MUTWE WA KUFUNDA 48
Ketekelai’mba Yehoba Ukemukwasha mu Kimye kya bya Malwa
“‘Kosai, . . . mambo nji nenu,’ byo byaamba Yehoba wa mabumba.”—HAGAI 2:4.
LWIMBO 118 “Vuzhai Lwitabilo Lwetu”
BIJI MU UNO MUTWEa
1-2. (a) Ñanyi bintu byo tupitamo lelo jino bipasha na byapichilengamo Bayudea babwelele ku Yelusalema? (b) Ambaipo makatazho amo apichilengamo Bayudea. (Monai kakitenguluzha ka kuba’mba “Mu Moba a kwa Hagai, Zekaliya, ne Ezela.”)
NANCHI kimye kimo mwikala na bijikila pa bikamweka kulutwe nyi? Kampe nkito yapwa kabiji mubena kulanguluka mwakulamina bulongo kisemi kyenu. Nangwa kampe muji na bijikila pa bya kukeba kuzhikijila kisemi kyenu na mambo a milukuchi ya bya bumulwila ntanda, kwimumanyika nangwa kwimukanya kusapwila. Nanchi ne anweba mubena kupita mu ano makatazho nyi? Inge ibyo, musakutundaikwa kufunda pe Yehoba byo akwashishe bena Isalela byo bapichilenga mu makatazho a uno mutundu.
2 Bayudea baikalanga mu Babilona bafwainwe kwikala na lwitabilo lwakosa pa kuba’mba bashe uno muzhi mo baikalanga ku matwi nzoo kabiji mwajinga bingi bunonshi ne kuya ku kyalo kikwabo ko babujile ne kuyuka bulongo ne. Byo bafikile mu kyokya kyalo, batendekele kupita mu makatazho na mambo a kukajilwa kwa bya mu bwikalo, milukuchi ya bumulwila ntanda ne kwibamanyika ku bisaka byaikalanga kipikipi. Kyakatezhe bingi kuta muchima ku mwingilo wa kushimukulula nzubo ya Yehoba. Onkao mambo, mu 520 B.C.E., Yehoba watumine bangauzhi babiji, Hagai ne Zekaliya, kuya na kutundaika bantu kwikala na kizaku kya kwingila mwingilo wanji. (Hagai 1:1; Zeka. 1:1) Byonka byo tusakwisambapo, bantu balondejile bibatundaikile bano bangauzhi. Nangwa byonkabyo, byo papichile myaka 50 bantu babwelele ku Yelusalema bakebelenga kwibatundaika jikwabo. Ezela wayukile bingi kukopolola mizhilo, wafumine ku Babilona kuya ku Yelusalema na kutundaika bantu ba Lesa kuta muchima pa kupopwela Yehoba mu bwikalo bwabo.—Eze. 7:1, 6.
3. Ñanyi mepuzho o tusakwisambapo? (Byambo bya Maana 22:19)
3 Byonkatu bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya byo bwakwashishe bantu ba Yehoba kutwajijila kuketekela mwi Yehoba byo bebamanyikilenga, ne atweba lelo jino twafwainwa kuketekela’mba Yehoba uketukwasha inge ketupite mu makatazho mu bwikalo bwetu. (Tangai Byambo bya Maana 22:19.) Byo tusakwisamba pa byambo bya Lesa byaambile Hagai ne Zekaliya ne pa byaubile Ezela, tusakukumbula ano mepuzho: Bayudea babwelele ku Yelusalema baubile byepi na makatazho o bapichilengamo? Mambo ka o twafwainwa kutwajijila kwingijila Lesa nangwatu inge bintu byakatazha mu bwikalo bwetu? Kabiji mambo ka o twafwainwa kuketekela mwi Yehoba umvwe bintu byakatazha mu bwikalo bwetu?
MAKATAZHO APICHILENGAMO BAYUDEA EBALENGEJILE KUBULA KWIKALA NA KIZAKU
4-5. Ñanyi bintu byalengejile Bayudea kuleka kushimukulula nzubo ya Lesa?
4 Bayudea bajinga na mingilo yavula byo babwelele ku Yelusalema. Ponkapotu bashimikile kya kusokelapo bitapisho kya Yehoba ne kwala kitendekesho kya nzubo yanji. (Eze. 3:1-3, 10) Bino byo papichile kimye, kizaku kyo bajinga nakyo kyapwile. Kechi bajinga na mwingilo wa kushimika nzubo ya Lesa ne, bino bashimikilenga ne mazubo abo a kwikalamo, kujima kajo ne kukebela bisemi byabo kajo. (Eze 2:68, 70) Kabiji bebakainyenga ku balwanyi babo, bakebelenga kulekesha mwingilo wabo wa kushimukulula nzubo ya Lesa.—Eze 4:1-5.
5 Bwikalo bwakatezhe bingi ku Bayudea babwelele ku Yelusalema kabiji kwajinga ne milukuchi ya bumulwila ntanda. Kyalo kyabo bekilaminenga ku bufumu bwa bena Pelisha. Mfumu wa bena Pelisha aye Kilusa byo afwile mu 530 B.C.E., Kambisesa waswaine pa bufumu, wakebelenga kushinda kyalo kya Ijipita na nzhita yanji. Byo bayilenga ku Ijipita, bashilikale banji kyamweka balombele bena Isalela kajo, mema ne pa kulaala. Kino kyalengejile bwikalo bwa bena Isalela kukatazha. Mfumu walondejilepo aye Daliusa I, byo atendekele kulama, kwajinga makatazho avula bingi kabiji mu bufumu bwa bena Pelisha mwajinga bunsatuki ne milukuchi. Abino byonse byalengejile Bayudea babwelele ku Yelusalema kwikala na bijikila pa mambo a kukeba mashinda mwakulamina bisemi byabo. Abino byonse byo bapichilengamo, Bayudea balangulukilenga’mba akino kechi kyajinga kimye kyawama kya kushimukulwilamo nzubo ya Yehoba ne.—Hagai. 1:2.
6. Kwesakana na Zekaliya 4:6, 7, ñanyi makatazho akwabo apichilemo Bayudea kabiji Zekaliya wibatundaikile byepi?
6 Tangai Zekaliya 4:6, 7. Kununga pa kukatazha kwa bwikalo ne milukuchi ya bumulwila ntanda yajingako, Bayudea bachinchikile na mambo a kwibamanyika. Mu 522 B.C.E., balwanyi babo batundaikile kafulumende wa bena Pelisha kukanya mwingilo wa kushimukulula nzubo ya Yehoba. Nangwa byonkabyo, Zekaliya watundaikile Bayudea kuba’mba Yehoba ukengijisha mupashi wanji wazhila kufumyapo mikika yonse. Mu 520 B.C.E., Mfumu Daliusa wibaswishishe kutwajijila kushimukulula nzubo ya Lesa kabiji wibapele ne mali a kwingijisha mu uno mwingilo ne kukambizha babinemanga kwibakwasha.—Eze. 6:1, 6-10.
7. Yehoba wakwashishe byepi Bayudea babwelele ku Yelusalema byo batangizheko kuba kyaswa muchima wanji?
7 Kupichila mwi Hagai ne Zekaliya, Yehoba walayile bantu banji amba ukebakwasha inge bata muchima ku kushimukulula nzubo yanji. (Hagai 1:8, 13, 14; Zeka. 1:3, 16) Byo bebatundaikile ku bano bangauzhi, Bayudea batatwile jikwabo uno mwingilo wa kushimukulula nzubo ya Lesa mu 520 B.C.E. kabiji bapwishishe kwiishimukulula mu myaka itanu. Na mambo a kuba’mba batele muchima pa mwingilo wa Yehoba nangwa kya kuba bapichilenga mu makatazho avula, Yehoba wibapelenga bintu byo bakajilwe mu bwikalo bwabo ne bibalengejile kukosesha bulunda bwabo ne aye. Kino kibalengejile kwingijila Yehoba na lusekelo.—Eze. 6:14-16, 22.
TAI MUCHIMA PA KUBA KYASWA MUCHIMA WA LESA
8. Byambo biji pa Hagai 2:4 bitukwasha byepi kutwajijila kuba kyaswa muchima wa Lesa? (Monai tubyambo twa munshi.)
8 Na mambo a kuba’mba malwa akatampe ajitu pepi, kyanema bingi atweba bonse kukookela mukambizho wa kusapwila mambo awama. (Mako 13:10) Nangwa byonkabyo, kyakonsha kwitukatazha kuta muchima ku mwingilo wa kusapwila inge tubena kupita mu lukatazho lwa mali, nangwa kampe babena kwitukanya kwingila mwingilo wa kusapwila. Ñanyi kintu kyakonsha kwitukwasha kutangizhako mwingilo wa Yehoba? Twafwainwa kuketekela’mba “Yehoba wa mabumba”b uketukwasha. Uketukwasha inge twatwajijila kumwingijila mu bwikalo bwetu. Onkao mambo, kechi twafwainwa kuchiina kintu nangwa kimo ne.—Tangai Hagai 2:4.
9-10. Ba mulume ne mukazhi bamo bemwenejile byepi bukine bwa byambo bya kwa Yesu biji pa Mateo 6:33?
9 Akilangulukai pa byapichilemo ba Oleg ne ba Irina,c ba mulume ne mukazhi bapainiya. Byo bavilukile kuya na kwingijila ku kipwilo kikwabo, nkito yapwile na mambo a kukatazha kwa bintu mu kyalo kyabo. Nangwa kya kuba kechi bataaine nkito pa mwaka umo ne, Yehoba watwajijile kwibakwasha. Pa bimye bimo balongo ne banyenga nabo bebakwashishenga. Ñanyi kintu kibakwashishe byo bapichilenga mu ano makatazho? Ba Oleg bajinga na bijikila patanshi baambile’mba: “Kwingilako kimye kyabaya mu mwingilo wa kusapwila ko kwitukwashishe kuta muchima kintu kyanema mu bwikalo.” Nangwa kya kuba aye ne mukazhanji batwajijile kukeba nkito, batwajijile kwingila na mukoyo mu mwingilo wa kusapwila.
10 Juba jimo byo bafumine mu mwingilo, bebabuujile’mba mulunda nabo waendele museke walepa makilomita 160 kwibaletela byola bibiji mwajinga kajo ne bintu bikwabo bya kwingijisha. Mulongo Oleg waambile’mba: “Byamwekele joja juba nabyo byamwesheshe’mba Yehoba ne balongo mu kipwilo betuta muchima. Twashiinwa kuba’mba nangwa bintu bikatazhepotu byepi, Yehoba kechi ulekelela bantu banji ne.”—Mat. 6:33.
11. Ñanyi kintu kyo twafwainwa kuketekela inge twata muchima kuba kyaswa muchima Lesa?
11 Yehoba ukebesha bingi atweba kutesha muchima ku mwingilo wanema wa kufunjisha bantu kwikala baana ba bwanga. Byonka byo twaambapo kala mu jifuka 7, Hagai watundaikile bantu ba Yehoba kutendeka mwingilo jikwabo wa kushimukulula nzubo ya Lesa. Yehoba wibalayile’mba “ukebobila bibusa” inge balondela byo bebakambizhe. (Hagai 2:18, 19) Ne atweba twakonsha kuketekela’mba Yehoba uketubila bibusa inge twatesha muchima kwingila mwingilo ye etupa.
BYO TWAKONSHA KUTWAJIJILA KUKETEKELA MWI YEHOBA
12. Mambo ka Ezela ne bakwabo bajinga mu buzha o bakebewenga kwikala na lwitabilo lwakosa?
12 Mu 468 B.C.E., Ezela wafumine ku Babilona kuya ku Yelusalema na jibumba ja bubiji ja Bayudea. Ezela ne bo ajinga nabo bafwainwe kutwajijila kuketekela mwi Lesa mu luno lwendo lwabo. Luno lwendo lwakatezhe bingi mambo mu jishinda mwajinga bintu byakatazha byakonsheshe kubika bumi bwabo mu kizumba kabiji basendele ngolode ne siliva byavula bingi bya kwingijisha ku nzubo ya Lesa. Bino byakonsheshe kulengela kwibalukuka ku tupondo. (Eze. 7:12-16; 8:31) Kabiji baumvwine’mba mu muzhi wa Yelusalema mwakatezhe kwikalamo. Mu uno muzhi mwaikelengatu bantu bacheche kabiji bibelo ne masakwa byakebewenga kwibiwamisha. Ñanyi bintu byo twafwainwa kufunjilako kwi Ezela byakonsha kwitukwasha kuketekela mwi Yehoba?
13. Ñanyi bintu byalengejile Ezela kutwajijila kuketekela mwi Yehoba? (Monai tubyambo twa munshi.)
13 Ezela wimwenejile aye mwine Yehoba byo akwashishe bantu banji mu kimye kya meseko. Mu 484 B.C.E., kyamweka Ezela waikelenga mu Babilona kimye Mfumu Ahaselusa kyo apaine mukambizho wa kuvizha Bayudea baikelenga mu bibunji byonse bya mu bufumu bwa bena Pelisha. (Esh. 3:7, 13-15) Bumi bwa kwa Ezela bwajinga mu kizumba. Na mambo a uno mukambizho, Bayudea baikelenga mu bino bibunji byonse bazhikijilwenga na nzala ne kujila mabingo kabiji balombelenga kwi Yehoba kuba’mba ebakwashe. (Esh. 4:3) Fwanyikizha Ezela ne Bayudea bakwabo byo baumvwine ku muchima kimye bintu kyo byaalukile. Bano bantu bakebelenga kwibepaya, bebepayile. (Esh. 9:1, 2) Byapichilemo Ezela byamukwashishe kwinengezha ku makatazho akwabo ajinga kulutwe kabiji kino kyamulengejile kuketekela bingi mwi Yehoba kuba’mba uzhikijila bantu Banji.d
14. Ñanyi kintu kyafunjijileko nyenga umo Yehoba byo amukwashishe kimye kyo apichilenga mu makatazho?
14 Twimwena atweba bene Yehoba byo etukwasha mu makatazho. Kino kitulengela kuketekela bingi kuba’mba Yehoba uketukwasha ne mu makatazho aji kulutwe. Akilangulukai pa byapichilemo nyenga Anastasia, wikala ku Musela wa Europe. Walekele nkito na mambo a kubula kwivwanga mu bya bumulwila ntanda. Waambile’mba: “Kino kyo kimye kitanshi monka nsemekelwa kyo naikele kwa kubula nangwa kasusu ne.” Wanungilepo’mba: “Nalombele kwi Yehoba kabiji nemwenejile amiwa mwine Yehoba byo angubijile bibusa kabiji nangwa kulutwe nkekale kwa kubula nkito kechi nkakamwa ne. Byonkatu Yehoba byo ankwasha pa kino kimye ne kulutwe nako ukankwasha.”
15. Ñanyi kintu kyakwashishe Ezela kutwajijila kuketekela mwi Yehoba? (Ezela 7:27, 28)
15 Ezela wamwene kuboko kwa Yehoba mu bwikalo bwanji. Ezela byo alangulukilenga pa bintu byawama byavula byamubijile Yehoba, kino kyamulengejile kutwajijila kuketekela mwi aye. Akilangulukai pa byambo bya kuba’mba “kuboko kwa Yehoba Lesa wami kwajinga pe amiwa.” (Tangai Ezela 7:27, 28.) Kabiji Ezela waambile bino byambo jitanu na kamo mu buku wanji ye anembele.—Eze. 7:6, 9; 8:18, 22, 31.
Mu ñanyi bintu mo twafwainwa kumwena kuboko kwa Yehoba mu bwikalo bwetu? (Monai jifuka 16)e
16. Mu ñanyi bintu mo twafwainwa kumwena’mba Yehoba ubena kwitukwasha? (Monai kipikichala.)
16 Yehoba uketukwasha inge ketupite mu makatazho. Kampe tukeba kulomba luusa ku mukulumpe wetu wa nkito kuba’mba tukatanwe ku kushonkena nangwa kupimpulako ñingijilo ku nkito pa kuba’mba tutanwenga ku kupwila konse. Tukemwena atweba bene kuboko kwa Yehoba nangwa’mba Yehoba byo aketukwasha. Kino kiketulengela kutwajijila kuketekela mwi Yehoba.
Ezela ubena kujila mabingo ne kulomba pa nzubo ya Lesa, uji bingi na bijikila na mambo a bundengamambo bwa bantu. Jibumba najo jibena kujila mabingo. Kabiji Shekaniya ubena kutekenesha Ezela pa kumubuula’mba: “Luketekelo ko luji ku bena Isalela. . . . Atweba tuji nenu.”—Eze. 10:2, 4 (Monai jifuka 17)
17. Ezela wamwesheshe byepi amba wipelwile kimye kyo apichilenga mu makatazho? (Monai kipikichala kya pa nkupiko.)
17 Ezela walombele kwi Yehoba amba amukwashe. Ezela umvwe waikala na bijikila pa kwingila mwingilo wanji, walombanga kwi Yehoba. (Eze. 8:21-23; 9:3-5) Na mambo a kuba’mba Ezela waketekelanga mwi Yehoba, kino kyalengejile bakwabo nabo kumutundaika ne kukosesha lwitabilo lwabo. (Eze. 10:1-4) Umvwe twaikala na bijikila na mambo a kukajilwa kwa bintu mu bwikalo nangwa kukeba kuzhikijila kisemi kyetu, twafwainwa kulomba kwi Yehoba kuba’mba etukwashe.
18. Ñanyi bintu byakonsha kwitulengela kuketekela bingi mwi Yehoba?
18 Inge twalomba kwi Yehoba kuba’mba etukwashe ne kuswisha bakwetu bena Kilishitu kwitukwasha, tukaketekela bingi mwi Lesa. Nyenga Erika, inetu wa baana basatu waketekejile’mba Yehoba usakumukwasha byo apichilenga mu makatazho ashinkisha buluka. Mu kakimyetu kacheche wapulumwine jimi ne kufwisha bamwatawanji. Waambile pa bino byamwekele’mba: “Kechi tuyukila jimo Yehoba byo aketukwasha ne. Yehoba wakonsha kwitukwasha mu mashinda o twabula ne kuketekelatu ne. Nemwena amiwa mwine Yehoba byo akumbwile milombelo yami kwingijisha balunda nami, mu byambo byabo ne mu byo bangubijilenga. Inge nabuula balunda nami makatazho o mbena kupitamo kibapeelela bingi kunkwasha.”
TWAJIJILAI KUKETEKELA MWI YEHOBA KUFIKATU NE KU MPELO
19-20. Ñanyi bintu byo tufunjilako ku Bayudea babujile kubwela ku Yelusalema?
19 Twakonsha kufunjilako bintu byawama byaubilenga Bayudea babujile kubwela ku Yelusalema. Bamo bakankelwe kubwela na mambo a bukote, kukolwa nangwa na mambo a bintu bimo byapichilengamo bisemi byabo. Nangwa byonkabyo, batwajijile kutundaika bakwabo babwelele ku Yelusalema ne kupana bintu bya kwingijisha ku nzubo ya Lesa. (Eze. 1:5, 6) Aba bashajile ku Babilona batwajijile kutuma bya bupe pa myaka 19 kufuma kimye kyafikile jibumba jitanshi ja babwelele ku Yelusalema.—Zeka. 6:10.
20 Inge tukankalwa kuba bintu byo tukeba kuba mu mwingilo wa Yehoba, twakonsha kuketekela’mba Yehoba uyuka bintu byonse byo tukeba kumubila. Twayuka byepi kino? Mu moba a kwa Zekaliya, Yehoba wakambizhe ngauzhi wanji kulenga munchinya wa ngolode ne siliva byatumine bazha bajinga mu Babilona. (Zeka. 6:11) Uno “munchinya mukatampe” ‘wibavulwilengamo’ bupe bwabo bo bapainenga. (Zeka. 6:14, tubyambo twa munshi.) Ne atweba twashiinwa’mba Yehoba kechi ukalubako byo tumwingijila na kizaku nangwa tubena kupita mu makatazho.—Hebe. 6:10.
21. Ñanyi kintu kiketukwasha kuyuka mwakubila na makatazho aji kulutwe?
21 Mu ano moba a kupelako, twafwainwa kuyuka’mba tukatwajijila kupita mu makatazho kabiji ano makatazho akayangatu na kubayilako. (2 Timo. 3:1, 13) Nangwa byonkabyo, kechi twafwainwa kukizhamo kwikala na bijikila ne. Vulukai byambo Yehoba byo aambijile bantu banji mu moba a kwa Hagai. Waambile’mba: “Nji nenu . . . Kange mwakamwe ne.” (Hagai 2:4, 5) Ne atweba twafwainwa kushiinwa’mba Yehoba uji ne atweba inge ketwibikeko kuba kyaswa muchima wanji. Inge twalondela bintu byo twafunda mu bungauzhi bwa kwa Hagai ne Zekaliya ne byapichilemo Ezela, tukatwajijila kuketekela mwi Yehoba nangwatu inge tukapite mu makatazho kulutwe.
LWIMBO 122 Ikalai Bashikimanatu, Babula Kutelengela!
a Uno mutwe usakwitukwasha kuyuka byo twafwainwa kuketekela mwi Yehoba bwikalo inge bwakatazha, inge kuji milukuchi ya bumulwila ntanda nangwa inge babena kwitukanya kusapwila.
b Byambo bya kuba’mba “Yehoba wa mabumba” bijimo bimye 14 mu buku wa kwa Hagai, byavulwilengamo Bayudea ne atweba pamo kuba’mba Yehoba uji bingi na bulume ne mazhita avula bingi a bamalaika.—Sala. 103:20, 21.
c Mazhina amo apimpulwa.
d Ezela wayukile bingi kukopolola byambo bya Yehoba. Kino kyamulengejile kuketekela byambo bya bungauzhi byaambile Yehoba nangwatu saka akyangye kuyatu ne ku Yelusalema.—2 Moba 36:22, 23; Eze. 7:6, 9, 10; Yele. 29:14.
e KULUMBULULA KIPIKICHALA: Mulongo ubena kulomba luusa ku mukulumpe wanji wa nkito kuba’mba ukeba kutanwa ku kushonkena, bino mukulumpe wa nkito wakana kumupa luusa. Ubena kulomba kwi Yehoba kuba’mba amukwashe kusolomoka jikwabo mukulumpe wanji wa nkito. Wamwesha mukulumpe wa nkito kapepala ka kwichilapo bantu ku kushonkena ne kumulumbulwila’mba Baibolo witukwasha kwikala bantu bawama. Mukulumpe wa nkito waumvwa bulongo kabiji wapimpula mulanguluko wanji.