Buku wa mu Baibolo Nambala 25—Majilo a Yelemiya

Nembi: Yelemiya

Mpunzha ko Anembejilwe: Kwipi na Yelusalema

Kupwisha Kumunemba: mu 607 B.C.E.

UNO buku wa Binembelo byanembeshiwa na mupashi watelwa bulongo jizhina kwesakana na kyaubiwe. Ke majilo a kumwesha bulanda bukatampe pa bya malwa byamwekele mu mpito ya bantu ba Lesa bo asalulwile bya konaunwa kwa Yelusalema mu 607 B.C.E. kwi Nebukaneza mfumu wa bena Babilona. Mu Kihebelu, uno buku utelwa na kyambo kyanji kitanshi amba, ʼEh·khahʹ!, kulumbulula’mba “Lelo!” Bantuntuluzhi ba Baibolo wa Kingiliki utelwa’mba Septuagint bamutelanga uno buku amba Threʹnoi, kulumbulula’mba “Nyimbo ya bulanda; Majilo.” Mabuku a bena Babilona atelwa’mba Talmud aingijisha kyambo kya kuba’mba, Qi·nohthʹ, kulumbulula’mba, “Nyimbo ya bulanda; Nsansawilo ya bulanda.” Pa kumunemba mu Kilatini, Jerome wamutelele’mba Lamentationes kulumbulula’mba Majilo. Ku kino kyambo ko kwafumine ne kyambo kya Kizungu kya uno buku.

² Mu ma Baibolo a Kizungu, buku wa Majilo a Yelemiya walondankana na buku wa Yelemiya, bino mu mutanchi wa mabuku aitabizhiwa a Kihebelu, javula utanwa mu Hagiographa nangwa’mba Byanembwa Byazhila pamo na buku wa Lwimbo wa Solomone, Luta, Musapwishi ne Eshita—onse pamo kwikala kibese kicheche kitelwa’mba mabuku atanu Meghil·lohthʹ (Mivungilo). Mu ma Baibolo amo a Kihebelu a ano moba, uno buku wabikwa pakachi ka Luta nangwa Eshita ne Musapwishi, pano bino mu mabuku ene a kala waambiwa’mba walondankene na Yelemiya, byonka byo aji ne mu Baibolo wetu lelo jino.a

³ Uno buku kechi watongolapo nembi wamunembele ne. Bino nangwa byonkabyo, kimwekana ku bavula kuba’mba Yelemiya ye wamunembele. Mu Baibolo wa Kingiliki utelwa’mba Septuagint, uno buku uji na byambo bya kutendekelako bya kuba’mba: “Kabiji bena Isalela byo batwajilwe mu buzha ne Yelusalema byo ashajile ke masalatu, Yelemiya waikele panshi kajile ne kwimba uno lwimbo wa bulanda wa kujila Yelusalema.” Jerome wamwene’mba bino byambo bya bubela ne kwibisha wibishilepo kwa kubula kwibinemba mu Baibolo wanji. Nangwa byonkabyo, kwamba’mba Yelemiya ye wanembele buku wa Majilo a Yelemiya kwaswishiwe na Bayudea kabiji kino kyamweshiwe ne mu Baibolo wa bena Silya, Baibolo wa Kilatini wa Vulgate, Baibolo wa Targum wanembele Jonathan, ne mabuku a bena Babilona atelwa’mba Talmud, ne akwabotu.

⁴ Bakajimbuluzhi bamo baeseka kukana’mba Yelemiya kechi ye wanembele buku wa Majilo a Yelemiya ne. Bino nangwa byonkabyo, buku wa kuba’mba, A Commentary on the Holy Bible (Kwambapo pa Baibolo Wazhila) umwesha kuba’mba Yelemiya ye wamunembele. Uno buku waamba’mba, “kulondololwa bulongo kwa Yelusalema mu bitango 2 ne 4, kumwesha’mba Yelemiya ye wanembele uno buku mambo kumwekana’mba kwanembelwetu na muntu wimwenejilenga na meso; kabiji ñambilo ya bulanda ne nsansawilo ya bungauzhi ijimo kubikapo ne nembelo yayo, nsajilo ya byambo ne mulanguluko ujimo, byonse bimwesha’mba wajinga Yelemiya.”b Kuji byambo byavula byaambiwa mu buku wa Majilo a Yelemiya bipasha na byobya biji mu buku wa Yelemiya, nabiji byobya bya bulanda bukatampe bwa kulengela ‘mu meso kupita mipolo’ (Jila. 1:16; 2:11; 3:48, 49; Yele. 9:1; 13:17; 14:17) kabiji ne byobya bya kushikwa bangauzhi ne bañanga na mambo a bubi bwabo. (Jila. 2:14; 4:13, 14; Yele. 2:34; 5:30, 31; 14:13, 14) Byambo byaambiwa mu Yelemiya 8:18-22 ne Yelemiya 14:17, 18 bimwesha’mba kine njijilo iji mu buku wa Majilo a Yelemiya yamufwainwa.

⁵ Kimye kyanembejilwemo uno buku kyaitabizhiwa ku bavula’mba kyajinga aku Yelusalema onaunwatu mu 607 B.C.E. Kutaiwa mu kañumbwañumbwa ne kupya kwa uno muzhi byakijingatu mu milanguluko ya kwa Yelemiya, kabiji kumanama kwanji kwalondololwatu konse. Muntu umo waambilepo’mba, bulanda kechi bwaambiwatu pamo ne, bwaambiwa pavula mu nsansawilo yavula. Kepo aambile’mba: “Buno bulanda bukatampe . . . ke kishiino kimo kikatampe kimwesha’mba uno buku walamatako ku byamwekele ne bintu byanembwamo bimwesha muntu byo eumvwinenga.c

⁶ Nembelo yanembelwamo buku wa Majilo a Yelemiya yalengela bashayuka ba Baibolo kulangulukapo bingi. Muji bitango bitanu, ko kuba’mba nsansawilo itanu. Bitango bitanshi bina ke nsansawilo yatanchikwa bulongo mu bisopelo, iji na byepelo byatendeka na kisopelo kimo kya bisopelo 22 bya afabeti ya Kihebelu. Bino, kitango kya busatu kiji na byepelo 66, kuba’mba byepelo bisatu mo byalondankena bitendekelengapo na kisopelo kintutu kimo bikwabo bisatu saka bikyangye kutendeka na kisopelo kikwabo kyalondelapo. Nsansawilo ya butanu kechi yatanchikwa mu bisopelo ne, nangwa kya kuba iji na byepelo 22.

⁷ Buku wa Majilo a Yelemiya wamwesha bulanda bukatampe bingi bwa kutaiwa mu kañumbwañumbwa, kushindwa ne konaunwa kwa Yelusalema kwi Nebukaneza kabiji kafwako buku mukwabo walondolola bulongo byonse bye kya kuba ke bilengele bulanda ne. Nembi wamwesheshe bulanda bukatampe pa mambo a lonaiko, lumanamo ne kuvulañana kwa bantu ko amwene. Nzala, mpoko ne binkunka bikwabotu byaletejile bantu buyanji bwa mama nafwa—byonse bino byajinga kukambulwa kwi Lesa, na mambo a bubi bwa bantu, bangauzhi ne bañanga. Bino nangwa byonkabyo, kwakishajile bamo bajinga na luketekelo ne lwitabilo mwi Yehoba kabiji balombelenga pa mambo a kubwezhiwa.

ENE MAMBO O AWAMINA

¹³Buku wa Majilo a Yelemiya wamwesha luketekelo lukatampe Yelemiya lo ajinga nalo mwi Lesa. Pa kimye kyo ajinga na bulanda bukatampe ne kukankamanatu, kwa kubulapotu nangwa umo wa kumutekeneshako ne, ngauzhi wapembelejilenga lupulukilo kupichila mu bulume bwa Lesa mwine wa bilengwa byonse, aye Yehoba. Majilo a Yelemiya afwainwa kulengela bapopweshi bakine bonse kwikala na lukokelo ne bulumbuluke, kabiji pa kimye kimotu kwibajimunako kyakosa aba balengulula jizhina jikatampe ne byo jilumbulula. Mpito kechi imweshapo muzhi mukwabo waonawinwe ye bajijile mu byambo bya iwe mutundu bilengela bulanda ne. Kikwasha bingi pa kulumbulula Lesa byo akambula kyakosa aba batwajijila kwikala bansatuki, bauma mashingo kabiji babula kulapila.

¹⁴ Kabiji buku wa Majilo a Yelemiya wawama mambo umwesha kufikizhiwa kwa lujimuno ne bungauzhi bwavula bwa Lesa. (Jila. 1:2—Yele. 30:14; Jila. 2:15;—Yele. 18:16; Jila. 2:17—Levi 26:17; Jila. 2:20—Mpitu. 28:53) Kabiji yukai ne kuba’mba buku wa Majilo a Yelemiya upana lushimuno lwa kine lwa kufikizhiwa kwa Mpitulukilo ya mu mizhilo 28:63-65. Kunungapo, uno buku uji na byambo byavula byaambiwapo ne mu Binembelo bikwabo byazhila. (Jila. 2:15—Sala. 48:2; Jila. 3:24—Sala. 119:57) Danyela 9:5-14 wakwatankana na byaamba Majilo a Yelemiya 1:5 ne 3:42 kumwesha’mba malwa aishile na mambo a mizhilulwila ya bantu bene.

¹⁵ Bya malwa byaponejile Yelusalema kine bileta bingi bulanda! Pa bibye byonse, buku wa Majilo a Yelemiya waamba pa luketekelo lwa kuba’mba, Yehoba umwesha butemwe bubula kwaluka ne lusa kabiji ne kuba’mba ukamuvuluka Ziona ne kumubwezha. (Jila. 3:31, 32; 4:22) Wapana luketekelo lwa “moba etu” kwikala nobe oa a kala kimye Mfumu Davida ne Solomone kyo balamanga mu Yelusalema. Kolukiji lulayañano lwa Yehoba ne Davida lwa bufumu bwa myaka! “Kechi wikileka kwitubilako lusa ne. Lukelo, pa juba pa juba, bya lusa lwanji bikelwa kumweka.” Kabiji bikatwajijila kumweshiwa ku boba batemwa Yehoba kufikatu ne kimye bilengwa byonse byumi kyo bikalamwanga mu bukalama bwa bololoke bwa Bufumu ne kwamba na lusanchilo amba: “Yehoba kyo kyami kyo bangabilapo.”—5:21; 3:22-24.

[Tubyambo twa mushi]