Mupashi Wazhila Byo Aingijile Pa Kulenga Bintu!

“Konka ku jiwi ja Yehoba ko mwalengelwe mwiulu, ne byonse bijimo konka ku muya wa mu kanwa kanji.”—SALA. 33:6.

1, 2. (a) Bantu bayilako byepi palutwe mu kuyuka bintu pa mambo a meulu ne ntanda mu kuya kwa kimye? (b) Bwipuzho ka bukebewa mukumbu?

ALBERT EINSTEIN byo akumbenye lufunjisho lwanji pa mambo a bintu bya mwiulu mu mwaka wa 1905, aye ne bashayuka bakwabo bavula ba bya sayansi baitabijile kuba amba mwiulu mujitu Mwela Wanshansha umo. Bano bantu kechi bayukile bulongo kuvula kwa bintu biji mwiulu ne. Pano luno kyatanwa kuba amba mwiulu muji myela yanshansha kukila pa mabilyonyi 100, kabiji mu myela yanshansha imo muji mabilyonyi avula a tubangabanga. Na mambo a kulengwa kwa biñambañamba biji na bulume byo bengijisha pano pa ntanda kumwenako bintu biji palepa, kyatanwa kuba amba kibelengelo kya myela yanshansha kibena kuyilakotu palutwe.

² Byonkatu bashayuka ba bya sayansi byo babujile kuyuka byavula pa mambo a bintu biji mwiulu mu 1905, byo byo babujile kuyuka byavula ne pa mambo a ino ntanda. Kya kine, bantu baikeleko myaka kitota kya kunyuma bayukile byavula kukila bashakulu babo. Pano bino, lelo jino bantu baiya kuyuka bulongo pa mambo a buya ne ndengelo ya bintu byumi kabiji ne mashinda alengela bilengwa kutwajijila kwikalako kukila byo kyajinga pa kyokya kimye. Kabiji kwakubula nangwa kuzhinaukatu ne, mu myaka ibena kwiya tukafunda byavula pa mambo a ntanda ne meulu. Pano kino kyakonsha kuleta bwipuzho bwa kuba amba, Nga bino byonse byaishileko byepi? Twakonshatu kuyuka uno mukumbu na mambo a kuba’mba Mulenga wetu witubula kupichila mu Binembelo Byazhila.

Bilengwa bya Kukumya

3, 4. Lesa walengele byepi bilengwa, kabiji mingilo yanji imuletela byepi lukumo?

³ Byambo bya kutatwilako bya mu Baibolo byalumbulula bilengwa byonse byo byaishileko amba: “Mu ntendekelo Lesa walengele bya mwiulu ne ntanda.” (Nte. 1:1) Pa kyokya kimye byo kwabujile bintu bya kwingijisha pa kulenga bintu, Yehoba waingijishe mupashi wanji wazhila nangwa amba ngovu yanji ingila kulenga bya mwiulu ne bya pano pa ntanda. Sendwe wa bumuntu wingijisha maboko ne byela byanji pa kulenga bintu, pakuba Lesa aye wingijisha mupashi wazhila kwingila mingilo yanji ikatampe.

⁴ Mu ñambilo ya kifwanyikizho, Binembelo byesakanya mupashi wazhila ku “munwe” wa Lesa. (Luka 11:20; Mat. 12:28) Kabiji “mingilo ya maboko anji,” ko kuba amba bintu byalengele Yehoba kwingijisha mupashi wanji wazhila, bimuletela lukumo lukatampe. Nyimbi wa masalamo aye Davida waimbile amba: “Bya mwiulu byamba mambo a lukumo lwa Lesa; ne jiulu najo jimwesha mingilo ya maboko anji.” (Sala. 19:1) Bilengwa bimweka na meso bitumwesha amba mupashi wazhila wa Lesa uji na bulume bukatampe. (Loma 1:20) Bilengwa bitulengela kuyuka byepi bino?

Bulume Bukatampe bwa Lesa

5. Londololai biji bulume bwa kulenga bintu buji na mupashi wazhila wa Yehoba.

⁵ Bintu byonse byakukumya byavula biji mwiulu bimwesha amba Yehoba uji na bulume bukatampe bingi. (Tangai Isaya 40:26.) Bashayuka ba bya sayansi bekitana kuba amba bulume bwakonsha kwalulwa kwikala ke kintu kabiji kintu nakyo kyakonsha kwalulwa kwikala ke bulume. Kyakumwenako, juba ne kabangabanga ke bintu bipana kyeya kabiji mu kino kyeya mo mufuma bulume. Pa kupitapo sekondi umo, juba jalula bintu biji na kinemenezhi kyafika nobe mamilyonyi ana kwikala nsulo ya byeya kabiji ne kupana bulume bukwabo. Bulume bucheche bwa kyuya bo bufika pano pa ntanda, pano bino bo bukebewa pa kuba amba bilengwa bya pano pa ntanda bikale byumi. Kino kimweshatu patoka amba, kwakebewenga bulume bukatampe bwa kulengelamo kechi juba bunketu kwapwa ne, bino ne mabilyonyi akwabo a tubangabanga. Yehoba uji na bulume bwakijisha bwakebewenga pa kulenga bintu.

6, 7. (a) Mambo ka o twakonsha kwambila amba Lesa wingijisha bulongo mupashi wanji wazhila? (b) Ki ka kimwesha amba bilengwa byonse kechi byaishilekotu abyo bine ne?

⁶ Kuji bishinka byavula bitulengela kuyuka amba Lesa waingijishe bulongo mupashi wanji wazhila. Kyakumwenako: Twambe amba muji na kabokoshi mo mwabika mapila a misombelo yapusana pusana. Mwasunkenya kabokoshi pa kuba amba mapila ajimo evwangakanye. Panyuma ya bino, mwabwela mwiasukumwina pa kimye kimo onse panshi. Nanchi mwakonsha kuketekela amba ano mapila o mwasukumwina panshi akonsha kwisalulula ne kwibungizha kwesakana na mwayila misombelo, ko kuba amba a kifufya eikela bibye, a kibobo nao eikela bunke byobya kabiji ne akwabo a misombelo byonkabyo nyi? Ine kechi byo byo kyakonsha kwikala ne! Kubula kuta muchima ku bintu byo mubena kuba kulengela byobyo bintu kubula kubiwa bulongo mu ndonda. Jino jifunde jingila ne ku mizhilo yaamba pa bilengwa.a

⁷ Inge twainuna mutwe ne kutala mwiulu kwingijisha biñambañamba bya kutajilako, tumonamo ka? Tumonamo myela yanshansha ikatampe, tubangabanga ne mapulaneti byonse bizhokoloka mu ndonda bulongo. Kwenda kwa bino bintu mu ndonda kechi kubiwatu kwakubula kwibinengezha nangwa kya mapusotu ne. Onkao mambo, twakonsha kwipuzha amba, Bulume ka bwaingijile ku ntendekelo pa kuba amba bilengwa binengezhiwe mu ndonda? Bya busayansi ne bya kulengalenga kechi byakonsha kwitulengela kuyuka bulongo buno bulume bwaingijile ne. Nangwa byonkabyo, Baibolo walumbulula buno bulume amba ke mupashi wazhila wa Lesa, ko kuba amba bulume bukatampe bwakila mu bilengwa byonse. Nyimbi wa masalamo waimbile amba: “Konka ku jiwi ja Yehoba ko mwalengelwe mwiulu, ne byonse bijimo konka ku muya wa mu kanwa kanji.” (Sala. 33:6) Kabiji na meso etu onkae, inge kya kuba twatala mwiulu bufuku, twakonsha kumonakotu lubaji lucheche lwa tubangabanga pa “byonse bijimo.”

Mupashi Wazhila ne ino Ntanda

8. Bintu byavula byepi byo twayukako pa mambo a mingilo ya Yehoba?

⁸ Bintu byo twayukako pa kino kimye pa mambo a bilengwa ke bichechetu inge twibyesakanya ku byo tukyangye kuyuka. Pa mambo a bintu byo twayuka pa mingilo ya Lesa ya kulenga bintu, muntu wakishinka Yoba waambile amba: “Talai, bino byo bya kutendekelakotu bya mu byubilo byanji; ne abya byo twaumvwa kokutepeta kwanji kuchechetu!” (Yoba 26:14) Byo papichile myaka yavula, Mfumu Solomone wajinga na maana a kuyuka bilengwa bya Yehoba waambile amba: “Aye Lesa walenga byonsetu ke bya buya mu kimye kyabyo; kabiji walengela bantu kulanguluka bya kala ne bya kulutwe bya muyayaya, bino nangwa byonkabyo wauba kya kuba muntu kechi wakonsha kuyuka kyauba Lesa kufuma ku ntendekelo kufika ne ku mpelo ne.”—Sapwi. 3:11; 8:17.

9, 10. Lesa waingijishe bulume ka pa kulenga ntanda, kabiji bintu ka byaubiwe mu moba atanshi asatu a kulengwa kwa bintu?

⁹ Nangwa byonkabyo, Yehoba witusolwela bishinka byanema bingi pa mambo a mingilo yanji. Kyakumwenako, Binembelo bitubula amba mupashi wazhila wa Lesa wabakaminenga pa myaka ya kukankalwa kubala pano pa ntanda. (Tangai Ntendekelo 1:2.) Pa kyokya kimye, pano pa ntanda kechi pajingapo mushiji, kyeya, kampe ne mwela wa kupema ne.

¹⁰ Kabiji Baibolo witulumbulwila ne byo aubile Lesa mu moba o alengejilengamo bintu. Ano kechi ke mobatu a maola 24 ne, bino ke moba mwaubiwe bintu byanema. Pa juba jitanshi ja kulengwa kwa bintu, Yehoba walengejile kyeya kwikala pano pa ntanda. Uno mwingilo waubiwe bulongo kimye juba ne ñondo lo byatendekele kumweka pano pa ntanda. (Nte. 1:3, 14) Pa juba ja bubiji, lwelele lwatendekele kulengwa. (Nte. 1:6) Pa kyokya kimye pano pa ntanda pajinga mema, kyeya ne mwela, pano bino kechi pajinga mushiji ne. Kuntatwilo ya juba ja busatu ja kulenga bintu, Yehoba waingijishe mupashi wanji wazhila kulengelamo mushiji, kampe kupichila mu kwingijisha bulume bukatampe bo abikileko bwa ntanda ne kuselula mushiji wa bibunji bya ntanda kufuma pa kalunga ka mema. (Nte. 1:9) Kabiji kwajinga ne bintu bikwabo byakukumya byaubiwe mu juba ja busatu ne mu bimyetu bikwabo byalondejilepo bya kulengwa kwa bintu.

Mupashi Wazhila ne Bilengwa Byumi

11. Maana a kukumya, busendwe ne buya bwa bilengwa byumi bimwesha ka?

¹¹ Kabiji mupashi wa Lesa waingijile mingilo yawama pa kulenga bilengwa byumi. Kupichila mu kwingijisha mupashi wanji wazhila mu juba ja busatu ja kulenga bintu kufika ku ja butanu na jimo, Lesa walengele mitundu yapusana pusana ya bichi ne banyama. (Nte. 1:11, 20-25) Onkao mambo, bilengwa byumi byavula bisolola maana a kukumya, busendwe ne buya bwa bintu, kabiji bino bimwesha amba kafwako kulengwa kukwabo kwakonsha kwesakana na kuno ne.

12. (a) Kakibese ka jiselo katelwa amba DNA kengila ñanyi mwingilo? (b) Twakonsha kufunjilako ka ku mwingilo wawama wa kakibese ka DNA byo abula kwaluka?

¹² Akilangulukai pa kakibese ka jiselo katelwa amba DNA, (deoxyribonucleic acid), kano kakibese kajiselo ka lusemo kalengela bilengwa byumi kwipasha mu mwekelo ne ngubilo ya bintu. Bilengwa byonse byumi ko kuba amba twishi, nsono, banzovu, masabi akatampe ne bantu byonse bino bisema baana kwingijisha kano kakibese ka jiselo katelwa amba DNA. Nangwa kya kuba bilengwa bya pano pa ntanda byapusana mu ndengelo, pano bino kano kakibese ka jiselo kalengela bilengwa bya mutundu umo kwipasha, kukatwajijila kwingila uno mwingilo, kabiji kino kikwashako bilengwa kupusanako na bikwabo kufumatu ne kukala. Kwesakana na nkebelo ya kwa Yehoba Lesa, bilengwa bya pano pa ntanda byapusana pusana byatwajijila kwiubila bintu kwesakana na jishinda jo byalengejilwemo. (Sala. 139:16) Luno lunengezho lwawama ke kishiino kimwesha amba bilengwa byonse byaishileko na mambo a mingilo ya “munwe” wa Lesa nangwa amba mupashi wazhila.

Bilengwa bya Pano pa Ntanda Byakilamo

13. Lesa walengele byepi muntu?

¹³ Byo papichile myaka ya kukankalwa kubala, Lesa walengele bilengwa byavula bingi bipema ne bibula kupema, kabiji ntanda pa kyokya kimye yalekele kwikala “yavulañanatu yatutu.” Pano bino, Yehoba kechi wikilekele kwingijisha mupashi wanji mu kulenga bintu kwesakana na nkebelo yanji ne. Wakebelenga kulenga kilengwa kyakilamo kunema kya kwikala pano pa ntanda. Ku mpelo ya juba ja butanu na jimo ja kulenga bintu, Lesa walengele muntu. Yehoba waubile byepi bino? Waubile bino kupichila mu kwingijisha mupashi wanji wazhila ne lukungu lwa panshi.—Nte. 2:7.

14. Mu ñanyi jishinda janema bantu mo bapusena na banyama?

¹⁴ Ntendekelo 1:27 waamba amba: “Lesa walengele bantu mu kipasha kyanji, monka mu kipasha kyanji mwine momo ebalengejile. Wibalengele mwanamulume ne mwanamukazhi.” Kulengwa mu kipasha kya kwa Lesa, kulumbulula amba Yehoba witulengele kwikala na muchima wa kumwesha butemwe, lūsa lwa kwifuukwila kuba bintu kabiji ne kwikala balunda bawama na Mulenga wetu. Onkao mambo, bongo bwetu bwapusanako bingi na bwa banyama. Kwambatu kine, Yehoba walengele bongo bwa muntu kuba amba bukamulengelenga kutwajijila kwikala na lusekelo lwa kuyukilapo bintu bikwabo pe aye ne pa mingilo yanji.

15. Adama ne Evwa bafwainwe kwikala bwikalo bwa mutundu ka?

¹⁵ Pa ntendekelo ya kulengwa kwa bantu, Lesa wapele Adama ne mukazhanji, aye Evwa, ntanda ne bintu byonse byajingamo kwibitalatala ne kumwenamo lusekelo. (Nte. 1:28) Yehoba wibapele kajo kavula bingi ne kwibanengezhezha paladisa wawama wa kwikalamo. Bajinga na jishuko ja kwikala bomi kikupu ne kwikala bansemi ba butemwe ku baana babo bavula balumbuluka. Pano bino, bintu byayile munsunya.

Kuyuka Mwingilo Wingila Mupashi Wazhila

16. Ñanyi luketekelo lo tuji nalo nangwa kya kuba bantu batanshi basatukile?

¹⁶ Mu kifulo kya kumwesha lusanchilo kwi Mulenga wabo kupichila mu kukokela, ba Adama ne Evwa na mambo a kwitemwa kwabo bamusatukijile. Kino kyalengela bantu bonse bambulwa kulumbuluka bafuma mwi abo kuyanjilamo. Pano bino Baibolo walondolola Lesa byo akapwisha ano makatazho onse aleteleko bansemi betu batanshi na mambo a bundengamambo bwabo. Kabiji Binembelo bimwesha amba Yehoba ukafikizha nkebelo yanji itanshi. Ntanda ikekala ke paladisa mukekala bantu balusekelo, baji na butuntulu bwa mubiji bwawama bakekalako myaka ne myaka. (Nte. 3:15) Pa kuba amba tutwajijile kwikala na luketekelo mu ino milaye itundaikañana, tukebewa bukwasho bwa mupashi wazhila wa Lesa.

17. Ndangulukilo ka yo twafwainwa kuchinuzhukanga?

¹⁷ Twafwainwa kulombanga kwi Yehoba kwitupa mupashi wazhila. (Luka 11:13) Umvwe ketube bino, lwitabilo lwetu lwa kuba amba Lesa ye walengele bintu byonse lukayanga na kukoselako. Lelo jino, bantu bakana amba Lesa ufwako bavula bingi, kabiji kuji ne boba batundaika lufunjisho lwa kuba amba bilengwa bilengeletu abyo bine babulapotu ne bishinka bya kine paimena luno lufunjisho lwabo. Kechi twafwainwa kuleka ino ndangulukilo yabula kuyilamo kwituvulañanya nangwa kwitongola ne. Bena Kilishitu bonse bafwainwa kwinengezhezha jimo kukana buno bubela bufita ne bintu bikwabo byatama byalamata ku luno lufunjisho bibakanjikizha bakwabo kulondela.—Tangai Kolose 2:8.

18. Byo tulanguluka pa ntendekelo ya kulengwa kwa bintu ne bantu, mambo ka o kyakonsha kwikela bumbulwa maana kwamba amba Mulenga wa maana ufwako?

¹⁸ Lwitabilo lwetu mu Baibolo ne mwi Lesa lwakonsha kukoselakotu inge kya kuba ke tubalaule mu bukishinka bishiino bya kine byaamba pa bilengwa. Byo tulanguluka pa ntendekelo ya kulengwa kwa bintu ne bantu, bamo balanguluka amba kechi kyayilamo kwitabila amba kuji bulume bwaingijile pa kulenga bintu byo tumona na meso bwakila pa bobwa bo baitabilamo kupichila mu bya sayansi ne. Pano bino inge ketulanguluke bino, ko kuba amba kechi tubena kubalaula bishinka byonse kwesakana na byo kyafwainwa kwikala ne. Kununga pa kino, ino ndangulukilo yakonsha kumwesha amba tubena kulengulula ndonda yawama ne nkebelo ya bilengwa “byavula bya kubula kukonsha kubala.” (Yoba 9:10; Sala. 104:25) Byo tuji bena Kilishitu, twayukishatu kuba amba bulume bwaingijile pa kulenga bintu bwajinga mupashi wazhila na lutangijilo lwa Yehoba.

Mupashi Wazhila ne Lwitabilo Lwetu mwi Lesa

19. Bishinka ka bimwesha amba Lesa ko aji kabiji ne mupashi wanji wingila?

¹⁹ Kechi kikebewa kuyukatu byonse pa bilengwa pa kuba amba twikale na lwitabilo mwi Lesa, kumutemwa ne kumwakamwa ne. Byonka biji bulunda bwa bantu, kwitabila mwi Yehoba kechi kwaimenatu pa kwikala na bishinka kwapwa ne. Byonkatu bulunda bwa bantu babiji byo buya na kukoselako inge beyuka bulongo, ne lwitabilo lwetu nalo mwi Lesa lukoselako byo tufunjilako byavula pe aye. Tuyuka amba ko aji byo akumbula milombelo yetu kabiji tuyuka ne bintu byawama bifuma mu kulondela mafunde anji mu bwikalo bwetu. Tutwajijila kufwenya kwipi ne Yehoba kupichila mu kumona bishinka byavula bimwesha amba witutangijila mu byo tuba, kwituzhikijila, kwitupesha pa kwingila mwingilo wanji, kabiji ne byo etunengezhezha byo tukeba mu bwikalo. Bino byonse bimwesha pakatampe amba Lesa ko aji kabiji ne mupashi wanji wazhila ubena kwingila bingi.

20. (a) Mambo ka Lesa o alengejile bilengwa byonse ne muntu? (b) Ki ka kikafumamo inge kya kuba twatwajijila kulondela lutangijilo lwa mupashi wazhila wa Lesa?

²⁰ Baibolo ke kyakumwenako kikatampe kimwesha amba Yehoba waingijishe ngovu yanji ingila, mambo banembi ba Baibolo “baambile byafumine kwi Lesa, monka mo bebatwajiletwajile ku mupashi wazhila.” (2 Pe. 1:21) Kufunda bulongo Binembelo kwakonsha kwitukwasha kwikala na lwitabilo lwakosa lwa kuba amba Lesa ye walengele bintu byonse. (Lum. 4:11) Yehoba waikele Mulenga na mambo a kyubilo kyanji kikatampe kya butemwe. (1 Yoa. 4:8) Onkao mambo, twayai twibikishengako kukwasha bantu kufunda pe Shetu wa mwiulu wa butemwe kabiji Mulunda netu. Inge kya kuba twatwajijila kutangijilwa na mupashi wa Lesa, tukekala na jishuko ja kufundanga pe aye kikupu. (Nga. 5:16, 25) Twayai atweba bonse tutwajijile kufunda pe Yehoba ne mingilo yanji ikatampe kabiji ne kulangulukisha pa butemwe bwanji bukatampe bo amwesheshe pa kwingijisha mupashi wanji wazhila kulengelamo meulu, ntanda ne bantu.

[Tubyambo twa munshi]

Mukivuluka Nyi?

• Kwikalako kwa meulu ne ntanda kwitufunjisha ka pe Lesa byo engijisha mupashi wanji wazhila?

• Byo twalengwa mu kipasha kya Lesa, mashuko ka o tuji nao?

• Mambo ka o twafwainwa kubalawila bishinka byaamba pa bilengwa?

• Ñanyi mashinda akonsha kwitulengela kukosesha bulunda bwetu ne Yehoba?

[Kipikichala pa peja 7]

Ndonda ya bintu biji mwiulu itufunjishapo ka pa mambo a bilengwa?

[Byambo bya Muntu Ungi]

Stars: Anglo-Australian Observatory/David Malin Images

[Kipikichala pa peja 8]

Kakibese ka DNA katanwa byepi mu bino bilengwa byonse?

[Kipikichala pa peja 10]

Nanchi mwinengezha kuzhikijila lwitabilo lwenu nyi?