Atweba Bonse Tumanama na Mambo a Nkondo ne Malwañano
“Kufumatu kimye kya Nkondo ya Bubiji ya Ntanda Yonse, mu ntanda muji malwañano avula bingi kabiji bantu 2 bilyonyi bekala mu mapunzha muji ano malwañano.”
Munembeshi kata wa kibiji wa mu kipamo kya United Nations aye Amina J. Mohammed, ye wanembele byambo biji peulupo pa 26 January 2023.
Nkondo yakonsha kutendeka nobe mu kukopatu kwa jiso mu mapunzha mo mwabula ne kuketekela’mba mwakonsha kwikala nkondo ne. Nangwatu bantu baji kwalepa na mpunzha kuji malwañano bakonsha kumanama mambo luno mapunzha avula obila pamo bintu bimo kukila byo kyajinga kala. Kabiji bantu batwajijila kumanama nangwatu inge nkondo yapwa. Akimonai ano makatazho amo:
Kukepelwa kwa kajo. Kipamo kya World Food Programme kyaambile’mba: “Malwañano ke lukatazho lumo lukatampe luleta nzala ku bantu, ko kuba’mba bantu bavula bingi bekala mu mapunzha muji makondo ne malwañano kechi bekala na kajo ne.”
Misongo ne bikola bya ku bongo. Bantu bekalatu basusubala ne kukakilwa inge bebabuula’mba mu mpunzha mukekala nkondo. Bantu bekala mu mpunzha muji nkondo bakamwa bingi ne kulanguluka’mba bakonsha kwibakozha kabiji bakonsha kukolwa kikola kya ku bongo. Akino kibakatazha bingi kutaana badokotala bafwainwa kwibakwasha.
Kunyema mu mazubo. Kwesakana na kipamo kitala pa babipuluka kya United Nations High Commissioner for Refugees kyaambile’mba kufuma mu September 2023 bantu kukila pa 114 milyonyi mwaya ntanda yonse banyemene mu mazubo abo na mambo a nkondo ne malwañano.
Kubula mali. Javula bantu bapita mu lukatazho lwa mali lwiyako na mambo a nkondo nabiji mitengo ya bintu kuyilako peulu. Bantu bamanama mambo kafulumende wingijisha mali kutama. Kabiji kafulumende wingijisha mali avula kupotamo bilwilo bya nkondo ne kukwashishamo bashilikale kukila o bengijisha kukwashishamo bantu kwikala na butuntulu bwa mubiji bwawama ne kufunda sukulu. Inge nkondo yapwa, kafulumende wingijisha mali avula bingi kuwamisha bintu byo baonauna mu kimye kya nkondo.
Kutama kwa mapunzha. Bantu bayanda bingi inge mpunzha mo bekala beyonauna na mambo a nkondo nangwa malwañano. Bantu bakonsha kukolwa na mambo a kutama kwa mema, mwela ne mushiji. Kabiji bantu bamo bakonsha kwibakozha nangwa kwibepaya ku tupata tushala mu mushiji inge nkondo yapwa.
Kwambatu kine, pa kulwa nkondo patayiwa mali avula kabiji nkondo yonauna bintu byavula bingi.