Mambo a Yehoba o Omi
Bishinka Bikatampe Kufuma mu Buku wa Obadiya, Yona ne Mika
“KINO kyo kimwesho kyo amwene Obadiya.” (Obadiya 1) Bino byo byatendeka buku wa Obadiya. Mu uno buku ye anembele mu 607 B.C.E., ngauzhi kechi waambilepo pe aye mwine ne, bino watongolatu jizhina janji. Ngauzhi Yona walumbulula bintu byo apichilemo byalamata mwingilo wanji wa bumishonale mu buku wapwile kunembwa kukila pa myaka bitota bibiji. Mika waingijile mwingilo wa bungauzhi pa myaka 60, kufuma mu 777 B.C.E. shoo ne mu 717 B.C.E. pakachi ka kwa Obadiya ne Yona. Mika wilumbulula aye mwine amba “[waikalanga mu muzhi wa] Molesheta” ne kuba’mba jiwi ja Yehoba jaishile kwi aye “mu moba a ba Yotamo, ne Ahaza, ne Hezekiya, bamfumu ba bena Yuda.” (Mika 1:1) Bwikalo bwanji bwa ku muzhi bwayukanyikilwa ku bya kumwenako byo aingijisha mu byambo byanji.
EDOMU ‘UKAZHIYA’
Obadiya waambilepo pe Edomu amba: “Na mambo a byatama byo wamubile mulongo wobe Yakoba ukasebana, ne jizhina jobe jikazhiya.” Ngauzhi walabijile bintu byatama bena Edomu byo baubile ku baana ba kwa Yakoba nangwa’mba bena Isalela. Mu 607 B.C.E., bena Babilona byo baishile na konauna Yelusalema, bena Edomu abo ‘baikajiletu chaka’ ne kukwatankana pamo na “benyi” baishile na kulukukañana.—Obadiya 10, 11.
Bino ba mu kisaka kya Yakoba bapembelejilenga lupulukilo. Bungauzhi bwa kwa Obadiya bwaamba’mba: “Ku mutumba wa Ziona kukekala boba bakapuluka, kabiji mutumba ukekala ke wazhila.”—Obadiya 17.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
5-8—Mambo ka konaunwa kwa Edomu kyo kwabujila kwikela nobe kulukukañana kwa batupondo bufuku ne kwiya kwa bapa mañanzañanza? Umvwe bangivi baishile mu Edomu, inge baibilemotu byo bakebelenga kwapwa. Bapa mañanzañanza nabo inge bashilemo amo a kupupula. ‘Bantu bonse bo aumvwañenenga nabo kala’ Edomu, ko kuba’mba bena Babilona bamwalukijilemo ne kumonaunatu shata, kabiji bapukwile byonse bya buneme kwakubula nangwa kashalapo ne.—Yelemiya 49:9, 10.
10—Edomu ‘wazhiile’ byepi? Byonka byo kyaambijilwe jimo, kisaka kya bena Edomu kyajinga na kafulumende ne bangikazhi bakyo kyazhiile. Mfumu wa bena Babilona aye Nabonidasi washinjile Edomu mu myaka kitota kya butanu na kimo B.C.E. Byo kyafikilenga mu myaka kitota kya buna B.C.E., bena Nabata baswaine ntanda ya bena Edomu, ne bena Edomu bakekajilenga mu mpunzha yajinga ku kabeta ka ku bulenge ka Yudea, mpunzha ya Negeba ayo yaishile kutendeka kutelwanga’mba Idumea. Panyuma ya konauna Yelusalema ku bena Loma mu 70 C.E., bena Edomu bazhiiletu bonse.
Lufunjisho Kotuji:
3, 4. Balwanyi bakankelwenga kulwa na bena Edomu na mambo a kuba’mba baikajilenga mu ntanda ya mitumba mu mikolo. Kino kyafwainwa kyalengejile bena Edomu kwilundumika pa kwikala mu mitumba ne kwijimbaika abo bene kuba’mba bazhikijilwa kafwako kya kwibakatazha ne. Bino kafwako wafwainwa kunyema bukaji bwa Yehoba ne.
8, 9, 15. Maana ne bulume bwa bantu kechi byakonsha kuzhikijilañana mu “juba ja Yehoba” ne.—Yelemiya 49:7, 22.
12-14. Kyamwekejile bena Edomu ke kya kumwenako kya kujimunako bantu basekela umvwe bakalume ba Lesa baponenwa na bya malwa. Yehoba kechi utalapotu pa bantu banji byo bamanama ne.
17-20. Buno bungauzhi bwa kubwezhiwa kwa ba mu kisaka kya Yakoba bwafikizhiwe kimye bashajilepo kyo babwelele ku Yelusalema kufuma mu Babilona mu 537 B.C.E. Byambo bya Yehoba bifikizhiwa. Twafwainwa kuketekela na muchima yense mu milaye yanji.
“NINEVWA BAKAMONAUNA”
Mu kifulo kya kuba’mba Yona akokele mukambizho wa Lesa wa ‘kuya ku Ninevwa, awa muzhi mukatampe, akasapwile’ mambo a luzhachisho, aye wanyemejile kungi. Yehoba wamutumine “mwela mukatampe pa kalunga ka mema,” ne kwingijisha “jisabi jikatampe” kuba’mba Yona aye ku muzhi mukatampe mu Asilya.”—Yona 1:2, 4, 17; 3:1, 2.
Yona watwelele mu muzhi wa Ninevwa ne kutatula kutaya mbila amba: “Pa kupwa moba makumi ana Ninevwa bakamonauna.” (Yona 3:4) Byafuminemo mu mwingilo wanji wa kusapwila byalengejile Yona “kuzhingila.” Yehoba waingijishe “kijimbwa” kuba’mba Yona afunde kwikala na lusa.—Yona 4:1, 6.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
3:3—Nanchi Ninevwa wajinga muzhi mukatampe “wa mateko asatu pa kupitamo” nyi? Ee. Mu myaka ya kala, Ninevwa wavwangilemo ne mizhi ikwabo kufuma ku Kosabada waikejile ku kabeta ka ku buyeke shoo ne ku Nimrud ku kabeta ka ku bulenge. Ano onse mapunzha ayukanyikilwe amba ajinga lubaji lwa Ninevwa alepele makilomita 100.
3:4—Nanchi Yona wafwanyijilwe kufunda mulaka wa kina Asilya pa kuba’mba asapwile bena Ninevwa nyi? Yona wafwainwa wayukijile jimo mulaka wa bena Asilya, nangwa kampe watatwile kwamba yewa mulaka mu jishinda ja kukumya. Kimo kimye wafwainwa wasapwijilenga mu Kihebelu aku muntu mukwabo saka atuntulula. Umvwe waingijishe muntu watuntulwilenga mu mulaka wa bena Asilya, kino kyafwainwa kyo kyalengejile byambo byanji kufika bantu pa muchima.
Lufunjisho Kotuji:
1:1-3. Kwiyeka na kubilamotu bintu bikwabo kya nshiji amba tubulenga kwingilako kimye kyabaya mwingilo wa kusapwila Bufumu ne kulenga baana ba bwanga ke jishinda jimo jatama. Muntu uba bino umweshatu patoka kuba’mba ubena kunyema mwingilo ye bamupa kwi Lesa.
1:1, 2; 3:10. Yehoba kechi ubilatu lusa mushobo umo wa bantu nangwa jibumba ja bantu bamo beikajila ne. “Yehoba ye wawama ku bonse; Ne lusa lwanji lwakoka luji pa mingilo yanji yonse.”—Salamo 145:9.
1:17; 2:10. Kwikala kwa kwa Yona munda ya jisabi jikatampe moba asatu mute ne bufumu kwatazhizhenga ku lufu ne lusanguko lwa kwa Yesu.—Mateo 12:39, 40; 16:21.
1:17; 2:10; 4:6. Yehoba wamupokolwele Yona mu kalunga ka mema. Kabiji Lesa “wameneshe kijimbwa ne kwikikomesha paji Yona amba kyube kimfute pa mutwe wanji, kuchina’mba mute wakamukozha.” Bapopweshi ba Yehoba ba mu ano moba bafwainwa kuketekela mwi Lesa, ne mu lusa lwanji, ne kuyuka kuba’mba ukebalama ne kwibapokolola.—Salamo 13:5; 40:11.
2:1, 2, 9, 10. Yehoba umvwa milombelo ya bakalume banji ne kuteleka ku misashijilo yabo.—Salamo 120:1; 130:1, 2.
3:8, 10. Lesa wa kine ‘walekele’ nangwa’mba kubula kwiboba byatama byo aambile, kabiji “kechi wibyubile ne.” Mambo ka? Mambo bena Ninevwa “bavundamine ku mashinda abo a bubi.” Popamotu ne mu ano moba etu, lukabisho lwa Lesa lwakonsha kubula kwibafikila bandengamambo umvwe bamwesha lulapilo lwa kine.
4:1-4. Kafwako muntu nangwa umo wakonsha kwambila Lesa amba aleke kumwesha lusa ku bantu ne. Twafwainwa kujimuka bingi kubula kwikala na milengulwila pa mambo a mashinda a lusa lwa Yehoba.
4:11. Yehoba watekanya bingi ne kumona kuba’mba ano mambo awama a Bufumu asapwilwa panopantanda ponse, mambo byonka byo aubile ku banabalume 120,000 ba mu Ninevwa, ne ano moba ubila lusa ‘aba babula kuyuka mwapusena kuboko kwa kilujo na kwa kipiko.’ Nanchi kuba netuwa ketumvwine lusa bantu baji mu nyaunda yetu ne kwingilako uno mwingilo wa kusapwila mambo awama a Bufumu ne kulenga baana ba bwanga nenyi?—2 Petelo 3:9.
‘MITWE YENU IKATENDEWA NE KWIIPOBOLA NA MPEMUNA’
Mika wasolwele bundengamambo bwa bena Isalela ne bena Yuda, waambijile jimo kuba’mba mizhi yabo ikatampe ikashalatu ke masala ne kuba’mba bakabwezhiwa. Samaliya bamwalwile “ke mulumba wa mabwe uji mu bujimi.” Na mambo a byubilo byabo bya kupopwela bankishi, mitwe ya bena Isalela ne bena Yuda ‘yatendelwe ne kupobolwa na mpemuna,’ ko kuba’mba bebasebainye. Byo bebatwajile mu buzha kyajinga nobe bebatenda ne kupobola ‘mitwe yabo kupashañana na wa jikubi,’ jijitu na nsuki icheche ku mutwe wajo. Yehoba wibalaile kuba’mba: “Kine, amiwa nkemukonkenya pamo, anweba bena Yakoba bonse.” (Mika 1:6, 16; 2:12) Na mambo a byubilo byatama bya bantangi ne bangauzhi, Yelusalema ‘waalukile ke milumbatu.’ Bino Yehoba ‘wibakonkenye [bantu] banji.’ Mu “Betelema Efulata” mo mwafumine ‘umo waikajile ke mfumu wa bena Isalela.’—Mika 3:12; 4:12; 5:2.
Nanchi Yehoba wibobile kutama bena Isalela nyi? Abya mikambizho yanji yakatazha nyi? Ine. Yehoba kyo asaka ku bapopweshi banji, ke ‘kuba byaoloka, kutemwa lusa, ne kwipelula’ pa kwenda nanji. (Mika 6:8) Pano bantu ba mu moba a kwa Mika baubilenga byatama kya kuba’mba ‘aba bawamineko ba mwi abo baubile nobe tunkona, ne yenkawa waolokeleko wa mwi abo waubile nobe luvimba wa miba,’ ne kulengela bulanda ne kukozha aba bonse baishilenga kwi abo. Bino ngauzhi waipwizhe kuba’mba: “Kwepi kuji Lesa mukwabo waesakana ne [Yehoba]?” Lesa waubijileko lusa bantu banji jibiji, ne ‘kutaya bibi byabo byonse mu kalunga ka mema mwine mwazhika.’—Mika 7:4, 18, 19.
Mepuzho a mu Binembelo Akumbulwa:
2:12—Ñanyi Kimye Bungauzhi bwa ‘kukonkanya bashajilepo ba mu bena Isalela,’ po bwafikizhiwe? Kufikizhiwa kutanshi kwaubiwe mu 537 B.C.E. kimye bashajilepo ba mu Bayudea kyo babwelele ku kyalo kyabo kufuma mu buzha mu Babilona. Mu ano moba, buno bungauzhi bubena kufikizhiwa ku “bena Isalela ba Lesa.” (Ngalatiya 6:16) Kufumatu mu 1919, bena Kilishitu bashingwa bebakonkanya pamo ‘nobe mikooko iji mu kipaka.’ Byo bakwatankana pamo na “jibumba jikatampe” ja ‘mikooko ikwabo’ kikatakata kufumatu mu 1935, baikala “ke jibumba jikatampe ja bantu jibenakuba kiwowo.” (Lumwekesho 7:9; Yoano 10:16) Bonse bapayankana kwingijila pamo na kutumbijika mpopwelo ya kine.
4:1-4—‘Mu moba apelako,’ mu ñanyi jishinda Yehoba mo ‘akebachibila mambo abo ba mu mitundu yavula, ne kwiipwishisha mitotololo yayo mikoka yakosa’? Byambo bya kuba’mba “mitundu yavula,” ne “mikoka yakosa” kechi bibena kutazha ku mabumba a bantu nangwa bipanyi bya bumulwila ntanda ne. Bino byambo bibena kwamba pa bantu umo umo bafuma mu mikoka yonse ne kwikala bapopweshi ba Yehoba. Yehoba ukebachibila mambo abo ne kwibapwishisha mitotololo yabo monka mwayila bulunda bwabo ne aye.
Lufunjisho Kotuji:
1:6, 9; 3:12; 5:2. Samaliya bamonawine ku bena Asilya mu 740 B.C.E. mu moba a kwa Mika. (2 Bamfumu 17:5, 6) Kabiji bena Asilya bafikile ne mu Yelusalema mu moba a bukalama bwa kwa Hezekiya. (2 Bamfumu 18:13) Muzhi wa Yelusalema bamusokeletu pelu ku bena Babilona mu 607 B.C.E. (2 Byambo bya Moba 36:19) Byonka byo kyaawilwe, Mesiasa wasemekejilwe mu “Betelema Efulata.” (Mateo 2:3-6) Byambo bya bungauzhi bwa Yehoba bifikizhiwa.
2:1, 2. Kyatama bingi kwibepekezha kwingijila Lesa aku saka twatesha muchima na kukeba bintu bya ku mubiji mu kifulo kya kukebesha “bufumu bwanji, ne bololoke bwanji.”—Mateo 6:33; 1 Timoti 6:9, 10.
3:1-3, 5. Yehoba waketekela bakulumpe balama bantu banji kwingila bulongo.
3:4. Umvwe tukeba Yehoba kumvwa milombelo yetu, kechi twafwainwa kuba byatama nangwa kwikala ba michima ibiji ne.
3:8. Mwingilo wetu wa kusapwila mambo awama wavwangamo bunchibamambo, twakonshatu ku mwingila bulongo umvwe Yehoba mwine witukosesha na mupashi wanji wazhila.
5:5. Buno bungauzhi bwa Bumesiasa bwitubujishatu patoka amba inge bantu ba Lesa bebalukuka ku balwanyi, “bakafunga batanu na babiji [nambala imenako bintu byakwana]” ne “babineme batanu na basatu,” batongolwa kutangijila bantu ba Yehoba.
5:7, 8. Lelo jino bashingwa ‘baikala nobe kime kyafuma kwi Yehoba,’ nangwa’mba mapesho a Lesa aitulukila bantu bavula. Kyaikala bino mambo Lesa ubena kwingijisha bashingwa kutaya mbila ya Bufumu. ‘Kabiji mikooko ikwabo’ nayo ibena kukwasha bantu kwikala balunda ba Lesa byo ibena kutundaika bashingwa mu kwingilako mwingilo wa busapwishi. (Yoano 10:16) Byo jaikalapo jishuko kwingilako uno mwingilo wa kukwasha bantu!
6:3, 4. Twafwainwa kulonda Yehoba Lesa ne kubila lusa bantu bakatazha kupwanañena nabo pamo nangwa bakoka ku mupashi.
7:7. Byo tubena kupita mu makatazho mu ano moba apelako a buno bwikalo, kechi twafwainwa kusankilapo lwitabilo lwetu ne. Pano bino byonka byaubile Mika, netuwa twafwainwa ‘kumupembelelanga Lesa wetu.’
7:18, 19. Byonka Yehoba byo etulekela mambo etu, ne atweba twafwainwa kulekelangako boba betulenga mambo.
Twajijilai ‘Kwenda mu Jizhina ja Yehoba’
Aba balwa na Lesa ne na bantu banji ‘bakazhiya.’ (Obadiya 10) Nangwa byonkabyo, Yehoba wakonsha kubwezhamo muchima umvwe twaumvwina lujimuno lwanji ne ‘kuvundamina ku mashinda etu a bubi.’ (Yona 3:10) “Mu moba akapelako” ko kuba’mba ano ‘moba apelako,’ mpopwelo ya kine yatumbijikwa kukila bupopweshi bwa bubela, ne bantu balukokelo babena kukungulukila konka. (Mika 4:1; 2 Timoti 3:1) Onkao mambo, twayai ‘twendenga mu jizhina ja Yehoba Lesa wetu myaka yonsetu.’—Mika 4:5.
Mu buku wa kwa Obadiya, Yona, ne Mika muji lufunjisho lwanema bingi. Nangwa kya kuba ano mabuku anembelwe kukila pa myaka 2,500 yapitapo, mambo ajimo “o omi, ne kwingila engila,” mu ano moba.—Bahebelu 4:12.
[Kipikichala pa peja 9]
Obadiya waawile’mba: [Edomu] ‘ukazhiya’
[Kipikichala pa peja 11]
Mika ‘wamupembelejile Lesa,’ ne anweba mwakonsha kuba byonkabye
[Kipikichala pa peja 11]
Mwingilo wa kusapwila twafwainwa kumunemeka bingi