Bilengwa Byamba Mambo a Lukumo lwa Lesa!
“Bya mwiulu byamba mambo a lukumo lwa Lesa; ne jiulu najo jimwesha mingilo ya maboko anji.”—MASALAMO 19:1.
1, 2. (a) Mambo ka bantu o babujila kumona lukumo lwa Lesa? (b) Nga bakulumpe 24 bapa byepi Lesa lukumo?
“KECHI wakonsha kumona kilungi kyami ne; mambo kafwako muntu wakonsha kummona amiwa ne kwikala na bumi ne.” (Kulupuka 33:20) Yehoba byobyo amusopeshele Mosesa. Na mambo a kuba bantu balengwa mu buntunshi kechi bakonsha kwikala bomi inge bamona lukumo lwa Lesa ne. Nangwa byonkabyo, mutumwa Yoano wamwene kimwesho kya kukumya kya kwa Yehoba saaikala pa jitanda ja lukumo Lwanji.—Lumwekesho 4:1-3.
2 Kupusanako na bantu, bilengwa bya kishinka bya mupashi bimona kilungi kya Yehoba. Mu bino bilengwa bya mupashi muji ne “bakulumpe makumi abiji ne bana” boamwene Yoano mukimwesho kya mwiulu, bemenako ba 144,000. (Lumwekesho 4:4; 14:1-3) Bobapo byepi pa kumona lukumo lwa Lesa? Kwesakana na Lumwekesho 4:11, bamba’mba: “Mwafwainwa anweba Nkambo yetu, Lesa wetu, kutambula lukumo, ne buneme, ne bulume: mambo anweba yenu mwalengele byonse, kabiji na mambo onka a kyaswa muchima wenu o byaikajile, o byalengelwe.”
Ene Mambo o ‘Kibashinkila Bulaka’
3, 4. (a) Mambo ka lwitabilo mwi Lesa o lwabujila kukana byaamba sayansi? (b) Bimye bimo, ki ka kilengela kubula kwitabila mwi Lesa?
3 Abya mutundaikwa kupa Lesa lukumo nyi? Bantu bavula kechi bamupa lukumo ne, bamo bakana ne kukana’mba Lesa kafwako. Kya kumwenako, mfunji umo wa tubangabanga wanembele amba: “Nanchi Lesa ye walengele bya mwiulu ku buwame bwetu nyi? . . . Uno mulanguluko uleta bingi lusekelo. Pano bino amiwa naketekela namba uno mulanguluko ke wa bujimbijimbitu. . . . Kechi kyayilamo ne kuyilamotu kwamba’mba Lesa ye walengele bya mwiulu ne.”
4 Kupesapesa kwa basayansi kechi kwafika palepa ne. Kubiwatu kwesakana na bintu byo bakonsha kumona bantu nangwa byo bakonsha kufunda. Inge ne, bikalatu ke bya kusombatu. Na mambo a kuba “Lesa ye Mupashi,” kechi kyakonsheka kumumona ne kumufunjila mu mashinda a sayansi ne. (Yoano 4:24) Onkao mambo ke bumbulwamaana kubula lwitabilo mwi Lesa na mambotu a kuba’mba kechi kyaitabizhiwa na sayansi ne. Shayuka umo wa bya sayansi wa jizhina ja Vincent Wigglesworth, wa pa Cambridge University waambile’mba mashinda a sayansi “aimena pa lwitabilo.” Kiji byepi byobyo? “Aimena pa lwitabilo lwakosa lwa kuba’mba bintu byonse byakonsha kulumbululwatu kupichila mu ‘mizhilo ya bilengwa.’” Onkao mambo inge muntu waketekela mu mashinda a bya sayansi wafwainwa kwikala na lwitabilo lwakosa byonka byo kikala kwitabila mwi Lesa. Bimye bimo, kubula kwitabila mwi Lesa kubilwamotu kyanshiji na mambotu a kuchina kuswa bukine. Nyimbi wa masalamo wanembele’mba: ‘Mubi, mu kwitota kwa pa kilungi kyanji, waamba’mba, kechi akantotolweshe ne. Milanguluko yanji yonse amba Lesa kafwako.’—Masalamo 10:4.
5. Mambo ka kubula kwitabila mwi Lesa kyo kushinkila bulaka?
5 Kwitabila mwi Lesa kechi lwitabilotu lwabula bishinka ne, mambo kuji bishinka byavula bimwesha’mba Lesa ko aji. (Bahebelu 11:1) Mfunji wa tubangabanga aye Allan Sandage waambile’mba: “Kinshupa bingi kuswa’mba bintu [biji mu lwelele] bitanchikiletu abyo bine na luvulañano. Kwafwainwa kwikala wibitanchikilenga ne kwibinengezha. Amiwa kechi namuyuka Lesa ne, pano bino iye walengele bintu kwikalako, ne ene mambo bintu kyo byaikelako.” Mutumwa Paulo wabujile bena Kilishitu ba mu Loma amba ‘byubilo bya Lesa bibula kumweka byamwekesha ne ku ntendekelo ya panopantanda, kasa bimweka monka mu byo alengele, bo bulume bwanji bwa myaka ne buLesa bwanji; amba bulaka bwibashinke.’ (Loma 1:20) Kufumatu “ku ntendekelo ya panopantanda,”—kikatakata kufuma kimye kyalengelwe bantu ba maana bafwainwa kuyuka’mba Lesa ko aji,—kyamwekanatu patoka kuba’mba kuji Mulenga uji na bulume bukatampe, Lesa wafwainwa kupopwelwa. Onkao mambo, aba bakana kuswa lukumo lwa Lesa bulaka bwibashinka. Nangwa byonkabyo, nga bilengwa bimweshapo ñanyi bishiino?
Lwelele Lwamba Mambo a Lukumo lwa Lesa
6, 7 (a) Bya mwiulu byamba byepi mambo a lukumo lwa Lesa? (b) Mu ñanyi mulanguluko bya mwiulu mo byatuminwa na ‘bipimo’?
6 Masalamo 19:1 akumbula amba: “Bya mwiulu byamba mambo a lukumo lwa Lesa; ne jiulu najo jimwesha mingilo ya maboko anji.” Davida wamwene’mba tubangabanga ne ma pulaneti byasamine mu “jiulu” nangwa’mba mu lwelele byamwesheshe kishiino kya kuba’mba Lesa wa lukumo ko aji. Watwajijila amba: ‘Juba ne juba jamba ne kwamba, kabiji bufuku ne bufuku busolola maana.’ (Masalamo 19:2) Juba ne juba kabiji bufuku ne bufuku, bya mwiulu bimwesha maana a Lesa ne bulume bwanji bwa kulenga bintu. Kijitu nobe byambo bya kutota Lesa ‘byaambiwenga’ kufuma mwiulu.
7 Pano bino, kikebewa kwikala na milangwe pa kuba’mba muntu ayuke’mba bya mwiulu bitota Lesa. “Ka paji lujimi nangwa mulaka ye byamba ne; jiwi jabyo kechi jumvwanyika ne.” Nangwa byonkabyo, lushimuno lwa kishinshi lo bishimuna bya mwiulu luji bingi na ngovu. “Kipimo kyabyo kyakumbana ntanda yonse, ne byambo byabyo byafika ne kwapela ntanda.” (Masalamo 19:3, 4) Kijitu nobe bya mwiulu bebituma na ‘bipimo’ kuba’mba byambo byabyo bya kishinshi bikumbane mu makonka onse a ntanda.
8, 9. Ñanyi bishinka bimo bya kukumya byaamba pa mambo a juba?
8 Kabiji Davida walondolola kintu kikwabo kya kukumya kya pa bilengwa bya Lesa: “Monkamo [mwiulu] mo mo abika tente wa juba, jiji pamo ne musongoshi byo alupuka mu nzubo yanji, kabiji jisekela nobe muntu wakosa pa kunyema mu kikonkwanyi kyanji. Ko jilupukila ko kwapela jiulu, ne ko jizhokolokela nako ko ku mpelo yajo; kabiji kafwako nangwa kimo kyafyamika ku kyuya kyajo ne.”—Masalamo 19:4-6.
9 Umvwe twijesakanya na tubangabanga tukwabo, juba ke jaesakanatu. Bino jaikala kabangabanga kakatampe kalengela ma pulaneti ejizhokoloka kumweka kukepa. Buku umo waambapo kuba’mba juba jiji na kinemenezhi kya “mabilyonyi ne mabilyonyi a kukankalwa kubala”. Ko kuba’mba jiji na kinemenezhi kikatampe kyakila bintu byonse bijizhokoloka! Ngovu yajo idosa ilengela ntanda kuzhokolokela pa musinso walepa makilomita 150 milyonyi kwakubula kuya palepa nangwa kufwenyesha kwipi na juba ne. Bulumetu buchuchu bo bufika panopantanda, pano bino buno bulume bwawana kulama bintu byonse byumi biji panopantanda.
10. (a) Juba jilupuka ne kutwela byepi mu “tente” wajo? (b) Jinyema byepi nobe “muntu wakosa”?
10 Nyimbi wa masalamo walondolola juba mu ñambilo ya kifwanyikizho, kwijifwanyikizha nobe “muntu wakosa” unyema kufuma kwatendekela jiulu kufika ko jasambakena na ntanda kufuma kimye kya lukelo kabiji ne kuleka kunyema kimye kya bufuku wakatwela mu “tente” na kukokoloka. Juba byo jimweka panopantanda amba jazhika, jimweka nobe jaya na kukokoloka mu “tente.” Lukelo jisamatu ntulantula nobe “musongoshi byo alupuka mu nzubo yanji.” Byo ajinga kafunga, Davida, wayukile mashika akatampe ekalako bufuku. (Ntendekelo 31:40) Wavulukile mintetenga ya juba byo yamutwishanga kyuya ne mpunzha yamuzhokolokele. Kya kine, kechi jakokanga pa “lwendo” lwajo lwa kufuma ku musela kuya ku muzhika ne, bino jajinga nobe “muntu wakosa,” winengezha kutatula lwendo jikwabo.
Tubangabanga twa Kukumya ne Mwela Wanshansha
11, 12. (a) Ñanyi kintu kya kukumya Baibolo kyo yaambapo pa kwesakanya tubangabanga ne musenga? (b) Nga lwelele lwabaya byepi?
11 Kwa kubula kiñambañamba kya telesikopo, Davida wakonsheshetu kumona biumbi bicheche bya tubangabanga. Nangwa byonkabyo, kwesakana na kupesapesa kumo kwa bukumo, kibelengelo kya tubangabanga tuji mu lwelele tumweka pa kwingijisha biñambañamba bya matelesikopo a bukumo ke 70 sekitilyonyi. Ko kuba’mba 7 palondela ne mazilo 22! Yehoba wamwesheshe kuba’mba kibelengelo kya tubangabanga kyabaya bingi byo ekyesakenye ku kibelengelo kya “musenga wa kukitulu kya kalunga ka mema.”—Ntendekelo 22:17.
12 Pa myaka yavula yapitapo, bamfunji batubangabanga bamwene kintu kimo kyo balondololanga’mba “mpunzha ya kyeya imweka nobe kikumbikumbi.” Bashayuka ba bya sayansi balangulukilenga’mba ino “mpunzha yazhinguluka” yajinga bintu mu Mwela Wanshansha. Mu 1924 kyatainwe kuba’mba ino mpunzha ya Andromeda, yajinga mwela wanshansha mukwabo. Ko kuba’mba kyeya kifumako pa kuba’mba kifike panopantanda papita myaka nobe ma milyonyi abiji! Bashayuka ba bya sayansi luno babena kusopelela’mba kuji ma milyonyi ne ma milyonyi a myela yanshansha. Mukachi ka mwela wanshansha umo umo muji tubangabanga twakukankalwa kubala. Pano bino aye Yehoba “ubala tubangabanga; ne kwitutumba mazhina ato.”—Masalamo 147:4.
13. (a) Ñanyi kintu kya kukumya pa mambo a kipamo kya tubangabanga? (b) Kyayukanyikwa byepi kuba’mba bashayuka ba bya sayansi kechi bayuka “mizhilo yo batongwela bya mwiulu ne”?
13 Yehoba waipwizhe Yoba amba: “Nanchi obewa wakonsha kukasa pamo kipamo kya tubangabanga kyo batela’mba: Puleyadesenyi? nangwa kukasulula mfungwa ya ba Mulembe na mbwanyi?” (Yoba 38:31) Kipamo kya tubangabanga ke kibelengelo kya tubangabanga tuji pamo tumweka kulengapo kintu kimo. Nangwa kya kuba tubangabanga twaikela pa misinso yalepa kufuma pa kamo kuya paji kakwabo, bino mapunzha ato po tuji kechi apimpulwa kwesakana na byo tumwekana panopantanda ne. Na mambo akuba bifulo byato kechi bipimpulwa ne, tubangabanga “tukwasha bingi kutangijila bamfunji ba tubangabanga baji mu ndeke yenda na kumona bya mu lwelele pa lwendo lwabo lwa mwiulu lwa kupesapesa, ne kuyukilako tubangabanga.” (The Encyclopedia Americana) Nangwa byonkabyo, kafwako nangwatu umo wayukisha “mfungwa” yakasa pamo kipamo kya tubangabanga ne. Bashayuka ba bya sayansi ne lunotu kuba bakumbula jipuzho jaipuzhiwa mu Yoba 38:33 ja kuba’mba: “Obewa wayuka mizhilo yo batongwela bya mwiulunyi?”
14. Mu ñanyi jishinda kwabanya kwa kyeya mo kwabujila kuyukanyikilwa?
14 Kabiji bashayuka ba bya sayansi kechi bakonsha kukumbula jipuzho jikwabo jo baipwizhe Yoba ne, ja kuba’mba: “Jepi jishinda jiya ko babenya kyeya?” (Yoba 38:24) Nembi umo watongwele jino jipuzho ja pa mambo a kyeya amba “ke jipuzho jikatampe bingi ja pa byasayansi bya bukumo.” Kupusanako, batemwamaana bamo Bangiliki baitabijile kuba’mba kyeya kyafumanga mujiso ja muntu. Luno bashayuka ba bya sayansi balanguluka amba kyeya kiji na tumabulukusu twa tuchuchu. Bakwabo nabo bekilanguluka’mba manyaki enda. Lelo jino bashayuka ba bya sayansi baitabila’mba kyeya kiji monse mubiji mu bu manyaki ne mu butumabulukusu. Nangwa byonkabyo musango wa kyeya ne byo ‘ki a banya akyo kine’ kechi bya kiyukanyikwa bulongo ne.
15. Byonka byajinga Davida, twakonsha kwiumvwa byepi inge ketulanguluke pa bya mwiulu?
15 Kulanguluka pa bino byonse kulengela muntu kwiumvwa byonka biumvwine nyimbi wa masalamo Davida, waambile’mba: “Byo ndanguluka bya mwiulu mwenu, mwingilo wa minwe yenu, ñondo ne tubangabanga, byo mwaikajika; nanchi muntu ye wa byepi, byo mwamuta muchima? ne mwana muntu byo mumupempula.”—Masalamo 8:3, 4.
Ntanda ne Bilengwa Bijimo Bipa Yehoba Lukumo
16, 17. Bilengwa biji “monse mwazhika” bitumbijika byepi Yehoba?
16 Masalamo 148 atanchika mashinda akwabo bilengwa mo byambila mambo a lukumo lwa Lesa. Vesi 7 itangwa amba: “Mutotai Yehoba anweba ba pano pa ntanda, anweba bikatampe biji mu kalunga ne biji monse mwazhika.” Ee, “monse mwazhika” muji bintu bya kukumya bimwesha maana a Lesa ne bulume. Nyama wapasha jisabi utelwa’mba blue whale wanema kinemenezhi matani 120. Ko kuba’mba kinemenezhi kyanji kyaesakana pamo na kinemenezhi kya banzovu 30! Muchima wanji bunketu wanema makilogalamu 450 kabiji upompa mashi makilogalamu 6,400 kuzhokolosha mu mubiji wanji yense! Nanchi bano banyama bakatampe baji mu tulunga benda bitendebitende ne kumwekana kutama mu mema nyi? Ine kwalepeshatu. Sawakya wafuma kuba European Cetacean Bycatch Campaign, waambile’mba “bano banyama benda mu kalunga” pa lubilo lwa kukumya bingi. Kakiñambañamba ko babika mwiulu ka kukopa bya kukopakopa kamwesheshe kuba’mba “nyama umo waendele makilomita 16,000 mu bañondo jikumi.”
17 Nyama mukwabo mukatampe wapasha jisabi wasongoloka kanwa nobe botolo utelwa’mba dolphin javula wibila panshi palepa mamita 150, bino dolphin umo waibijile kuya panshi pene mamita 547! Pano, uno nyama upuluka byepi umvwe waibila bibye? Kimye kyo ebila muchima wanji ukepeshako kudukauka, kabiji mashi aya ku muchima, mapwapwa, ne ku bongo. Kabiji misunyi yanji iji na mema alama mwela wa oxygen. Nyama mukwabo mukatampe wa pa mema wapasha kasabasaba uji na meno nobe nzovu kabiji ne nyama utelwa amba Sperm whales bebila panshi pene. Magazini wa Discover waambile kuba’mba “mu kifulo kya kupujika muchima, baleka mapwapwa abo kuleka kusakauka.” Kabiji basungila mwela wa oxygen ye bapema mu misunyi yabo. Kine, abye bilengwa ke lushimuno lwa kine lwa maana a Lesa wa bulume bonse!
18. Nga mema a mu tulunga amwesha byepi maana a Yehoba?
18 Nangwatu mema a mu tulunga nao amwesha maana a Yehoba. Scientific American yaamba’mba: “Mundondo yense wa mema a mukalunga kufuma peulu kuya panshi mamita 100, uji na tubimenwa tubula kumwekana na meso tutelwa’mba phytoplankton.” Tuno tubimenwa twingila nobe “jivunda jibula kumweka” jiwamisha mwela wetu yetupema pa kufumyamo mwela wavula bingi wa carbon dioxide. Tuno tubimenwa tutelwa’mba Phytoplankton tulenga mwela wavula bingi yetupema wa oxygen.
19. Nga mujilo ne sino bingila byepi kyaswa muchima wa Yehoba?
19 Masalamo 148:8 aamba’mba: “Ne mujilo, ne mvula wa mabwe, ne mvula wa sino, ne kamfwa; ne kinkunkwila kikokela jiwi janji.” Ee, Yehoba wingijisha ne bilengwa bibula kupema kwingila kyaswa muchima wanji. Akilangulukai pa mujilo. Mu myaka ya kunyuma kwe, mujilo wapyanga mujisaka bamumonanga nobe onaunatu jisaka. Bapesa bya kupesapesa pano babaitabile’mba mujilo wingila mwingilo wanema bingi, wa kusoka bichi bya kala nangwa byauma, kulengela nchacha yavula kumena, kubwezhamo mbolezha ya kufukisha mushiji, ne kukepeshakotu mujilo kimye kikwabo kyo akapyanga. Kabiji sino nayo yanema bingi, izobesha ne kufukisha mushiji, kuyuzha mikola, ne kukwashako bichi ne banyama kubula kufwa ku mashika akatampe.
20. Mitumba ne bichi bikwasha byepi bantu?
20 Masalamo 148:9 ashimuna’mba: “Ne mitumba ne tutumbatumba tonse; ne bichi bya bipangwa, ne bichi bya sida byonse.” Mitumba ine ikatampe ya buuya ishimuna bulume bukatampe bwa Yehoba. (Masalamo 65:6) Bino ingila ne mingilo yanema bingi. Sawakya kufuma ku ba Institute of Geography mu Bern mu kyalo kya Switzerland waamba’mba: “Mikola yonse ikatampe panopantanda masulo ayo atatwila ku mitumba. Bantu bavula baketekela mema awama a mu mitumba . . . ‘Aano matanki a mema’ anema bingi ku buwame bwa bantu.” Nangwatu byonkabye bichi bipa Mulenga wabyo lukumo. Sawakya wapainwe na ba United Nations Environment Programme waambile kuba’mba bichi “byanema bingi ku bwikalo bwa bantu mu byalo byonse . . . Mitundu yapusana pusana ya bichi kufuma bintu nabiji mapulanga, bipangwa, ntetele ne bya kujatu mufuma mali. Kuzhokoloka ntanda yonse, bantu mabilyonyi abiji bateka pa nkunyi ne kota.”
21. Londololai jibula jonkaje byo jimwesha’mba jalengelwe.
21 Kishiino kya mulenga wa maana kimwekela ne mu ndengelo ya kichi. Akilangulukai pa jibulatu jonka je. Kunshi yajo kuji kyauba nobe bupula kijilengela kubula kuma. Monka mukachi mwa kyonkakya kyauba nobe bupula muji tumaselo (cells) tuji na chloroplasts. Tuno tumaselo tuji na mema a manzhamatamba atelwa’mba chlorophyll akoka ngovu ya kyeya. Kupichila mu jishinda jitelwa’mba photosynthesis bichi mobilengela kajo, mabula ekala ke “matala a kajo.” Mema apita mu mizhazhi ne kuya ku mabula mu jishinda ja kukumya. Kabiji mabula aji na twauba nobe tumishipeshipe twavula bingi kunshi yao (tutelwa’mba tubwisobwiso) tushinkuka ne kwishinka, sa tutwezha mwela wa carbon dioxide. Kyeya kipana ngovu ya kulengela mema kwivwanga na mwela wa carbon dioxide ne kulenga kajo kapana bulume ku kichi. Panyuma ya bino byonse, kichi kitatula kuja kajo ko kyalenga akyo kine. Pano bino, jino “jishinda jilengelwamo kajo ka bichi” kechi jumvwanyika ne, kabiji janengela bingi. Mu kifulo kya kutamisha mwela, kichi kilupula mwela wa oxygen!
22, 23. (a) Ñanyi bulume bwa kukumya bujipo na bañonyi bamo ne banyama? (b) Ñanyi mepuzho akwabo o twafwainwa kwisambapo?
22 Masalamo 148:10 aamba’mba: “Ne banyama ba mungye ne ba pa muzhi bonse; ne bikalaba panshi ne bañonyi batumbuka.” Banyama bavula ba mungye ne bañonyi batumbuka bamwesha bulume bwa kukumya. Ñonyi wapasha Kyoyo utelwa’mba Laysan albatross wakonsha kutumbuka misinso yalepa bingi (kimye kimo watumbukilepo makilomita 40,000 mu mobatu 90). Kañonyi kapasha nchiña katelwa’mba blackpoll warbler katumbuka kufuma ku kabeta ka ku Buyeke kuya ku kabeta ka ku Bulenge bwa America, sa katumbuka kukilaila pa maawala 80 kwa kubula kwikalapo ne. Bavula balanguluka’mba ngamela usendela mema muntunda yanji, bino kechi ibyo ne, aye usendela mema mu byamunda. Kino kimukwashako kwikala bimye bikatampe kwakubula mema kupwa mu mubiji ne. Onkao mambo, kechi kya kukumya ne kuba’mba aba balenga bya kulengalenga bakopela ku banyama kimye kyo babena kulenga mashinyi ne bintu bikwabo bipya. Nembi umo aye Gail Cleer waambile’mba, “inge ukeba kulenga kintu kimo kikengilanga bulongo . . . kwakubula konauna mpunzha, wakonsha kukopelako ku kintu kimo mu bilengwa.”
23 Ee kine, bilengwa byamba mambo a lukumo lwa Lesa! Kutatwilatu ku meulu aubatu tubangabanga paa kufika ne ku bichi ne banyama byonse mu musango wabyo bitota Mulenga wabyo. Ibyepi atweba bantu? Twakonsha kumutotela byepi Lesa pamo na bilengwa byonse?
Nanchi Mukivuluka Nyi?
• Mambo ka aba bakana’mba Lesa kafwako kyo bashinkilwa bulaka?
• Tubangabanga ne mapulaneti bipa byepi Lesa lukumo?
• Tulunga twa mema ne banyama bimwesha byepi’mba Mulenga wa butemwe koaji?
• Nga bintu bibula kupema bingila byepi kyaswa muchima wa Yehoba?
[Kipikichala pa peja 24]
Bashayuka ba bya sayansi bafwanyikizha kuba’mba kibelengelo kya tubangabanga tumweka kyafika ku 70 sekitilyonyi!
[Byambo bya Muntu Ungi]
Frank Zullo
[Kipikichala pa peja 27]
Tumabulukusu twa sino
[Byambo bya Muntu Ungi]
snowcrystals.net
[Kipikichala pa peja 27]
Kaana ka ñonyi wapasha Kyoyo (Laysan albatross)