Abya Muyuka “Byawama Ne Byatama” Nyi?
‘Yukainga bimutokesha ku muchima aye Nkambo.’—EFISESA 5:10.
1. Mu ñanyi jishinda bwikalo mo bwakatezha lelo jino, kabiji mambo ka?
‘ANWEBA Yehoba, nayuka namba muntu mwine na maana anji kechi wakonsha kusalulula jishinda jawama kuyamo ne.’ (Yelemiya 10:23) Kino kishinka kyoayukile Yelemiya, kyanema bingi kwi atweba lelo jino. Mambo ka? Mambo a kuba tubena kwikala mu “bimye byakatazha,” byonka Baibolo byo yaambijile jimo. (2 Timoti 3:1) Pa juba pa juba, tupita mu bintu byakatazha byo twafwainwa kulangulukapo bulongo pa kukeba kwibyuba. Bino bintu byo tufuukula kuba kikale bikatampe nangwa bicheche, byubapo kimo mu bwikalo bwetu—kampe ku mubiji, mu milanguluko nangwa ku mupashi.
2. Bintu ka byo tukeba kuba bimweka nobe bya kukaishakaishatu, bino bena Kilishitu bepana bebimona byepi?
2 Bintu byavula byo tusaka kuba mu bwikalo bwetu bwa juba ne juba bimwekatu nobe bya kukaishakaisatu. Kya kumwenako, pa juba pa juba, tusala bya kuvwala byo tusakuvwala pa jo jo juba, bya kuja byo tusakuja, bantu bo tusakuya na kumonapo ne bikwabotu. Bino bintu twibyubatu bukiji-bukijitu kwakubula nangwa kulangulukishapo bulongo ne. Nanchi bino bintu kya kine bya kukaishakaishatu nyi? Kwi atweba bena Kilishitu bepana, kyanema bingi kumona’mba byakuvwala byo tukeba kuvwala ne mwekelo yo tukeba kumwekelamo, njiilo ne ntomeno, ñambilo ne byubilo byetu kimye kyonse bibena kumwesha’mba twi bamwingilo ba Yehoba Lesa, Mwine Wakila. Tuvululwako na byambo bya mutumwa Paulo kuba’mba: “Nangwa muja, nangwa mutoma, nangwa muba kya byepi nangwa kya byepi, byonse kasa mwibyubila lukumo lwa Lesa.”—1 Kolinda 10:31; Kolose 4:6; 1 Timoti 2:9, 10.
3. Bintu ka byakilamo kunema byo twafwainwa kulangulukishapo bulongo pa kukeba kwibyuba?
3 Kabiji kuji ne bintu bikwabo byakilamo kunema byo twafwainwa kulangulukishapo bulongo pa kukeba kwibyuba. Kya kumwenako, kukeba kutwela mu masongola nangwa kwikalatu bunke, ke kintu kimo kyanema bingi kyakonsha kuletela muntu lusekelo nangwa bulanda mu bwikalo bwanji bonse. Kwambatu kine, kusala muntu wafwainwa wa kwikala nanji mu masongola mu bwikalo bwa muntu bonse kechi kintu kya kukaisha ne.a (Byambo bya Mana 18:22) Kabiji balunda netu bo tukeba kukaya nabo, lufunjisho lo tukeba kufunda, nkito yo tukeba kutwela, ne bisela byo tukeba kukaya byakonsha kwitwalulako mumo ne kwitubwezha panyuma ku mupashi—ko kuba’mba byakwata ne ku bwikalo bwetu bwa kulutwe.—Loma 13:13, 14; Efisesa 5:3, 4.
4. (a) Maana ka o twafwainwa kwikala nao? (b) Mepuzho ka afwainwa kutalwapo bulongo?
4 Pa bintu byonse byo tuba, kyanema bingi kwikala na maana a kuyuka byawama ne byatama, ne kuyuka byobya bimweka nobe bijitu bulongo ne bine byawamisha. Baibolo itujimuna’mba: “Ko jiji jishinda jamweka bulongo ku muntu, bino ko jikapela ko ku mashinda aya ku lufu.” (Byambo bya Mana 14:12) Kimo kimye mwakonsha kwipuzha’mba: ‘Twakonsha kwikala byepi na maana a kuyuka byawama ne byatama? Kwepi ko twakonsha kutana bukwasho bwa kwitukwasha inge katukebe kuba kintu? Nga bantu bakala ne ba mu ano moba baubapo byepi pa kino, kabiji bika bifumamo?’
‘Butemwamaana ne Bujimbijimbi Bwatu’ bwa ino Ntanda
5. Ñanyi bintu byajingako kimye kya bena Kilishitu batanshi?
5 Mu kimye kya bena Kilishitu ba mu kitota-myaka kitanshi, kwajinga byubilo byaubiwanga na Bangiliki ne bena Loma. Kwajinga ne bwikalo bwakisangajimbwe bwaikalangapo na bena Loma bobakumbwanga ku bavula. Kabiji kwajinga ne bantu bafunjile bingi basangalele na butemwamaana bwa ba Plato, Aristotle, Epikyulya ne bena Sitoiki. Mutumwa Paulo byo aishile ku bene Atene pa lwendo lwanji lwa bubiji lwa bumishonale, wasambakene na batemwamaana bena Epikyulya ne bena Sitoiki balangulukilenga’mba bajimukile bingi kukila Paulo yebanenenenga amba “kyabauki.”—Byubilo 17:18.
6. (a) Bena Kilishitu bamo batanshi baesekelwenga kuba ka? (b) Ñanyi lujimuno Paulo lo ebajimwineko?
6 Nanchi kechi kyakatazha kuyuka kyalengejilenga bena Kilishitu batanshi bamo, kukebulwa ku byo bya byubilo byamwekanga kuwama ne bwikalo bwajingapo na bavula ne. (2 Timoti 4:10) Aba bajinga mu buno bwikalo bamwekelenga nobe baikalanga bingi bulongo, kabiji ne bintu byo baubilenga nabyo byamwekelenga nobe byawaminenga bingi. Byubilo byo baubanga byamwekelenga kuwama kukila bya bwina Kilishitu. Pano bino, mutumwa Paulo wibajimwineko’mba: ‘Jimukai kuchina amba, nangwa muntu umo wakemukwata buzha na butemwamaana bwanji, bo bujimbijimbi bwatu, monka mwayila mafunjisho a kala a bantutu, mwayila bya bwanyike bya panopantanda, kechi mwayila Kilishitu ne.’ (Kolose 2:8) Mambo ka Paulo kyo aambijile bino?
7. Maana a ino ntanda aji byepi?
7 Paulo wapaine luno lujimuno mambo wamwene lukatazho lwakonsha kwiya ku boba bakebwilwenga ku bya pano pa ntanda. Byambo byanji byoaingijisha bya kuba’mba ‘butemwamaana ne bujimbijimbi bwatu’ byanema bingi. Kyambo kya ‘butemwamaana’ kilumbulula “kutemwisha maana ne kwiakebesha.’ Kino, kechi kyatama ne. Baibolo mu buku wa Byambo bya Mana, itundaika kukebesha maana alumbuluka ne milangwe. (Byambo bya Mana 1:1-7; 3:13-18) Pano bino, pa byonka bino byambo bya ‘butemwamaana’ ne “bujimbijimbi bwatu,” po po aambile Paulo. Mu ñambilo ikwabo, Paulo wamwene’mba maana a ino ntanda ke bujimbijimbitu kabiji atutu. Ajitu nobe kyupu ye bapompa. Ano maana amwekelenga nobe alumbuluka pano bino, saaji atutu, a bumbulwamaana. Kabiji akonsha kuletela muntu malwa umvwe pa kukeba kuyuka byawama ne byatama, wakinka manungo mu bintu byatutu bya ‘butemwamaana ne bujimbijimbi bwatu’ bwa ino ntanda.
Aba Batela “Kyatama Amba Kyawama, ne Kyawama amba Kyatama”
8. (a) Bantu baya ku bañanyi amba bebafundeko? (b) Maana ka o bebafunda?
8 Ne lelo jino bintu kechi byapuseshatu ne, mambo mu mingilo ya bantu yonse muji basendwe bavula. Kuji basendwe bafunjisha maana a bya kwikala bulongo mu masongola ne mu bisemi, banembeshi ba byambo, bantu bepa mazhina a bushayuka, bamfunji batubangabanga, bapanda manga ne bakwabotu, kikulutu umvwe mwibafweta. Pano maana a mutundu ka o bafunjisha? Javula mizhilo ya Baibolo ya byubilo byawama beichakulapo, ne kupingizhapo ya byubilo bincha. Kya kumwenako, kafulumende byo akaine kunembeshanga masongola a “kwikuna” (mwanamulume na mwanamulume kabiji mwanamukazhi na mwanamukazhi), mukulumpe wa banembeshi ba pepala wa byambo wa The Globe and Mail mu Canada, washimwine’mba: “Mu mwaka wa 2000, kechi kyawaminepotu nangwa pacheche kya kukanya bantu befwalama kwisongola na mambotu a kuba’mba bonse babiji banabalume nangwa banabakazhi ne.” Lelo jino bantu bavula bakeba kwiubila byabo abo bene kwakubula kwibakanya. Bamba’mba kafwapo kyatama ne, byonse bijitu bulongo kwesakanatu na mwine muntu mo ebyubila.—Masalamo 10:3, 4.
9. Bantu bo bashingika javula boba byepi?
9 Bakwabo nabo balondela byuba banonshi baya nkuwa pa kukeba kuba bintu byo bakeba. Nangwa kya kuba mu ano moba banonshi baya nkuwa bashingikwa bingi, byo bamba be byambatu, bino kechi bebyuba mu bukishinka ne. Mu byubilo byabo bya kukeba buntangi ne kumwenamo mali, kechi bachina pa kuchakulapo mizhilo ya byubilo byawama ne. Pa kuba’mba batumbalale ne kuyukanyikwa, bamo bazhilulula mizhilo ne kuba byubilo byabula kufwainwa. Kibena kufumamo ke milanguluko ibi ya “kuswishatu byonse.” Onkao mambo, kechi kya kukumya pa kumona bantu byo babula kuyuka byawama ne byatama ne.—Luka 6:39.
10. Byambo bya kwa Isaya bya kutela byawama ne byatama byaikela byepi bya kine?
10 Bintu bya malwa bifumamo mu kukeba kuba bintu kwakubula kulangulukishapo bulongo byavula bingi—kuji kupwa kwa masongola, kwabana kwa bisemi, kwingijisha bizhima ne kupendwapendwa, bipanyi bya banyike boba byubilo byatama, bulalelale, mashiki asambuzhana mu bulalelale, ne bikwabotu, kubala kukoka. Pano twakonsha kuketekela byepi bintu kwikala bulongo umvwe bantu baleka kukokela mizhilo yawama ya kuyuka byawama ne byatama? (Loma 1:28-32) Ngauzhi Isaya kyo kyo ashimwijile’mba: ‘Malwa abo, aba batela kyatama amba kyawama, ne kyawama amba kyatama; batela mfishi amba kyeya, ne kyeya’mba mfishi; batela byalula’mba byatobala ne byatobala’mba byalula! Malwa abo, aba belanguluka bene amba twi ba maana, kabiji bepima bene amba twi ba milangwe!’—Isaya 5:20, 21.
11. Mambo ka o kyatamina kwiketekela pa kukeba kuyuka byawama ne byatama?
11 Byo twayuka kuba’mba Lesa wibazhachishe Bayudea ba mu oa moba ‘belangulukilenga bene amba twi ba maana,’ kyanema bingi ne atweba kubula kwiketekela atweba bene pa kuyuka byawama ne byatama. Lelo jino bantu bavula bomvwina ñambilo ya kuba’mba “uba kikeba muchima wobe” ne kwamba’mba “ubatu kyonse kyo ukeba kikulutu kyawama.” Abya ino ñambilo yawama nyi? Kechi yawama ne, mambo Baibolo yamba kuba’mba: “Muchima wa muntu uji na bujimbijimbi kukila bintu byonse, kabiji watamishatu; ñanyi wakonsha kumuyuka byo aji?” (Yelemiya 17:9) Nanchi mwakonsha kukinka manungo mu muntu wa bujimbijimbi kabiji watama amba emufundengako mu bintu byo mukeba kuba nyi? Ine kuba mwikyuba ne. Mwakonsha kwibisula bintu byo akonsha kwimubula uno muntu. Baibolo kyo ituvulwilako amba: ‘Awa wiketekela mwine ye wakosama; pakuba awa wenda mu maana bakamupokolola.’—Byambo bya Mana 3:5-7; 28:26.
Twafwainwa Kuyuka Byaitabilwa kwi Lesa
12. Mambo ka o twafwainwa kubilanga “kyaswa muchima wa Lesa”?
12 Byo twafwainwa kubula kuketekela mu maana a ino ntanda nangwa mwi atweba bene pa kukeba kuyuka byawama ne byatama, twafwainwa kuba byepi? Monai luno lufunjisho lwawama lwa mutumwa Paulo: “Kechi mwipashañanyenga na ba panopantanda ne: poso mwalulukenga ke bangi na kusangulwa kwa michima yenu, namba mukayukenga kyaswa muchima wa Lesa, akya kyawama, ne kyaitabilwa, ne kyalumbuluka.” (Loma 12:2) Mambo ka o twafwainwa kwikela bantu boba kyaswa muchima wa Lesa? Mu Baibolo, Yehoba waamba’mba: “Mambo jiulu byo jiji palepa peulu ya ntanda, byonkabyo ne mashinda ami nao akijisha mashinda enu, ne milanguluko yami nayo yakijisha milanguluko yenu.” (Isaya 55:9) Onkao mambo, mukifulo kya kuketekela milangwe yetu atweba bene ne kubatu kiji kyonse kyamweka bulongo, betujimunako amba: ‘Esekainga kuyuka bimutokesha ku muchima aye Nkambo.’—Efisesa 5:10.
13. Byambo bya kwa Yesu mu Yoano 17:3 byaamba byepi kyo twafwainwa kuyukila kyaitabilwa kwi Lesa?
13 Yesu waambilepo bingi pa kino, kimye aambile’’mba: “Buno bo bumi bwa myaka, namba bemuyuke anweba, Lesa yenka wa kine, ne Yesu Kilishitu ye mwatumine.” (Yoano 17:3) Kino kyambo kya kuba’mba “bemuyuke” kechi kyalumbulula ‘kuyukatu’ konka ne. Kwesakana na Vine’s Expository Dictionary, kino kyambo “kibena kumwesha kukwatankana kuji pakachi ka kyo kyo kintu ne yewo muntu wikiyuka; mu jino jishinda, akyo kintu kyayukanyikwa kinema bingi ku mwine wikiyuka kabiji wikitemwa bingi.” Kuyuka muntu kechi kulumbulula kuyukatu jizhina janji nangwa byo aji ne. Kwavwangamo ne kuyuka byatemwa yewo muntu ne byoashikwa, kuyuka bulongo mizhilo yanji ne kwiinemeka.—1 Yoano 2:3; 4:8.
Twafwainwa Kwikala na Maana a Kupima Bintu
14. Kintu ka kyanema kyatongwele Paulo kipusanya bankeke ba ku mupashi ne boba bakoma?
14 Pano twafwainwa kufunda kwepi maana a kuyuka byawama ne byatama? Byambo bya kwa Paulo ku bena Kilishitu batanshi bikumbula jino jipuzho. Wanembele’mba: ‘Bonse baja mukaka bakyangye kwiayuka bulongo mambo a bololoke; mambo bo bankeke. Bino kajo kakosa ko ka bakoma, bo boba baji na maana alumbuluka a kupima ne kuyuka byawama ne byatama mambo a kupijila nabyo.’ Pano Paulo wapusenye “mukaka,” ye atongola mu vesi 12 kuba’mba “bya ntendekelo ya byambo bya Lesa” na “kajo kakosa” ka ‘bakoma baji na maana alumbuluka a kupima ne kuyuka byawama ne byatama.’ (Bahebelu 5:12-14)
15. Mambo ka o kikebewa kwingijila na ngovu pa kuba’mba twikale na maana alumbuluka a kuyuka Lesa?
15 Kino kilumbulula’mba patanshi twafwainwa kwingila na ngovu ne kuyuka bulongo mizhilo ya Lesa, Byambo byanji biji mu Baibolo. Bino kechi kilumbulula’mba kusasata na kukeba mitanchi ya mizhilo yatanchikwa ya kwitubula kyo twafwainwa kuba ne kyo twafwainwa kubula kuba ne. Baibolo kechi byo byo iji ne. Paulo walumbulwile’mba: “Binembelo byonse byanembeshiwa kwi Lesa, kabiji byo byawamina mu kwibafunjisha bantu, ne mu kwibalengulula ne mu kwibolola, ne mu kwibafunda mu bololoke: amba muntu wa Lesa ekale walumbuluka, wawaina byonse bya kwingilako mingilo yonse yawama.” (2 Timoti 3:16, 17) Pa kuba’mba twikale na luno lufunjisho, lwa kwitulengulula ne kwitolola, twafwainwa kwingijisha milangwe ne maana etu. Kino kikebewa kwibikako bingi, pano bino mufuma byawama mambo muntu wikala “walumbuluka, wawaina byonse bya kwingilako mingilo yonse yawama.”—Byambo bya Mana 2:3-6.
16. Kwikala na maana alumbuluka kulumbulula ka?
16 Byonka byaambile Paulo, bantu bakoma ‘baji na maana alumbuluka a kupima ne kuyuka byawama ne byatama.’ Pano po pa kishinka kine. Kwesakana na ntuntulwilo ya Kingdom Interlinear, byambo bya kuba’mba ‘baji na maana alumbuluka a kupima ne kuyuka byawama ne byatama,’ bilumbulula amba awo muntu ‘wafunjisha milangwe yanji (byonka byuba muntu ukaya bisela). Muntu wayuka kukaya bisela nabiji, kutomboka mwamba, uvomoka bingi ubatu nobe kechi usakunyanta panshi jibiji ne. Pa kuba bino, kimye kyonse uyuka mo abena kutombokela ne mo abena kuzhalulwila mubiji wanji, pa kuba’mba obe bulongo kyo abena kuba. Uba kino mambo wipizha na kufunda kimye kyonse.
17. Mu ñanyi jishinda motwafwainwa kwikela nobe bantu bakaya bisela?
17 Ne atweba byo byo kiji na bya mupashi, twafwainwa kufunda nobe muntu ukaya bisela umvwe tukeba kwikala bantu bakeba kuba byawama. Kimye kyonse twafwainwa kulama milangwe yetu ne bya mibiji yetu. (Mateo 5:29, 30; Kolose 3:5-10) Kya kumwenako, nanchi mwafunjisha meso enu kubula kutala pa bintu byabula kufwainwa nangwa matwi enu kuteleka ku nyimbo ne byambo bincha nyi? Kya kine, bintu bya yeuno mutundu byavula bingi. Pano bino, kiji kwi atweba bene kwibiswisha amba bikale mu michima ne mu milangwe yetu, nangwa ne. Twafwainwa kulonda nyimbi wa masalamo waambile’mba: “Kechi nkatulapo nangwa kimo kyabipa ku meso ami ne: Nashikwa mingilo ya boba basendukila mungi; kechi ikankakachila ne. . . . Awa wingila bya bujimbijimbi kechi [nkamumonanga ku meso ami ne, NW]”—Masalamo 101:3, 7.
Pijilwai Kwikala na Maana Alumbuluka a Kupima Bintu
18. Kyambo kya kuba’mba ‘kupijilwa nabyo,’ mu ñambilo ya kwa Paulo pa mambo a kufunjisha milangwe yetu kilumbulula ka?
18 Vulukai amba pa kuba’mba twikale na maana alumbuluka a kupima ne kuyuka byawama ne byatama, kikebewa ‘kupijilwa nabyo.’ Mu ñambilo ikwabo kilumbulula’mba pa kukeba kuba bintu, patanshi twafwainwa kuyuka bya kwingijisha maana etu ne kumona mafunde a Baibolo afwainwa kwingila pa kyo kyo kintu apa bino ne byo twakonsha kwiengijisha. Kikebewa kwikala na kisela kya kupesa-pesa mu mabuku alumbulula Baibolo anengezha ‘kalume wa kishinka ne wa maana.’ (Mateo 24:45) Twakonsha kuya ne ku bakwetu bena Kilishitu bakoma ku mupashi, bakonsha kwitukwashako. Onkao mambo, umvwe twibikako na kufunda Byambo bya Lesa na lulombelo kwi Yehoba kuba’mba etukwashe na mupashi wanji ne kwitutangijila, tukamona mfweto kulutwe na lwendo.—Efisesa 3:14-19.
19. Ñanyi mashuko o twakonsha kumwenamo umvwe twatwajijila na kufunjisha milangwe yetu?
19 Byo tutwajijila na kufunjisha milangwe yetu, pachepache tukeba kuba’mba ‘tubule kwikala banyike, ba kukumpaulwa ne kulelaulwa na luvula lonse lwa mafunjisho, ku bujimbijimbi bwa bantu, mu bujimuku bubi, bo bebajimukila bantu mu kwibatwala mungi.’ (Efisesa 4:14) Byo twikala na maana ne kuyuka kyaitabilwa kwi Lesa, twakonsha kufuukula kuba bintu bya maana, kikale bikatampe nangwa bicheche, byakonsha kwitukwasha, bya kukomesha bapopweshi bakwetu, ne kyakilapo bimuletela lusekelo Tata wetu wa mwiulu. (Byambo bya Mana 27:11) Byo jaikalapo jishuko jitulama mu bino bimye byakatazha!
[Tubyambo twa mushi]
a Pa mutanchi wa bintu byakila pa 40 bileta bulanda bwabaya ku bantu, wanembele ba dokotala ba Thomas Holmes ne Richard Rahe bafunda bya bumi bwa bantu, bitanshi bisatu byatongolwapo ke kufwisha mwina kobe, kwikana, ne kwipala. Kutwela mu masongola kuji pa nambala 7.
Mwakonsha Kulumbulula Nyi?
• Maana ka o twafwainwa kwikala nao pa kukeba kuba bintu byawama?
• Mambo ka o kyaikela bumbulwamaana kukinka manungo mu bantu baya nkuwa nangwa kwiketekela atweba bene pa kukeba kuyuka byawama ne byatama?
• Mambo ka kyo twafwainwa kuyukila bintu byaitabilwa kwi Lesa pa kukeba kuba bintu, kabiji twakonsha kuyuka byepi kino?
• ‘Kupijilwa kwikala na maana alumbuluka’ kulumbulula ka?
[Kipikichala pa peja 20]
Kukinka manungo mu banoshi ne bantu baya nkuwa amba betukwashe bo bumbulwamaana
[Kipikichala pa peja 21]
Byonka byuba muntu ukaya bisela, twafwainwa kulama milangwe yetu ne bya mibiji yetu