MUTWE WA PA NKUPIKO

Nanchi Mwakonsha Kuketekela Byambo bya pa Mwela ne bya mu Mapepala a Byambo Nyi?

BANTU bavula bazhinauka bingi byambo byo batanga ne byo bomvwa pa mwela. Kya kumwenako, mu mwaka wa 2012, mu kyalo kya United States, bashayuka bakebele kuyuka inge bantu baketekela mu byambo bya pa mwela. Baipwizhe bantu bavula bingi kwamba inge balanguluka’mba masawakya onse a mu mapepala a byambo, pa Televizhonyi ne pa waileshi a kishinka kabiji kechi muji misalululo ne. Bavula pa bano bantu bo baipwizhe baambile’mba kechi byonse byambo bya pa mwela byo baketekela ne, kabiji bakwabo baambile’mba kechi bamonamo bukishinka ne. Nanchi bino byo balanguluka bya kine nyi?

Bantapa twambo bavula ne bipamo ko bengila balaya kupana masawakya a kine kabiji afunjisha bantu. Nangwa byonkabyo, kuji bintu bikwabo byo twakonsha kulangulukapo. Akimonai bino byalondelapo:

BASULU BAMWENA MALI MU KUSAMPANYA BYAMBO. Kuji makampanyi amo akatampe bingi asampanya byambo bya pa mwela. Ano makampanyi o aji na luusa lukatampe pa kusala byambo ne masawakya a kusampanya, ne mashinda a kwiasampenyamo. Makampanyi avula aimena pa kulenga mali, kabiji bena ano makampanyi ne mazubo a mabilabila kimye kyo babena kufuukula bintu, patanshi bakilanguluka pa mali o bakamwenamo. Onkao mambo, kechi basampanya masawakya akonsha kubwezha busulu bwabo panyuma ne.

MAKAFULUMENDE. Byambo bya pa mwela ne mu mapepala a byambo javula byamba pa bya bamulwila ntanda ne byuba makafulumende. Makafulumende asakisha bingi kongola bantu pa kuba’mba batundaikenga bukalama bwabo ne bantangi ba bipanyi byabo. Na mambo a kuba’mba tumpanyi tusampanya byambo tukeba kutambula bukwasho ku kafulumende, bantapa twambo bimye bimo bechina kaala na bipamo bya mu kafulumende.

KUTENTEMESHA BUSULU Mu byalo byavula, mazubo a mabilabila alenga mali kupichila mu kutentemesha busulu. Mu kyalo kya United States, mali avula alenga makampanyi apotesha mapepala a byambo, afuma mu kutentemesha bipe. Kabiji mali onse o balenga pa televizhonyi ne pa waileshi afuma mu kutentemesha busulu. Bino, basulu bakatampe kechi bakeba kutundaika mitanchi yakonsha kutamisha jizhina ja bipe byabo nangwa busulu bwabo ne. Umvwe nzubo ya mabilabila itentemesha busulu bwabo kechi ibena kwingila bulongo ne, beisankilapo ne kwingijisha nzubo ya mabilabila ikwabo. Onkao mambo, bakulumpe betabizha byambo bya pa mwela bachinuzhuka kusampanya masawakya akonsha kutamisha jizhina ja babena kupana mali a kutundaika yewo mutanchi.

KUBULA BUKISHINKA Bantapa twambo bamo kechi baji na bukishinka ne. Kimye kimo balenga masawakya a bubela. Kya kumwenako, pa myaka icheche yapitapo, munembeshi wa byambo umo mu kyalo kya Japan wakebelenga kusampanya sawakya wamwesheshenga amba bantu baya na kukayila pa mema baonawinenga mabwe a buneme mu muzhi wa Okinawa. Panyuma ya kubula kutana mabwe a buneme o baonawine, waonawinepo amo ne kwiakopa bipikichala. Bipikichala bakonsha kwibingijisha kujimbaikilako bantu. Biñambañamba byo bengijisha pa kukopa bipikichala byayilako palutwe, kabiji bipikichala bimo byo bakopa kuba mwayuka ne kuyuka amba bya bubela ne.

BYAMBO BYA BUJIMBIJIMBI Bantapa twambo bakonsha kulumbulula bishinka mu jishinda jibena kutundaika milanguluko yabo. Ñanyi bishinka byo bafwainwa kunemba ne kubula kunemba? Kyakumwenako, jibumba ja mpila bakonsha kwijishinda na tukato tubiji. Kishinka ke kya kuba’mba bejishinda. Pano pa kunemba ene mambo o bejishinjila, ntapa twambo wakonsha kunemba mu mashinda apusana pusana.

KUSHAPO BYAMBO BIMO Pa kunemba jishimikila bantu jo bakonsha kutemwa, bantapa twambo javula bashapo byambo byakonsha kwibabika mu kyuya. Na mambo kino, banungapo nangwa kufumyapo bishinka bimo. Na mambo a kuba kimye kikepa pa kutanga masawakya pa televizhonyi, bishinka bimo byanema bakonsha kwibishapo.

KWIKYOMBESHA Ano moba, na mambo a kuba’mba tutambo twa matelevizhonyi twavula, bantu kechi batambatu ku katambo kamo ne. Pa kuba’mba balengele bantu kutwajijila na kutamba ku matelevizhonyi abo, tutambo twa katataka tutambisha bintu byatemwa bingi bantu. Buku wa Media Bias waamba pa kino amba: “Byambo byambiwa pa televizhonyi javula mwikala bipikichala byo basala byakonsha kutemwa bantu ne mashimikila epi akonsha kulengela babena kutamba kutako muchima.”

BILUBO Na mambo a kuba bantapa twambo bantu, nabo bapusa. Kubula kunemba bulongo kyambo, kubika kapeemeno po kafwainwa kubula kwikela ne kubula kunemba bulongo mulaka, bino byonse byakonsha kulengela ndumbulwilo ya mukuku kubula kumvwanyika. Kabiji kechi bapitulukamo bulongo mu bishinka ne. Ntapa twambo wakonsha kulubankanya kunemba kibelengelo nabiji kunemba amba 10,000 mu kifulo kya kunemba amba 100,000.

KUBULA KWIKALA NA BISHINKA BYONSE Kupana sawakya wa kine kwakatazha bingi. Byafwainwa kumweka nobe bishinka pa kino kimye, mu kuya kwa moba bakonsha kutana kuba’mba kechi bishinka ne. Kya kumwenako, kala, twalangulukanga’mba juba jizhokoloka ntanda. Pano luno twayuka amba ntanda yo izhokoloka juba.

Kikebewa Kulangulukapo Bulongo

Nangwa kya kuba kechi kyanema kuketekela bintu byonse byo tutanga ne, pano bino kuji bimo byo twafwainwa kuketekela. Kyanema bingi kulangulukapo bulongo pa byambo byo twaumvwa pa kuba’mba tuyuke umvwe bya kine.

Baibolo waamba’mba: “Nanchi kutwi kechi kupima byambo byonka bitompa lujimi kajo nenyi?” (Yoba 12:11) Monai byakonsha kwitukwasha kuyuka byo tumvwa ne kutanga inge bya kine:

BAPANA SAWAKYA: Nanchi awo sawakya wafuma ku kipamo nangwa ku muntu wa kishinka kabiji waketekelwa nyi? Nanchi akyo kipamo kyayukanyikwa amba kyamba masawakya a kine nyi? Ñanyi upana mali obengijisha pa kukeba masawakya?

NSULO YA BYAMBO: Kujipo bishinka bibena kumwesha’mba bapesele pesele bulongo yewo sawakya nyi? Abya ajo jishimikila jaimena pa byaambile muntu umotu nyi? Nanchi kwafuma jojo jishimikila kwaketekelwa nyi? Nanchi babena kushimikizha baimenatu ku lubaji lumo nyi?

KYO BEBINEMBELA: Ishikishai amba: ‘Nanchi kyo banembela bino byambo kubulakotu bantu nyi, inyi kwibasangajika? Abya bino byambo bibena kutundaikapo bimo nyi?’

ÑUMVWANYIKILO YA BYAMBO: Inge byambo bibena kumvwanyika bya bukaji nangwa ñambilo ya myendeleko, kino kyakonsha kumwesha amba lumvwañano kafwapo.

KUSWAÑANA: Nanchi bishinka bijimo byakwatankana nabiji mu mapepala a byambo akwabo nangwa mu masawakya akwabo nyi? Inge kechi bibena kuswañana ne, mwafwainwa kujimuka.

KIMYE KYAPITAPO: Nanchi byambo byo baamba mu uno sawakya bya katataka nyi? Bintu byamwekelenga kwikala bya kine pa myaka 20 yapitapo, lelo jino bakonsha kwibizhinauka. Umvwe kya kuba’mba sawakya ubena kwamba pa bintu bibena kumweka pa kyonkakyo kimye, kechi wakonsha kwikala na bishinka byonse ne.

Nanchi, mwakonsha kuketekela byambo bya pa mwela nyi? Lujimuno lwawama lutanwa mu byambo byanembele Solomone bya kuba’mba: “Kitabilambijinga witaba byambo byonse; pakuba wajimuka utalatala ko aya.”—Byambo bya Mana 14:15.

[Kitenguluzha pa peja 5, 6]

Byo Mwakonsha Kuyuka pa uno Magazini

Pa kunemba uno Labainga! kwikala kupesapesa bulongo bishinka. Tunemba bintu byo twashiinwa kuba’mba bishinka, bibelengelo bya kine ne mabuku mo byafuma. Uno magazini kechi utundaika bya bumulwila ntanda, busulu nangwa makafulumende ne. Unembwa na bukwasho bwa bupe bupana bantu kufuma panshi ya muchima. Banembi ba uno magazini baitabila’mba Baibolo ke Mambo a Lesa kabiji bantu bafwainwa kuketekela byo aamba.