Naa Bandu Mɛŋgɛlaa KƐSI YAULAŊ O INTANƐITIIYO WA
Bandu Mɛŋgɛlaa
NAA KƐSIAA LAYAUWA O INTANƐTIIYO CHOO
Kisiei
Ɔ, ɔ, Ɛ, ɛ, Ŋ, ŋ
  • Ɔ
  • ɔ
  • Ɛ
  • ɛ
  • Ŋ
  • ŋ
  • BAABUIYO
  • YAULAŊ A NYƆƆŊ
  • BƆŊAŊNDAŊ
  • bt suɛi lebolii 16 p. 141-150
  • “Huŋ o Lɛŋnde Masidooniaaleŋ Niŋ”

Viduei cho le fondaa hoo le.

Mal Haki, bahawɛi pɔmbɔ yɔŋnuŋ le num vidueiyo hoo solullo.

  • “Huŋ o Lɛŋnde Masidooniaaleŋ Niŋ”
  • Dimul Waŋnda a Masale Mɛlɛkaleŋ Okɔɔ
  • Suɛi Lebolii Pɔmbuɛi
  • Fonda Soo a Nyɛ Pilɔɔ Wo
  • “Mɛlɛka Vem Naa” Ni (Walta Kiilaa 16:​6-15)
  • “Mi Faŋgaa Chiŋalaŋ Nda” (Walta Kiilaa 16:​16-24)
  • “Tamala Bɛɛ o Dounuŋ Te, Mbo Sɔla Yiŋɔɔ Nda Yuŋgu Ndɔɔ Kpou” (Walta Kiilaa 16:​25-34)
  • “A Yeema Niŋ Ma Mal Naa Sɔɔsɔɔ?” (Walta Kiilaa 16:​35-40)
  • “Kɔl Nyulu Mɛlɛka Yɔŋgu wo O Wana Chiee Nɔla Mbo Sina Bɛɛ Pɛŋgu le Wo”
    Bandu Mɛŋgɛlaa le Masale Chɛhowaleŋ Yondaa—2017
  • Wana Manda Waŋnda o Chiɛi Manyumndo Niŋndo Pɛɛku Tonyaa
    Pɛɛku a Bundɔŋ Cho o Baabuiyo Niŋndoŋ Okɔɔ
  • “O Wa Kindiŋndo le Nda Malaa Ma Bii Bila Nyɛ Cho o Yau Mɛlɛkaa Niŋndo”
    Dimul Waŋnda a Masale Mɛlɛkaleŋ Okɔɔ
Dimul Waŋnda a Masale Mɛlɛkaleŋ Okɔɔ
bt suɛi lebolii 16 p. 141-150

SUƐI LEBOLII 16

“Huŋ o Lɛŋnde Masidooniaaleŋ Niŋ”

Tɔnɔla naŋ sɔla laŋ te ŋ chɛl pɛ wallo le tosaa o kɔɔna Chɛhowaa niŋ nduyɛ miŋ wa a nyaale o yɔŋ bɛɛ miŋ wa o tɔɔndaŋndo bɛŋgu

O tɔlnuŋ o Walta Kiilaa 16:​6-40 choo

1-3. (a) Vɛɛ nyina diandaa kɛ yɛ Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa nɛi chɔmaa? (b) Sɔɔŋ kuɛɛ naŋ cho yɛ hunɔɔ yaasiaa?

WAŊLAANDUAA mal chiee bɛndoo Filipai o Masidooniaa niŋ. Nyɔɔ viou wɔ bɛɛ le, mi waŋlaanduaa haa kua o pee pɔmbɔɔ diolaŋ aa Kaŋgiti. A mɛɛ i wa naamu ndaa yɛ, mi ndaa chal o pee pɔmbɔ koŋ kɔŋgɔ le piɛileŋ o Mɛlɛka Isɔluɛiya lo. Nduyɛ Chɛhowa wa nda tofaa.—2 Kolo. 16:​9; Sam 65:​2.

2 Puaa kundaa mal chiee bɛndoo Lista o Kaleesiaa niŋ batouwo. Fondɛi hei wa landaŋ a Filipai ba paaleŋ le chaŋndo le mɛɛliilaŋ 500. Mɛɛ palɛi itiŋ hiou, ma fuuluu o nɛi bɛndu maLuomaŋ pum choo. Nɛiyo hoo ndoo chɛŋ ba paaleŋ le dello ni, mbo kua haaa o chiee bɛndoo Eesiaa niŋ tanda waŋnda wa tau wo. Puaa haa wa yɛ ni, Pɔɔl, Sailaa, a Timoti. A wa a kɔl kɛndɛ le kɔlaŋ Ɛfisɔɔ, a chieeŋ bɛnduŋ cheleŋ naa waŋnda o waalaŋ niŋ ndaa yeema tueiyɔɔ a Chiisu Kiliti okɔɔ wa. Kɛ tuupa ma kandu kɔlaŋ, mi nyina diandaa kuuna nda. Nduyɛ Baabuiyo suu a mɛɛ hei looku yɔŋnɔŋ yɛ okɔɔ le. Mi nyina diandaa kuuna nda yooŋgu kɛndɔɔ dimioo o Eesiaa niŋ. Le yɛɛ? Chiisu sanaa a nyina diandaa, ndoo yeema mi Pɔɔl a chaaŋaa nduaa ndaa kuɛ haaa Eesiaa, mi ndaa taŋ Pioo Ichiyaŋ, okoŋ mi ndaa kuɛ haaa a pee pɔmbɔɔ Kaŋgiti demullo.

3 Mɛɛ Chiisu chɔm Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa nɛiyo le kɔlaŋ Masidooniaa yɛ, pɛɛku naa hau sɔɔŋ sɔviɔŋ tau. Lelaŋ ŋ yaasiaŋndɔ sɔɔŋ yɔŋnuŋ o balɔɔ diiŋ ndɔ lemisiɔnaluei Pɔɔl wo niŋ, o kanduŋ a wɔsi 49 o faŋaŋ Chiisu wo kɔɔli wo.

“Mɛlɛka Vem Naa” Ni (Walta Kiilaa 16:​6-15)

4, 5. (a) Yɛɛ ndoo yɔŋnuŋ yɛ Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa Bitiniaa ikɛi? (b) Kɛɛsiaa yɛɛ ndaa tosa yɛ, nduyɛ yɛɛ wa yɛ fulamakɔɔlioo?

4 Mɛɛ nda kuuna nda yooŋgu kɛndɔɔ dimioo o Eesiaa niŋ, mi Pɔɔl a chaaŋaa nduaa kua baluaŋndo le yooŋgu kɛndɔɔ dimioo o chieeŋ bɛndoŋ Bitiniaa niŋ. Le fuuluuwo loŋ, ma chua palɛi itiŋ le kelaŋ a nɛi wɔɔŋ wa Filichiaa tɛɛŋ a Kaleesiaa wo. Filichiaa yɛ, tanda ndoo nɔ waŋnda tau wo o wa ni. Kɛ mɛɛ nda wa fuuluuwo Bitiniaa ikɛi, mi Chiisu soliŋ vɛlɛ nyina diandaa kpeku le nda kuunaa. (Walta. 16:​6, 7) Naapum a teleŋndo hoo niŋ, mi kɔndɔfillo bii nda. Ndaa sina nyɛ ndaa nɔ ma dimi wo, nduyɛ a mɛɛ nda nɔ ma dimi ndu yɛ. Kɛ ndaa sina naa nda nɔ ma dimi ndu wa le. Ma sɔla fondaa le kɔlaŋ Eesiaa, kɛ a sɔla batiuwaa le. Ma sɔla vɛlɛ fondaa le kɔlaŋ Bitiniaa, a sɔla vɛlɛ batiuwaa kposoŋ te. Kɛ a koŋ kpou, mi Pɔɔl kɛɛsiaŋ o kɔl le mbo lo kɔlaŋ haaa mbo sɔla naa o dimi yooŋgu kɛndɔɔ wa. Okoŋ mi puaa haa tosa kɛɛsiaa wa maa taasi ve leniŋ kposoŋ te wo. Ma muliŋ ba paaleŋ le dello, okoŋ ma kua le mɛɛliilaŋ 350. Chiee nda hiau ko, a kua o opilɔɔ haaa ma fuuluu Towaasi o fondaŋ dɛndɛla mamɛŋndaŋ la sim ndo. Nduyɛ loŋ kpeekpei wa nɛiyo ni, le kɔlaŋ Masidooniaa. (Walta. 16:​8) Bɛmbɛ yaa ndɔɔ wa hoo ni mi Pɔɔl kei a fondaa hoo le yooŋgu kɛndɔɔ dimioo, nduyɛ mbo sɔla batiuwaa.

5 Mi Luku bɛɛ del Pɔɔl waa kɔɔli Towaasi o kɔlaŋ ndaŋ niŋ. Mbo suaa a nyɛ ndoo yɔŋnuŋndo okɔɔ aa: “Ichɔl koŋ, mi Pɔɔl cha po waa Masidooniaa isisi ndu lachi o yilaŋnde niŋ. Mi poo hoo wa ndu dimullo aa: ‘Huŋ o lɛŋnde Masidooniaaleŋ niŋ ma mala naa.’ Mɛɛ Pɔɔl che dɔɔ yilaŋnde hei, miŋ bɛɛndiaŋ le kɔlaŋ Masidooniaa. Miŋ sina kɛsɛ maa Mɛlɛka vem naa le nda kɔlaŋ yooŋgu kɛndɔɔ dimullo ni.”a (Walta. 16:​9, 10) O mɛɛlulaŋ kpɔŋ, mi Pɔɔl sina niko naa o nɔ mbo dimi yooŋgu kɛndɔɔ wa. Nuawɔ se mɛɛ Pɔɔl wa a kɔl kɛndɛ le mɛɛ o vi ŋdial o nɛi tɛɛŋ te yɛ! A dɔunuŋ tamala le. Mi puaa hiɔɔluaa haa luɛi sakpo o dɛndɔɔ niŋ le kɔlaŋ Masidooniaa.

Kiilanɔɔ Pɔɔl nda Timoti cho o isisi o dɛndɔɔ choo. Waŋnda cho kɔlaŋ a dɛndɔɔ mi Timoti yulu baa.

“Okoŋ miŋ luɛi o dɛndɔɔ niŋ Towaasi”—Walta Kiilaa 16:​11

6, 7. (a) Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o nyɛ yɔŋnuŋ Pɔɔl o tiŋndo tɛɛŋndo niŋ? (b) Tiindaŋ yɛɛ naŋ sɔla yɛ o nyɛ yɔŋnuŋ Pɔɔl lo niŋ?

6 Yɛɛ naŋ pɛɛku yɛ o sɔɔŋ muŋ yɔŋnuŋ Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa woŋ niŋ? Yiyaŋndɔ a hei okɔɔ. Mɛɛ mi Pɔɔl mal le kɔlaŋ Eesiaa, malaŋ nyina Mɛlɛkaa ke ndu nɛi chɔmaa. Okoŋ kɔɔli, mɛɛ mi Pɔɔl wa fuuluuwo Bitiniaa chiee, malaŋ Chiisu mala ndu, nduyɛ mɛɛ mi Pɔɔl kua Towaasi chiee, malaŋ Chiisu ke ndu nɛi chɔmaa le kɔlaŋ o lɛŋnde Masidooniaaleŋ niŋ. Naapum naa bɛɛ, Chiisu o cho kunda leKilisiɔŋndo bolleŋndo cho tosa lende a naa. (Kolo. 1:​18) Le tamaseliiyo, naapum a viou niŋ yiyaŋndo le kɔɔfaleŋ tosaa, ɔɔ kɔlaŋ o fondaŋ yeemɛi cho tau wo. Kɛ mɛɛ ma kindiŋ fɛŋ le kpeleŋnda numndaŋ komallo, malaŋ Chiisu soliŋ nyina Mɛlɛkaa kpeku le num nɛi chɔmaa kioo. Le yɛɛ? Yiyaŋndɔ a tamaseliiyo hoo okɔɔ. Le mi wana cho kɔlaŋ a mɔmbillo wo nyumbu mɔmbil ndɔɔ o ba kɛndɔɔ ɔɔ a ba miallo choo, mɛɛ mi mɔmbillo wa fɛŋ kɔlaŋ. O nɛi pilɛ koŋ choo, le mi Chiisu ke naa nɛi chɔmaa o wali dimiaa yooŋgu kɛndɔɔ niŋ, mɛɛ miŋ yɔŋguŋ fɛlɛŋ le ndu tosaa. Koŋ cho ni, mɛɛ miŋ dɔu fɛŋ sɛmbɔɔ kalaŋ.

7 Kɛ te o yɔŋ yɛ maa miŋ dɔu sɛmbɔɔ tau, kɛ miŋ sɔla batiuwaa o teleŋ koŋ bɛŋgu le? Baa ŋ nɔ pa miŋ vi ŋdial okoŋ miŋ yiyaŋ maa nyina Mɛlɛkaa cho naa nɛi chɔmaa ke le? Sako bɛɛ. Kɛsiŋ o kɔl maa Pɔɔl bɛɛ mi simultaŋ la komal ndu, kɛ mbo hiou lachi a kɔlaŋ haaa mbo sɔla batiuwaa. Ŋ nɔ tiindaŋndo maa te ŋ lambaŋ pɛ ‘dio bɛndu kumbiŋ le . . . waltaŋ tosaa’ wo nuuviaa, ŋ cho fulamakɔɔlila kɛndɛla waa nuaa sɔla.—1 Kɔliŋ. 16:​9.

8. (a) Tɛɛsiaawɔ mɛɛ chiee bɛndoo Filipai wa yɛ. (b) Suɛi kɛndɛi kuɛɛ ndii yɔŋnuŋ yɛ mɛɛ Pɔɔl dimi yooŋgu kɛndɔɔ o fondaŋ waŋnda ndaa “chuuŋgiaŋ . . . le piɛileŋ” ndo?

8 Mɛɛ Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa fuuluu o tanda Masidooniaa wo niŋ, ma kua o chiee bɛndu maLuomaŋndo niŋ Filipai. Wanaa wa o chiee bɛndoo hoo niŋnda wa a kɔl kɛndɛ le mɛɛ nda wa pilachieeya maLuomaŋnda yɛ. Sɔɔŋ bɔɔbɔɔ muŋ tosaŋ Filipai woŋ, wa nyɛ pilɛ a Luom. Le sabu koŋ, mi puaa chɔuwaa maLuomaŋaa wa o Filipai niŋnda ndaa yiyaŋ maa o Luom niŋ nda wa ni. Mɛɛ nda kuɛ o kpaki chioo kɔɔli o pioo kɔŋgɔ, ma saaluŋ fondaŋ ndaa yiyaŋ maa waŋnda cho “chuuŋgiaŋ loŋ le piɛileŋ” ndo.b O Paale Pɛŋgiaaleŋ choo, ma kua o fondaŋ koŋ, okoŋ ma saaluŋ waŋ laanduaa bɔɔbɔɔ ndaa chuuŋgiaŋ loŋ le Mɛlɛka piɛiyo wa. Nduyɛ ma nuuviaa fondaŋ chalaa, okoŋ ma kandu waŋ laanduaa chuuŋgiaŋ loŋ nda yooŋgu kɛndɔɔ dimullo. Chua pum wa nda tɛɛŋ diolaŋ aa Lidiaa. O “wa nilaŋ yaŋɔɔ, mi Chɛhowa kumbi ndu kɔllo.” Mi nyɛ Lidiaa pɛɛku misiɔnalueiya o ba wo hɛnaŋ ndu tau. Le sabu koŋ, mi ndu a yuŋgu ndɔɔ kpou sɔla yiŋɔɔ. Okoŋ kɔɔli, mbo dimul Pɔɔl a chaaŋaa nduaa le ma kuɛ o ndu lo chiɛɛniŋ.c—Walta. 16:​13-15.

9. Vɛɛ wanaa bɔɔbɔɔ cho yɛ hau tamasi Pɔɔl lo tolɔɔ kɔɔli, nduyɛ salala kuɛɛ nda cho yɛ sɔlaa?

9 Yiyaŋndɔ a mɛɛ yiŋɔɔ Lidiaa sɔla wo chuu Pɔɔl waa nyaaloo tau yɛ! Yiyaŋndɔ a mɛɛ Pɔɔl wa a kɔl kɛndɛ yɛ le mɛɛ o chɛl veeloo le kɔlaŋ “Masidooniaa,” nduyɛ a le mɛɛ Chɛhowa soliŋ ndu a chaaŋaa nduaa kpeku le piɛile waŋ laanduaa ndaa nɔ haa siooŋii Mɛlɛkɛiya mulioo yɛ. Hau bɛɛ, mi puaapiliaa a ndepiliaa bɔɔbɔɔ cho feleŋguaa, yuuwa, yembuaa, ɔɔ o nɔlaŋ nda kuɛ naa yeemɛi cho tau le wanaa dimiaa yooŋgu kɛndiaa wa. Mi che bɛɛ ma sɔla simulta bɔɔbɔɔ, kɛ a tuu laŋ a kɔl kɛndɛ nda sɔla wo, te a saaluŋ pɛ waŋnda mɛɛ Lidiaa cho nuaa yɛ, a chɛl tonyala Baabuiyo wa le. Baa a tiu pa ba ma tosa yɛlɛmiaala mala num le kɔlaŋ o tanda yeemɛi cho tau wo niŋndo? Le tamaseliiyo, mi Elɔŋ, puaapilɛnɔ cho o wɔsiŋ 20 niŋndo, nduyɛ mbo kua o chiee bɛndu pum niŋ Amɛlika wo dimi aa: “Kɔlaŋ o lɛŋnde cheleŋ niŋ mala ya niŋ mi kiandu poŋ o Mɛlɛka piɛiyo niŋ, nduyɛ mi sɔɔŋguu Chɛhowa ikɛi kpɛɛluŋ. I cho bɔɔ yooŋgu kɛndɔɔ dimioo tueiyɔɔ yeela naŋnuŋ. Nduyɛ i cho pɛɛkula Baabuilaŋ tosaa nanuŋ a wanaa ŋɔmaa!” Yiyaŋ pilɔɔ hoo kpe wanaa kua naa yeemɛi cho tau wa nɔ ni.

Ndepiliaa a ŋiɔɔŋ cho chua feleŋgɔnɔɔ yooŋgu kɛndɔɔ dimullo, mi po feleŋgɔnɔɔ wa tofaa le mbo sina nyɛ nda cho dimioo wo.

Vɛɛ naŋ kua yɛ hau “o lɛŋnde Masidooniaaleŋ niŋ”?

“Mi Faŋgaa Chiŋalaŋ Nda” (Walta Kiilaa 16:​16-24)

10. Vɛɛ nyinaa wɔɔŋnda ndaa tosa yɛ mi sɔɔŋ siŋgaŋ le Pɔɔl a chaaŋaa nduaa?

10 Mi Setana tambu kɔl tau le mɛɛ yooŋgu kɛndɔɔ wa pɛŋgɛlaŋndo o fondaŋ wanaa bɔɔbɔɔ wa sɔɔŋ tosaa, mɛɛ ndoo yeema ma tosa muŋ yɛ woŋ niŋ. Le saboo hoo mi nyinaa nduaa wɔɔŋnda tosa ma tusi Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa nyɛpalaa choo, le mɛɛ nda wa yooŋgu kɛndɔɔ dimioo yɛ. Mɛɛ nda wa kɔlaŋ o fondaŋ nda piɛiyo, ma bɔŋaŋ a buɛi laandu pilɛ o nyinaa wɔɔŋnda wa kɔɔli, mi wanaa nduaa bɛnduaa ndaa sɔla tɔnɔɔ tau o ndu niŋndo. Mbo hiau lachi a Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa tolɔɔ kɔɔli a deŋioo choo choo aa: “Buɛiyaa Mɛlɛka Bɛndoo puaa haa cho ni, nduyɛ a cho nya chɔmndo mɛɛ nya looku mi la sɔla pioŋɔɔ yɛ.” Naapum le sabu nyinaa wɔɔŋnda tosa mi chuaambɔɔ hoo dimi diomndaŋ ndo wa ni, le mi waŋnda ndaa yiyaŋ maa, Mɛlɛka pilɔɔ kpe sɔɔŋ o wa dimioo woŋ a sɔɔŋ Pɔɔl wa pɛɛkoo woŋ fula o ba ni. O nɛiyo hoo choo, wanaa wa nda tofaa wa, wa buɛiyaa Chiisuaa haa hɔlla faŋa kɔɔli. Kɛ mi suɛi pala Pɔɔl, okoŋ mbo muliŋ mbo tuau ndu nyina wɔɔŋ koŋ kɔɔli.—Walta. 16:​16-18.

11. Mɛɛ Pɔɔl nda Sailaa tou nyina wɔɔŋndo buɛi laandoo kɔɔli, yɛɛ ndoo yɔŋnuŋ yɛ nda?

11 Mɛɛ wanaa bɛnduaa buɛi laandoo hoo che maa a sɔla niŋ tɔnɔ o tɔnɔ o ndu niŋ te, ma tambu kɔl tau. Okoŋ ma bii Pɔɔl nda Sailaa, ma lo nda sasɔɔ haaa ma kua a nda o masaa chieeyaa wa hɔlteŋ le masaa waa o Luom niŋnda lo. Okoŋ mi wanaa bɛnduaa haa dimul wanaa kialaa ŋyamaa aa: ‘Chuuwa haa cho chiee naa laasiaa a naamula naa Luomaŋnda tiuba miŋ tol kɔɔli kposoŋ te laŋ pɛɛkoo.’ Kaa hɛliaa pila wanaa kialaa ŋyamaa haa ndaa nɔ ni. Kɛ mi ndaa chɔm lo lechoo wo o wanaa ndaa lo o lɛŋnde ndaleŋ niŋnda. Fulamakɔɔlioo wa ni, “mi faŋgaa [o lɔɔ niŋ] chiŋalaŋ nda [Pɔɔl nda Sailaa],” okoŋ mi masaa chieeya dimul waŋnda le “ma lɔɔ nda a sionduei.” Okoŋ kɔɔli, ma sasu Pɔɔl nda Sailaa ma duau nda o chiɛi manyumndo niŋ. Nduyɛ mi wana manda chiɛi manyumndo wo luei nda leniŋ pɔpɔ, mbo baŋ nda o kpiɔɔ. (Walta. 16:​19-24) Mɛɛ wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo kinda dioo, mi nyumndaŋ ma tual leniŋ kpiŋgbi. Pɔɔl nda Sailaa ndaa tiu lɛ ba ma chaŋnaŋ te. Kɛ Chɛhowa wa tofaa.—Sam 139:​12.

12. (a) Vɛɛ buɛiyaa Chiisuaa ndaa che yɛ simul komal nda wo, nduyɛ le yɛɛ? (b) Simulta yɛ yɛla kuɛɛ Setana a wanaa cho ndu kɔɔli wa cho yɛ wɔ soliŋndo kpeku?

12 Wɔsilaŋ latiŋ laa hiou niŋ ni chɔŋ a teleŋ Chiisu ndoo dimul buɛiyaa nduaa maa, “a cho nya nyɛpalaa tusi choo” wo. (Chɔŋ 15:​20) Lelaŋ, Pɔɔl a chaaŋaa nduaa wa a bɛɛndiaŋ le nyɛpalaa wa nda komallo, mɛɛ nda kuɛ o Masidooniaa niŋ. Mɛɛ nyɛpalaa komal nda, a chi ndi naa maa Chɛhowa le tambu kɔl a nda le, kɛ maa Setana tambu kɔl a nda ni. Hau bɛɛ, mi Setana soliŋ wanaa cho le ndu wa kpeku le naa nyɛpalaa tusioo choo mɛɛ ndoo soliŋ haa o Filipai niŋ kpeku yɛ koni. Mi wanaa simul naa wa dimi choolaŋ a naa okɔɔ o sukuu, ɔɔ o fondaŋ naŋ tosa wallo wo. Nduyɛ mi hei nyindu waŋnda le ma tusi naa nyɛpalaa choo. O lɛŋnde ipum niŋ, mi wanaa cho o piɛiye niŋnda dimi choolaŋ a naa okɔɔ o toŋgo kilaa ŋyamaa niŋ. Dimioo nda wa koŋ ni aa: ‘Seiyaa Chɛhowaa haa cho chiee naa laasiaa a pɛɛkula ndalaŋ, la naŋ cho o piɛiyii cheleŋ niŋnda chɛl kposoŋ te laŋ.’ O fondaŋndaŋ lapum, ma lɔɔ chaaŋaa naa laalaŋnda, nduyɛ ma dɔu nda o chiɛila manyumndaŋ niŋ. Kɛ, Chɛhowa cho tofaa.—1 Pitɛ 3:​12.

“Tamala Bɛɛ o Dounuŋ Te, Mbo Sɔla Yiŋɔɔ Nda Yuŋgu Ndɔɔ Kpou” (Walta Kiilaa 16:​25-34)

13. Yɛɛ ndoo tosa yɛ mi wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo nyuna aa: “Yɛɛnɛ ya tosa yɛ mi sɔla pioŋɔɔ?”

13 Pɔɔl nda Sailaa ndaa yeema teleŋ tiŋ, le mi ndaa pɛŋgi wɔ a lɔɔ bɛndu ndaa lɔɔ nda wo. Nduyɛ mɛɛ nda pɛŋgi tiŋ, a ditɛɛŋndo, ma kandu “piɛileŋ a Mɛlɛka saŋgalaa o chondoŋ niŋ.” O lepilɛ niŋ kpe, mi lɛŋndeŋ le nyiiya tau tau. Mi chiɛi manyumndo kandu hiilɔŋndo! Mɛɛ wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo tendu, mbo cha diolaŋ kpou la kumbiaa, mbo yɔŋ siooŋnde, okoŋ mbo yiyaŋ maa wanaa wa o chiɛi manyumndo niŋnda nyaanuŋ. Mɛɛ o sina maa a cho ndu nyɛpalaa tusi choo le mɛɛ o mal wanaa kaŋ ma nyaanuŋ yɛ, “mbo naŋ muɛi nduɛi yau le mbo diinuŋ.” Kɛ mi Pɔɔl deŋi choo choo aa: “Diinuŋ te! Naa kpou ŋ cho nanuŋ.” Okoŋ mi wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo nyuna nda aa: “Yɛɛnɛ ya tosa yɛ mi sɔla pioŋɔɔ?” Kɛ Pɔɔl nda Sailaa ndaa tiuba ma piŋi ndu le. Chiisu kinɛi ndoo tiuba ni. Lelaŋ ma mulul ndu aa: “Laalaŋ o Masanɔɔ Chiisu niŋ le mi Mɛlɛka piŋi num a yuŋgu numndo.”—Walta. 16:​25-31.

14. (a) Mala yɛɛ Pɔɔl nda Sailaa ndaa ke yɛ wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo? (b) Sala yɛɛ Pɔɔl nda Sailaa ndaa sɔla yɛ mɛɛ nda biunuŋ nyɛpalaa a kɔl kɛndɛ?

14 Baa a kɔllo kpou wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo ndoo nyuna ni? Pɔɔl ndoo nɔ kiisaŋ a nyuna finyaa hoo okɔɔ le. Poo hoo ve Chuunɔ le, nduyɛ ndoo sina a Diom Mɛlɛkaa okɔɔ le. Tuupa mi ndoo simnuŋ Kilisiɔŋnɔɔ, ndoo nɔ fɛŋ mbo pɛɛku nduyɛ mbo chɛl sɔɔŋ taseŋ cho o Baabuiyo niŋndoŋ. Lelaŋ mi Pɔɔl nda Sailaa chua teleŋndo otiŋ le ndu “yooŋgu kɛndɔɔ dimullo a Chɛhowa okɔɔ.” Mɛɛ nda luɛi yiŋgoloŋ o ndu Diom Mɛlɛkaa pɛɛkoo niŋ, naapum mi Pɔɔl nda Sailaa piɔunuŋ a lɔɔ bɛndu ndaa lɔɔ nda wo okɔɔ. Mɛɛ wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo che nda pauvii bɛnduɛi lekɔɔ, mbo kɔ pulu nda ndi. “Nduyɛ tamala bɛɛ o dounuŋ te, mbo sɔla yiŋɔɔ nda yuŋgu ndɔɔ kpou.” Nuawɔ se sala bɛndu i wa le Pɔɔl nda Sailaa wo le mɛɛ ndaa sɔla nyaaloo o simul nda sɔla wo niŋ yɛ!—Walta. 16:​32-34.

15. (a) Vɛɛ Seiyaa Chɛhowaa bɔɔbɔɔ hau cho yɛ tamasi Pɔɔl nda Sailaa wo tolɔɔ kɔɔli? (b) Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ hiou lachi a kɔlaŋ o wanaa cho o tanda naa niŋnda lo?

15 Maa Pɔɔl nda Sailaa, mi Seiyaa Chɛhowaa bɔɔbɔɔ dimi yooŋgu kɛndɔɔ te a wa pɛ o chiɛila manyumndaŋ niŋ, nduyɛ ma sɔla fulamakɔɔlila kɛndɛlaŋ tau. Le tamaseliiyo, o lɛŋnde pilɛ ndaa kuuna walta naalaŋ leŋ niŋ, Seiyaa Chɛhowaa a bɔɔbɔɔ o lɛŋnde leŋ niŋ, o chiɛi manyumndo niŋ nda pɛɛku tonyaa a Chɛhowa okɔɔ ni. (Aisaya 54:​17) Loonuŋ maa mɛɛ mi lɛŋndeŋ le nyiiya, malaŋ wana wa chiɛi manyumndo mandaa wo nyuna le malaa. O nɛi pilɛi koŋ choo, wanaa bɔɔbɔɔ ndaa chɛl yooŋgu kɛndɔɔ kposoŋ te wa, naapum mɛɛ mi kpundɛlaŋ la komal nda o yoomoo niŋ malaŋ nda chɛl yooŋgu kɛndɔɔ. Te ŋ hiou pɛ lachi a kɔlaŋ o waŋnda haa lo o tanda naa ni, ŋ nɔ miŋ wa a bɛɛndiaŋ le nda pɛɛkoo, te nda bɛɛ wa pɛ a bɛɛndiaŋ le mala naa chɛlɔɔ.

“A Yeema Niŋ Ma Mal Naa Sɔɔsɔɔ?” (Walta Kiilaa 16:​35-40)

16. Mɛɛ nda lɔɔ Pɔɔl nda Sailaa, vɛɛ sɔɔŋ siŋgaŋ yɛ diimandɔɔ?

16 Mɛɛ paaleŋ le sɛ diimandɔɔ, mi masaa chieeya dimi le ma soli Pɔɔl nda Sailaa o chiɛi manyumndo niŋ. Kɛ mi Pɔɔl dimul nda aa: “A lɔɔ naa waŋnda o hɔl ma duau naa o chiɛi manyumndo niŋ a kɔɔsa naa le. Nduyɛ Luomaŋnda naŋ cho ni. A yeema niŋ ma mal naa sɔɔsɔɔ? Ŋ chɛl ndi le! Ndapila huŋ ma soli naa.” Mɛɛ nda tuei maa Luomaŋnda puaa haa cho ni, “mi siooŋnde bii” masaa chieeya haa tau. Okoŋ ma sina maa a tɛɛmbuu sawaa.d Mɛɛ mi suɛi hei del niko masaa chieeyaa choo. Nduyɛ ndaa nɔ ma nyɔɔlu kiilaa o luŋ kpendekele, le mɛɛ nda lɔɔ nda o luŋ kpendekele yɛ. Ma dimul Pɔɔl nda Sailaa maa a mal chioo. Mi puaa ŋiɔɔŋnda haa chɛl le kɔlaŋ. Kɛ mɛɛ ma luei fɛŋ puaapiliaa sɛnɛiya yoomuaŋ malaŋ nda kuaŋnuŋ.

17. Sɔɔŋ sɔvɛŋ kuɛɛ buɛiyaa sɛnɛiyaa Chiisuaa ndaa pɛɛku yɛ o biuwɔŋ Pɔɔl nda Sailaa wo niŋ?

17 Te masaa waa ndaa chɔm pɛ bɛɛleŋ le di Pɔɔl nda Sailaa ndaa nɔ maa pilachieeyaa maLuomaŋnda o tasela ndɔ wo, naapum a ve nda lɔɔ le. (Walta. 22:​25, 26) Kɛ hei wa vɛlɛ puaapiliaa o Filipai niŋ yiyaŋndo ke maa, puaa haa soliŋ di nda nɔ wo kpeku le kiɔɔ saŋgaa sɔlaa le Kiliti. Vɛɛ hei wa yɛ laalaŋ puaapiliaa ve pilachieeyaa maLuomaŋ te wa paaliaŋ? O kpeekpei niŋ, di Pɔɔl waa ndaa nɔ maa pilachieeyaa maLuomaŋnda wo, wa puaapiliaa haa paaliaŋ. Lelaŋ, le mɛɛ Pɔɔl nda Sailaa biunuŋ o simullo hoo bɛŋgu yɛ, ma chɔm puaapiliaa sɛnɛiya sanaa a tamasi ndaa maa buɛiyaa Chiisuaa nɔla ma sim yi o simullo bɛŋgu. Mi nyɛ Pɔɔl waa dimi le mi masaa waa ke di nda maLuomaŋndo bɛɛleŋndo tosa, mi waŋnda poonyiaa nyɛ masaa waa tosa hoo wo o yau choo maa a tul sawaa kɔɔli kposoŋ a mɛɛ nda bii Pɔɔl nda Sailaa yɛ le. Hei wa tosa mi masaa waa ndaa pɛŋgi puaapiliaa tuaa nyɛpalaa tusioo choo, nduyɛ mi ndaa tol vɛlɛ di puaapiliaa haa ndaa nɔ maa pilachieeyaa maLuomaŋnda wo kɔɔli te sɔɔŋ waa nuaa muŋ fula pɛ o chilaŋ niŋ.

18. (a) Vɛɛ wanaa cho hau chilaŋ chuaa o kunda leKilisiɔŋndo niŋnda tuallɛ tamasi Pɔɔl lo kɔɔli? (b) Vɛɛ naŋ chɔulaba yɛ hau le mi yooŋgu kɛndɔɔ sim yi?

18 Hau bɛɛ, mi wanaa cho chilaŋ chuaa o kunda leKilisiɔŋndo niŋnda yɔŋgu nɛi chɔmaa sanaa a tamaseliila kɛndɛla nda kɛsi laŋ. Nyɛ o nyɛ nda yeema mi puaapiliaa ndaa tosa, ndu koni nda bɛɛ tosa ni. Maa Pɔɔl, naa bɛɛ nɔ miŋ yaasiaa nyɛkɛndɛi le sinaa teleŋ kuɛɛ, nduyɛ a mɛɛ naŋ nɔ miŋ soliŋ di naŋ nɔ wo kpeku yɛ. Nduyɛ te o bɛnda pɛ, ŋ nyɔɔlu masaa chieeya, masaa lelɛŋnda, nduyɛ pɛŋ a wanaa kilaa ŋyamaa le sɔɔŋ naŋ iMɛlɛkayaŋ tosaa. Yeemɛi nɛi cho le balaŋ wouwo o sɔɔŋ lemasaŋ niŋ te. Kɛ le miŋ ‘chɔulaba le mi yooŋgu kɛndɔɔ hoo sim yi,’ a mɛɛ Pɔɔl ndoo poonyial kundaa o Filipai niŋ yɛ, mɛɛ wɔsioŋ tɔ hiou chɔŋ a teleŋ nda dɔu ndu o chiɛi manyumndo niŋ loŋ ndo. (Filipi. 1:​7) A koŋ kpou, mɛɛ o mɛɛ masaa waa kilul naa yamaŋ, maa Pɔɔl nda chaaŋaa nduaa, ŋ nɔ miŋ kɛɛsiaŋ o kɔl le hiouwɔɔ ‘lachi a yooŋgu kɛndɔɔ dimioo’ ba o ba nyina Mɛlɛkaa vem naa pɛ le kɔlaŋ.—Walta. 16:​10.

LUKU, WANA POONYIAA YAU WALTA KIILAA WO

Chɔŋ o bolle taseleŋ o yau Walta Kiilaa niŋ haaa bolii 16 sɔɔŋ 9, a sɔɔŋ wanaa cheleŋnda tosa woŋ okɔɔ kinɛi Luku, wana poonyiaa yau Walta Kiilaa wo soo okɔɔ ni. O dounuŋ ndupila o sɔɔŋ muŋ niŋ te. Kɛ o yau Walta Kiilaa 16:​10, 11 niŋ, mi sɔɔŋ siŋgaŋ. Le tamaseliiyo, o sɔɔŋ 11 niŋ, mi Luku dimi aa: “Miŋ luɛi o dɛndɔɔ niŋ Towaasi, miŋ kua Samotuluasi sakpo.” O sɔɔŋ 11 niŋ Luku dɔunuŋ ndupila o sɔɔŋ nda wa tosaa woŋ niŋ ni. Kɛ diola Luku laŋ la cho kposoŋ o yau Walta Kiilaa niŋ te. Mɛɛ vɛɛ naŋ looku yɛ niko sina maa ndu poonyiaa yau Walta Kiilaa ni?

Luku cho ichali, mbo wa poonyiaa o yau simbulaa niŋ o tibiiyo choo.

Ŋ saaluŋ mulioo le nyuna hoo o diomnda tasela cho o yau Walta Kiilaa niŋ, vɛlɛ a o yau Luku wo niŋndo. O “Tioofilɔɔ” pum lo Luku poonyiaa diomnda tasela laŋ ni. (Luku 1:​1, 3; Walta. 1:​1) Diomnda taselaŋ o yau Walta Kiilaa niŋ dimi aa: “Tioofilɔɔ, o yau tase ya poonyiaa wo niŋ, mi poonyiaa a sɔɔŋ Chiisu kandu tosaa a waŋnda pɛɛkoo woŋ kpou okɔɔ.” Mi masaa masindiaa chɛl maa Luku poonyiaa yau Luku wo ni. Mɛɛ hei chɔm maa naapum ndu poonyiaa vɛlɛ yau Walta Kiilaa ni.

O cho sɔɔŋ kpou le naŋ sina a Luku okɔɔ le. Nduyɛ bɛmbɔɔ le yaa kinɛi diola ndɔlaŋ la cho o Baabuiyo niŋ ni. Mi kiilanɔɔ Pɔɔl veelu Luku aa: “Chaaŋ naa, . . . wana chiɔuwaa.” Nduyɛ mbo veelu ndu vɛlɛ aa: ‘chaaŋ ni naŋ tosa wallo latulu wo.’ (Kolo. 4:​14; Fili. 24) Mi Luku soliŋ diomndo hoo, “miŋ” kpeku o fondaŋnda bɔɔbɔɔ o yau Walta Kiilaa niŋ le chɔmndo maa ndu bɛɛ wa o sɔɔŋ nda wa tosaa woŋ niŋ. Mɛɛ hei chɔm kpendekele maa, teleŋ tase Luku liila Pɔɔl le wali lemisiɔnalueiyo tosaa wo cho chɔŋ Towaasi kɔ Filipai ni o wɔsi 50 niŋ o faŋaŋ Chiisu wo kɔɔli. Kɛ mɛɛ Pɔɔl faŋaŋ Filipai, mbo mɛi Luku loŋ. Okoŋ kɔɔli, a wɔsi 56 o faŋaŋ Chiisu wo kɔɔli, mi puaa ŋiɔɔŋnda haa bɔɔŋiaŋ vɛlɛ Filipai. Okoŋ mi puaapiliaa ŋɔmmɛu cheleŋ del nda kɔɔli Filipai le kɔlaŋ Chulusalɛm. Kɛ mɛɛ nda fuuluu Chulusalɛm, ma duau Pɔɔl o chiɛi manyumndo niŋ. Mɛɛ wɔsioŋ hiou ŋmuuŋ, Pɔɔl wa wɔ o biyɔɔ niŋ, mi Luku liila ndu chɔŋnɔŋndo Sisaliaa le kɔlaŋ Luom. (Walta. 16:​10-17, 40; 20:​5–21:​17; 24:​27; 27:​1–28:​16) Teleŋ Pɔɔl wa o biyɔɔ niŋ Luom le teleŋ diiŋ ndɔɔ wo, mbo sina maa o cho niŋ kpɛɛluŋ le piɔmndo sɔlaa. Nduyɛ “Luku” kinɛi wa ndu ikɛi a teleŋ koŋ ni. (2 Timo. 4:​6, 11) I cho kpendekele maa mi Luku balu o tiŋnda leviltaŋ niŋ, nduyɛ o wa a kɔl kɛndɛ le saŋgaa sɔlaa le sabu yooŋgu kɛndɔɔ.

Luku dimi nuaa maa sɔɔŋ o poonyiaa a Chiisu okɔɔ woŋ kpou, mbo cha muŋ o yɔŋnɔŋndo le. Kɛ mbo dimi maa mbo kindiŋ tau le sɔɔŋ muŋ “yaasiaa,” vɛlɛ a le “wanaa che sɔɔŋ muŋ a lehɔl” la nyuuniaa a muŋ okɔɔ. Le handɔɔ lechoo, mbo “yaasiaa sɔɔŋ muŋ kpou nyɛkɛndɛi, nduyɛ [mbo] . . . kɛɛsiaa le . . . poonyiaa a muŋ okɔɔ o lepula kpɛ kpɛ.” (Luku 1:​1-3) Sɔɔŋ sɔvɛ Luku poonyiaa woŋ chɔm kpendekele maa wana yaasiaa kɛndɔɔ pila o wa ni. Naapum mbo nyuuniaa Elisabɛɛ, Meele kalaa Chiisu, vɛlɛ a wanaa cheleŋnda le yooŋgula sɔvɛlaŋ ndaŋ sɔlaa. Sɔɔŋ bɔɔbɔɔ Luku poonyiaa woŋ, wana seeluŋ muŋ o yau Maatiu, Maki, a o yau Chɔŋ ndo niŋ te.—Luku 1:​5-80.

Mi Pɔɔl dimi maa wana chiɔuwaa Luku wa ni. Nduyɛ ŋ tiuba miŋ che kɛsɛ mɛɛ Luku ndoo sinaŋ a nyɛ nɛiyaa waŋnda wa niŋndo yɛ o sɔɔŋ o poonyiaa woŋ niŋ. Ŋ tofaŋndɔ tamaseliilaŋ latiŋ. Mi Luku dimi maa mɛɛ Chiisu siŋgi po nyina wɔɔŋndo wa kɔɔli wo, “mi nyina [wɔɔŋ koŋ] mal ndu lɛŋ waŋnda kpou o hɔl. Okoŋ mbo faŋaŋ ndu kɔɔli, kɛ o yɔŋul ndu le.” Mbo dimi vɛlɛ maa mi Chiisu komal kalaa lanɔɔ Saimɔŋ ihini a “dialloŋ ŋ tuu kpɛi,” nduyɛ maa chua nyinaa ‘wa paaliaŋndo le wɔsilaŋ 18,’ mi Chiisu mala ndu wo “wa o tundaŋ, nduyɛ ndoo nɔla simndaŋ sakpo le.”—Luku 4:​35, 38; 13:​11.

I cho kpendekele maa mi Luku kɛsi “wali Masanɔɔ” nyɛ tase o yoomu ndɔɔ niŋ. (1 Kɔliŋ. 15:​58) Kpeleŋ ndɔɔ wa ni le mi ndoo mala acheleŋnda ma sina Chɛhowa, kɛ o cho le mi ndoo fula tɔɔ, ɔɔ mbo sɔla wali bɛndu bɛndoo maa wana chiɔuwaa le.

LIDIAA—CHUA NDOO PISI KOLALA BAA KALALAŊ NDO

Chua pilɛ wa Filipai, chiee bɛndoo o Masidooniaa niŋ diolaŋ aa Lidiaa. Kɛ Tayatilua ndoo fula ni, chiee bɛndoo o tanda Lidiaa wo niŋ Eesiaa Mainɔ ba paaleŋ le dello. Le kolala ndɔlaŋ pisioo o faŋaŋ Tayatilua ni, mbo taŋ Pioo Ichiyaŋ okoŋ mbo kua Filipai. Kolala baa kalala yɛ yɛlaŋ ndoo pisi ni. Le tamaseliiyo, naapum mi ndoo pisi nyɛla wɔɔsaa ŋpelu laŋ, kolala wana landu o dioo laŋ, vɛlɛ a kolala yiŋaalaŋ. Mi yau masindɛ pum nda saaluŋ Filipai wo dimi maa, mi wanaa leyulaa bɛnduaa ndaa pisi kolala baa kalalaŋ o chiee koŋ niŋ.

Lidiaa cho waŋnda kolaa chɔmndo.

Mi Baabuiyo suaa a Lidiaa okɔɔ maa ‘wana piɛiyaa Mɛlɛkaa’ o wa ni. Mɛɛ hei sim ni maa, naapum wana ndoo chua piɛile Chuuwa wo o wa ni. (Walta. 16:​14) Wana che pɛ maa o Tayatilua niŋ Lidiaa kandu pɛɛkoo a piɛile tonyaleŋ okɔɔ ni. Kɛ o baa pilɔɔ choo, Filipai ndu, ndoo nɔ fondaŋ Chuuwa ndaa bii bɔŋaŋndaŋ ndo. Waŋnda apum laalaŋ maa diola yɔŋaalaŋ koni Lidiaa laŋ la cho ni. Nduyɛ nyɛ la sim ndo cho ni aa, “Wana lanɔ fula Lidiaa wo.” O Filipai niŋ o sɔla diolaŋ ndaŋ ni. Kɛ yaula masindɛlaŋ la chɔm maa Lidiaa laŋ, diola kpeekpeilaŋ la wa ni, nduyɛ mi waŋnda ndaa soliŋ ndaŋ kpeku.

Chɔŋ a wɔsiŋ 800 ɔɔ 900 tuupa mi Chiisu vialuŋ, waŋnda ndaa sina wanaa wa o chioo Lidiaa niŋnda a wanaa ndaa chiɛɛliaŋnda le chaa bɛndu ndaa chaa kolala baa kalalaŋ toosiaa wo. A tonya, ndaa sina mɛŋndaŋ Tayatilua le mɛɛ ma wa “niŋgili niŋgili yɛ, vɛlɛ a kɔɔle kɛndɛle maa nɔ maa niŋginaŋga wo.”

Le mɛɛ nyɛla ndaa toosiaa laŋ ndaŋ laa nɔ baa kalaa yɛ, wanaa sulaa kinɛi ndaa tiuba ni le laŋ piondɔɔ. Mi che bɛɛ kolala baa kalalaŋ ndaŋ la wa tau, kɛ kolala laa hiou naŋɔɔ nduyɛ mi laa nɔ baa hiouwɔɔ la pilɛlaŋ ndaŋ, mɛŋma nyaa yoomaa apum o Pioo Mɛditalueeniaa niŋ ndaa soliŋ kpeku le kolalaŋ ndaŋ yiŋɔɔ ni. Atiŋ cho ni, siandaa, yaŋgaa, a ŋgueiya. Nyaa yoomaa haa o kɛ kɛ, mɛŋndaŋ delɔɔ tue ndoo soli ni. Lelaŋ mɛɛ mi waŋnda ndaa soliŋ nyaa yoomaa haa 8,000 kpeku malaŋ ndaa sɔla mɛŋndaŋ taalaa hiouwɔɔ tɛɛŋ le nyɛlaŋ yiŋɔɔ. Le saboo hoo, te ndaa yiŋ nyɛla waa lende pɛ, baa pila laa nɔ ni.

Nyɛsɔlaa pila ndoo yeemaŋ ni le mi Lidiaa tosa yulale ndɔle pisiaa la kola leŋ. Nduyɛ ndoo nɔ vɛlɛ chiɛiyo le Pɔɔl, Timoti a Luku yiyaa. Sɔɔŋ muŋ kpou chɔm maa wana leyula bɛndoo Lidiaa wa ni. Dimioo hoo aa “nda yuŋgu ndɔɔ” chɔm maa, Lidiaa ndoo nɔ wanayaŋ vɛlɛ a buɛiya. (Walta. 16:​15) Nduyɛ tuupa mi Pɔɔl nda Sailaa faŋaŋ Filipai, ma chiikaŋ a puaapiliaa apum o ndepilɛnɔ ikɛndɔɔ hoo lo chiɛiniŋ. Mɛɛ hei chɔm kpendekele maa mi chiɛi ndɔɔ simnuŋ fondaŋ Kilisiɔŋaa tasiaa o Filipai niŋ ndaa bii bɔŋaŋndaŋ ndo.—Walta. 16:​40.

Mɛɛ wɔsioŋ hiou tɔ, mi Pɔɔl poonyial kundaa Filipai yauwo. Kɛ o suu a Lidiaa okɔɔ o yau koŋ niŋ te. Mɛɛ sɔɔŋ Walta Kiilaa bolle 16 dimi woŋ kinɛi naŋ sina a Lidiaa okɔɔ ni.

a Tofa kɔfoo hoo “Luku​—Wana Poonyiaa Yau Walta Kiilaa Wo.”

b Le mɛɛ waŋnda Filipai ndaa kaala chɔuwo tau yɛ, naapum Chuuwa ndaa nɔ di kposoŋ le chiɛi ndaa piɛi Mɛlɛka wo taŋgullo loŋ te. Ɔɔ kɛlɛŋgaa waŋ piaanduaa Chuuwa o chiee bɛndoo hoo niŋ ndaa fuuluu ŋwaŋ tɔ le. Nduyɛ nɔmbɛiyo hoo kpeekpei ndoo yeemaŋ ni, tuupa mi ndaa taŋgul chiɛi Chuuwa ndaa piɛi Mɛlɛka wo.

c Tofa kɔfoo hoo, “Lidiaa​—Chua Ndoo Pisi Kolala Baa Kalalaŋ Ndo.”

d Sawa maLuomaŋndo ndoo dimi maa, a nɔ ma lɔɔ pilachioo o luŋ kpendekele le. Mɛɛ ma kɔɔsa fɛŋ a ndu ma che maa o tɛɛmbuu isɔɔ.

    WOL le Sɔɔŋ Yaasiaa—Kisi (2010-2025)
    Chukku Ma Kinda
    Chuku Ma Kumbi
    • Kisiei
    • Share
    • Mɛɛ ŋ Yeema Yɛ
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Sawalaŋ Le Tɛɛŋgei Soliŋndo Kpeku
    • Mɛɛ Naŋ Bii Yooŋgula Numndaŋ Yɛ
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Chuku Ma Kumbi
    Share