“Wanaa Cho Chaŋndo wa, La Chaŋ a Nda Latulu”
“La wa kɔltaŋ dɛɛniaŋndo vellaa velle. Nduyɛ la wa maaliaŋndo vellaa velle le dialuŋ kalaŋ sɔlaa.”—TƐSALONIAŊ TASOO 5:11.
1, 2. Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ soo a mɛɛ wana dɛɛniaa wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa yɛ? (Tofa fotueiyo o peeleŋ ndeŋ choo.)
MI SUSI dimi aa, “Le wɔsioo opilɛ, chɔŋ a lɔɔ po naa sɔla piɔmndo wo, ŋ wa a kɔl tambɛi hiuwaŋ mɛŋndo.” Mɛɛ lanɔɔ puaapilɛnɔ pilɛ vi luku luku, mbo dimi maa, “o wa sinaŋndo nyɛ nɛiyaa wana nɔla tɛɛsiaa le wo.” I cho suɛi imɔnɛ le sinaa maa, wanaa bɔɔbɔɔ cho nyɛ nɛiyaa suu waa naa sɔlaa. O kunda leKilisiɔŋndo niŋ hau, puaapiliaa a ndepiliaa bɔɔbɔɔ yeema mi wanaa nda kaala wa sɔla piɔmndo tuupa mi Amakɛdɔŋ fuuluu le. Kɛlɛŋgaa wana ŋ kaala wo vi niŋ, ɔɔ kɛlɛŋgaa a sina wana cho mɔnɛi biyɔɔ wo. Te lende i cho ni, mi kaamaa bii num dɔɔ ma nyunaŋ aa, ‘Kuɛɛ wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa saaluŋ yɛ kɔl dɛɛniaa?’
2 Kpaŋgbanyaala dimi ni maa nyɛ tuu lo le. Kɛ lende pa i wa lɔɔlɔɔ ni? Mi chua vii pɔnɔɔ wo dimi aa, “I che ndi tonya maa mɛɛ waŋndo soliŋ teleŋ ndɔɔ kpeku yɛ, tosa ni mi nyɛ nɛiyaa ndɔɔ seŋgu.” Le mi boliŋndo seŋgu, teleŋndo a dandaa yeemaŋ ni. Lende koni, teleŋndo a kɔl dɛɛniaa yeemaŋ le mi waŋndo pɛŋgi kɔllo tambei. Kɛ, yɛɛ kpeekpei dɔɔniaa yɛ kɔl tambɛi wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa?
“MƐKƐKA NYƆƆLU NAA KƆLTAŊ NIŊ NDO” CHƐHOWA CHO NI
3, 4. Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ laalaŋ maa Chɛhowa sina mɔnɛi naŋ cho biyɔɔ ve?
3 Chɛhowa, Finya naa inyiɛɛyo, ndupilɛ kpe yɔŋgu naa kɔl dɛɛniaa naŋ yeema wo ni. (Nuawɔ Kɔliŋtiaŋ Diiŋ Ndɔɔ 1:3, 4.) Ndu cho taamasi bɛndu bɛndoo le nyiɛɛye chɔmndo ni. Nduyɛ o mɛi lediom le wanaa nduaa aa, “Ya cho wana nyɔɔlu nya kɔltaŋ ndo ni.”—Aisaya 51:12; Sam 119:50, 52, 76.
Chɛhowa cho lehɔl kpeekpei o nɛi le paale o cho puaa ndaa dɔu tiindaŋndo o ndu niŋnda soli o sɛilaŋ niŋndo
4 Finya naa kaalaa sina nyɛ mɔnɛi biyɔɔ le piɔm wanaa naŋ kaala wa simndo. Kanifuule, ndu bɛɛ mi buɛiyaa nduaa o kaala wa, Ebilaham, Aase, Chekɔpu, Muuse, a Masaa Deeve wu. (Nɔmbaa 12:6-8; Maatiu 22:31, 32; Walta Wanaa Chiisuaa 13:22) Baabuiyo dimul naa maa Chɛhowa cho lehɔl kpeekpei o nɛi le paale o cho puaa ndaa dɔu haa tiindaŋndo o ndu niŋnda soli o sɛilaŋ niŋndo. (Choobu 14:14, 15) A teleŋ koŋ, waŋnda haa cho wa a kɔl kɛndɛ nduyɛ ma tuei kɛndiaa walaŋndo yeela. Mi Chɛhowa sinaŋ vɛlɛ piɔm Po ndɔ kaalaa. Baabuiyo dimi maa Mɛlɛka ndoo “kaala” Chiisu. (Maatiu 3:17) Ŋ nɔla pɛŋ miŋ tɛɛsiaa mɛɛ Chɛhowa ndoo tambu kɔl teleŋ o wa chɔɔ Po ndɔɔ piɔm imɔnɔɔ sɔlaa wo le.—Chɔŋ 5:20; 10:17.
5, 6. Vɛɛ Chɛhowa dɛɛniaa yɛ naa kɔltaŋ?
5 Ŋ nɔ tiindaŋndo a kɔllo kpou maa Chɛhowa cho naa mala. Lelaŋ, ŋ nɔ miŋ wa hɛnɛkɛ le piɛileŋ o ndu lo nduyɛ miŋ chɔm ndu nyɛ nɛiyaa naŋ cho sinaŋndo wo a mɔnɛi naŋ cho biyɔɔ ve. I cho bɔɔ suɛi kɔl dɛɛniaa le sinaa maa Chɛhowa sina nyɛ cho naa o kɔllo nduyɛ mbo ke naa kɔl dɛɛniaa naŋ hau ba wo! Kɛ vɛɛ o tosa yɛ keŋ?
6 O nɛila bɔɔbɔɔ Chɛhowa dɛɛniaa naa kɔltaŋ ndo tɛɛŋ, opilɛ cho a nyina ndɔ diandaa ni. (Walta Wanaa Chiisuaa 9:31) Chiisu chua buŋgɛi maa Finya naa cho nyina ndɔ diandaa yɔŋgu o wanaa nyuna ndu wa lo. (Luku 11:13) Mi Susi naŋ soo suŋ a ndu okɔɔ wo dimi aa, “Miŋ del Chɛhowa o labɛŋgu niŋ teleŋnda bɔɔbɔɔ le ndu piɛiyo le kɔl dɛɛniaa. Teleŋ o teleŋ naŋ tosa hei pɛ, mi kɔl nyulu Mɛlɛkaa mala naa le kɔllo biyɔɔ.”—Nuawɔ Filipiaŋnda 4:6, 7.
CHIISU BƐƐ SINA SƆƆŊ CHO NAA O KƆL LOŊ
7, 8. Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ tiindaŋndo maa Chiisu cho naa kɔllo dɛɛniaa?
7 Teleŋ Chiisu wa o lɛŋndeŋ choo wo, mbo tual suiliŋnda kɛndɛla Finya ndɔlaŋ kɔɔli o nyɛ ndoo dimi wo niŋ a o ndoo tosa wo. (Chɔŋ 5:19) Mi Chɛhowa yɔŋ Chiisu o lɛŋndeŋ choo le mbo nyɔɔlu “wanaa cho a kɔlta tambɛilaŋ nda” a “wanaa cho chaŋndaŋ nda.” (Aisaya 61:1, 2; Luku 4:17-21) Mi waŋnda sina maa Chiisu ndoo sina nyɛpalaa ndaa nduyɛ ndoo yeema nda malaa.—Hibuluiya 2:17.
8 Teleŋ Chiisu wa feleŋgɔnɔ wo, mi chaŋyaŋ ndaa chii baltaŋ ndoŋ a waŋnda o yuŋgu ndɔɔ niŋ wu. Le taamaseliiyo, kɛlɛŋgaa teleŋ Chiisu wa wɔ o pɔmbɔ wo Choosɛ vi ni, finya manda ndu wo.a (Tofa tɛɛsiaa amatou.) Yiyaŋndɔ mɛɛ i wa ikala le Chiisu feleŋgɔnɔ ndoo buulaŋ le waŋnda wo biunuŋ mɔnɛi biyɔɔ le ndupila, le kala ndɔ, le pɔmbuaa nduaa, a yemaa nduaa yɛ.
9. Vɛɛ Chiisu ndoo chɔm yɛ nyiɛɛye teleŋ Lasalɔɔ vi wo?
9 Teleŋ Chiisu wa wali poli ndɔɔ tosaa wo, mbo chɔm maa o sina waŋchieeya pɛŋgu walaŋ nduyɛ ndoo nɔ nyiɛɛye le nda. Le taamaseliiyo, teleŋ chaaŋ ndɔ kɛndɛ kɛndɔɔ Lasalɔɔ vi wo, mi Chiisu bɛɛ sinaŋ nyɛ nɛiyaa Meele nda Mata sinaŋndo. Mɔnɛi hiuwo Chiisu biyɔɔ tei le nda, mbo tuisi mɛmiaŋ kpasu kpasu, mi che bɛɛ ndoo sina maa o wa Lasalɔɔ soli o sɛiyo niŋ.—Chɔŋ 11:33-36.
10. Yɛɛ ke yɛ naa tiindaŋndo maa Chiisu sina nyɛ cho naa hau o kɔllo?
10 Vɛɛ diomnda kɔl dɛɛniaala Chiisulaŋ o sindɔɔ niŋ la mala yɛ naa hau? Baabuiyo chɔm kpendekele maa Chiisu siŋgaŋ te. O dimi aa, “Chiisu Kiliti o feŋaŋ lechoo le. Mɛɛ o wa sindɛ yɛ, pɛŋgoo hoo bɛɛ lende ko o cho ni. Nduyɛ, o siɔdii lachioo niŋ bɛɛ lende ko o cho wa ni.” (Hibuluiya 13:8) Baabuiyo veelu ndu aa “wana ke waŋnda yoomu kpeekpeiyo wo.” Kanifuule, ndu tosa a sabu ni miŋ wa achal lefafɛɛŋ. Chiisu sina vɛlɛ nyɛ cho mɔnɛi biyɔɔ wo, nduyɛ “o nɔla mbo mala wanaa Masa Nyinaa Wɔɔŋnda o tɔɔndaŋ nda.” (Walta Wanaa Chiisuaa 3:15; Hibuluiya 2:10, 18) Lelaŋ, ŋ nɔ tiindaŋndo maa mi mɔnɛi bii wɔ Chiisu te acheleŋnda wa pɛ o nyɛ nɛiyaa niŋ. O sina mɔnɛi nda cho biyɔɔ ve, nduyɛ o nɔla mbo dɛɛniaa nda kɔltaŋ a ‘boondii nda yeema malaa ve.’—Nuawɔ Hibuluiya 4:15, 16.
KƆL DƐƐNIAA O DIOM MƐLƐKAA NIŊ
11. Bolii Baabui kuɛɛ kpeekpei dɛɛniaa yɛ num kɔllo?
11 Bundɛi a teleŋ Chiisu bii mɔnɛi tau tuma Lasalɔɔ vi wo, cho bundɛi ipilɛ o Baabuiyo niŋ i dɛɛniaa naa kɔltaŋ nde. Ŋ cheleŋ cho tau o hei kɔɔli. Hei bii naa kɔndɔfili le kanifuule, “nyɛ o nyɛ poonyiaŋ sindɛ o Yau Mɛlɛkaa niŋ, a poonyiaa ndu le naa pɛɛkoo. Nduyɛ, la tosa mi ŋ sɔla kɔl biuwaŋndo, nduyɛ mi la dɛɛniaa naa kɔltaŋ, o koŋ, mi la tosa mi ŋ wa lehɔl o nɛi.” (Luomaŋnda 15:4) Te a wa pɛ mɔnɛi biyɔɔ, num bɛɛ sɔla kɔl dɛɛniaa bɛnda wo o bolii Baabuiye hei niŋ:
“Wanaa kɔltaŋ la wa haa la tambɛi a nyɛ palaa, a nɔ lɛ tiindaŋ te wa, Mɛlɛka Yaawɛɛ o kue nda levil te, piŋioo o piŋi nda ni.”—Sam 34:18, 19.
“Te buulaŋ bɛndoo o luɛi o kɔl nuu niŋ pɛ, num dɛɛniaa ya kɔl lo niŋ ni.”—Sam 94:19.
“I cho Masanɔ naa Chiisu Kiliti pila piɛileŋ nda Finya naa o kaala naa wo le nya. Ndu yɔnuŋ ni maa Mɛlɛka o tosal naa kɛndɛi nduɛi mbo ke naa kɔlta simulaalaŋ le fɛɛŋ a fɛɛŋ, nduyɛ, mbo tosa mi ŋ wa hɔlteŋ o nɛi nyɛ kɛndɛ kɛndɛi yo. Mbɔ a dɛɛniaa nya kɔltaŋ fɔ. A simul nya kɔltaŋ pɛŋgu o pɛŋgu . . . fɔ.”—Tɛsaloniaŋ Diiŋ Ndɔɔ 2:16, 17.b—Tofa tɛɛsiaa amatou.
PUUNDULE KƆL DƐƐNIAA BƐNDULEŊ KUNDAA CHO NI
12. Vɛɛ naŋ dɛɛniaa yɛ acheleŋnda kɔltaŋ?
12 Wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa saaluŋ vɛlɛ kɔl dɛɛniaa o kunda leKilisiɔŋndo niŋ. (Nuawɔ Tɛsaloniaŋ Tasoo 5:11.) Vɛɛ ŋ luei yɛ wanaa cho o “kɔl tambɛiyo” niŋnda yoomuaŋ nduyɛ ma dɛɛniaa nda kɔltaŋ? (Pulɔwaa 17:22) Mi chua vii pɔnɔɔ wo diolaŋ Doliŋ tɛɛsiaa maa wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa nɔ ma soo sɔɔŋ cho nda o kɔl loŋ. Lelaŋ, nyɛ sɔvɛ bɛndu ŋ nɔ ma tosa wo cho nilaŋ yaŋɔɔ ni, kɛ a nɔ ma kelu nda suɛi o sondo le. Mi Chunia, o yema ndɔ diinuŋ ndupila wo dimi aa, “Mi che bɛɛ a nɔla ma sina mɔnɛi nda wa biyɔɔ ve pɛŋgu nyɛkɛndɛi le, nyɛ bɛnda wo cho ni, a yeema num ma sina nyɛ cho nda o kɔllo.”
13. Yɛɛ ŋ nɔ yɛ ma loonuŋ a mɔnɛi biyɔɔ okɔɔ?
13 Ŋ nɔ miŋ loonuŋ maa o cho naa fau le sinaŋ nyɛ nɛiyaa nduyɛ miŋ bii mɔnɛi o nɛi pilɔɔ choo le. Teleŋndaŋ lapum, o bɛnda miŋ tɛɛsiaa mɛɛ naŋ cho nyɛ nɛiyaa sinaŋndo yɛ. Diom Mɛlɛkaa dimi aa, “Te wana tambu kɔl pɛ, num pila sina kɔl num tambɛiyo ni. Nduyɛ te kɔl numndo o dɔɔnuŋ vɛlɛ nyaale pɛ, wana cheleŋ nɔla mbo mala num nyaale dɔɔnɔŋ te.” (Pulɔwaa 14:10) Nduyɛ o yɔŋ bɛɛ mi waŋndo tɛɛsiaa nyɛ cho ndu o kɔllo, i ve lɔɔlɔɔ tɛtɛlɛ le mi acheleŋnda bii bila nyɛ o wa kindiŋndo le dimioo wo le.
Nyɛ ŋ nɔ ma tosa le malaa wo cho ni, chaŋndo a “wanaa cho chaŋndo wa . . . latulu”
14. Yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ dimi le wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa kɔltaŋ dɛɛniaa?
14 O wa ikala le sinaa nyɛ ŋ nɔ ma dimul wana cho mɔnɛi biyɔɔ wo. Kɛ Baabuiyo dimi maa “diomnda kɔl kalula fula waŋndo o sondo laŋ ndaŋ, siŋgioo la siŋgi waŋndo ni.” (Pulɔwaa 12:18) Wanaa bɔɔbɔɔ saaluŋ diomnda kɔl dɛɛniaa laŋ o buluchiɔɔ hoo niŋ, When Someone You Love Dies.c (Tofa tɛɛsiaa amatou.) Kɛ lepum, nyɛ ŋ nɔ ma tosa le malaa wo cho ni, chaŋndo a “wanaa cho chaŋndo wa . . . latulu.” (Luomaŋnda 12:15) Mi Kabi pɔnɔ ndɔ vi wo dimi maa, teleŋndaŋ lapum, le chɔmndo nyɛ cho ndu o kɔllo, mɛɛ mbo chaŋ. Mbo dimi aa, “Te chaŋyaŋ nuŋ chaŋ pɛ a ya latulu, keŋ ke ya kɔl dɛɛniaa ni. A teleŋ koŋ, I ve ya pilɛ kpeele o mɔnɛi biyɔɔ niŋ te.”
15. Vɛɛ naŋ dɛɛniaa yɛ acheleŋnda kɔltaŋ te ŋ che ndi pɛ ikala le kɔlaŋ o ndalo? (Tofa vɛlɛ kɔfoo “Diomnda Kɔl Dɛɛniaalaŋ.”)
15 Te numpila che ndi pɛ ikala le kɔlaŋ waŋndo kɔllo dɛɛniaa, kɛlɛŋgaa i wa tɛtɛlɛ le ma poonyial ndu yauwo, ɔɔ a yɔŋ ndu yooŋgoo o Intanɛtiiyo choo ɔɔ foŋndo. A poonyiaa bolle Baabuile dɛɛniaa ndu kɔllo leŋ, chɔm suiliŋ teŋgeŋ ŋ loonuŋ a wana vi koŋndo okɔɔ wo, ɔɔ nyɛ kɛndɛ ŋ kaala nduyɛ ma loonuŋ ndo. Mi Chunia dimi aa, “Yooŋgu kɔl dɛɛniaa sɔlaa ɔɔ chaaŋ ni Kilisiɔŋnɔɔ veeloo ya o ndu lo bɛɛ mala ya bɔɔ, nduyɛ I tiuba hei tɛɛsiaa le. Mi sɔɔŋ nda dimul la woŋ chɔm maa a kaala ya nduyɛ a buulaŋ le ya.”
16. Nɛi sɔvɛ kuɛɛ cho yɛ le acheleŋnda kɔltaŋ dɛɛniaa?
16 Piɛile naaleŋ le mala puaapiliaa a ndepiliaa naa cho mɔnɛi biyɔɔ wa. Ŋ piɛi le nda ɔɔ ŋ piɛi a nda latulu. Mi che bɛɛ i wa ikala le keŋ tosaa kanifuule, mi chaŋndo hiŋ num o kɔl. Kɛ mi piɛile numndeŋ a kɔllo kpou dɛɛniaa waŋndo kɔllo. Mi Doliŋ loonuŋ aa, “Teleŋndaŋ lapum, te ndepiliaa ndaa hiŋ ya kɔllo dɛɛniaa pɛ, mi nyuna nda te a yeema pɛ ma piɛi a ya latulu. Te a kandu pɛ piɛileŋ, suɛi hau nda o sondo. Kɛ teleŋ o teleŋ nda kindiŋ pɛ le suɛi tulumasaa, a dimi piɛile pilaŋ ya kɔllo leŋ. Tiindaŋ nda kala kalaa, kaala ndaa, a buulaŋ ndaa luei ya bɔɔ yoomuaŋ le tiindaŋndo nɔɔ.”
HIOU LACHI A ACHELEŊNDA KƆLTAŊ DƐƐNIAA
17-19. Le yɛɛ naŋ nɔ yɛ miŋ hiou lachi a waŋnda kɔllo dɛɛniaa?
17 Ŋ nɔla miŋ sina mɛɛ kpɛ waŋndo nɔ mbo bii mɔnɛi yɛ le. Te wana naŋ kaala wo vi pɛ, mi chaŋyaŋ bɔɔbɔɔ a wanayaŋ hiŋ o tase ndɔ le naa kɔllo dɛɛniaa. Kɛ te waŋnda haa miiŋgu pɛ o makola ndalaŋ niŋ, mi wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa yeema wɔ kɔl dɛɛniaa. Lelaŋ, bɛɛndiaŋ le malaa yɔŋgoo. “Kaalaa cho chaŋyɛi kɛndɛi tɛɛŋ le teleŋ o teleŋ. Nduyɛ, o yɔŋ bɛɛ o teleŋ nyɛpalaa niŋ, a melaŋ te.” (Pulɔwaa 17:17, NW) Ŋ nɔ miŋ hiou lachi a wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa kɔltaŋ dɛɛniaa teleŋ o teleŋ nda hau ba pɛ a naa.—Nuawɔ Tɛsaloniaŋ Tasoo 3:7.
18 Loonuŋ maa mi waŋndo bii mɔnɛi teleŋ o teleŋ. Kɛlɛŋgaa le paale nyɔɔ pum yɔŋnuŋndo, nyɛchaa suuwo opum, fotueilaŋ, waltaŋ lapum, ɔɔ te o tuei pɛ nyɔɔ pum chuŋndo, diomndo, ɔɔ te boondei pum fuuluu pɛ o wɔsioo niŋ. Te wana vii pɔnɔɔ ɔɔ lanɔɔ wo kandu pɛ nyɔɔ pum tosaa ndupilɛ kpeele, mɛɛ kɔlaŋ o bɔŋaŋ ibuŋgaa ɔɔ Loonuŋyaa cho naa yɛ, mi suɛi pala ndu tau. Mi puaapilɛnɔ pilɛ dimi aa, “Mi sina maa paale yaa nɔ le wɔsioo opilɛ chiŋaa o nɔ nuu niŋndo cho wa paale kɔl tambɛi bɛndu. Hei ve suɛi kpɛdɛ le. Kɛ mi puaapiliaa a ndepiliaa kɛɛsiaa chuuŋgiaŋ pɔmbɔ. Ma veelu chaaŋaa niaa kɛndɛ kɛndiaa le halikpeŋ I wa yapilɛ le.”
19 Loonuŋ maa wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa yeema kɔl dɛɛniaa, nduyɛ o cho ko a boondoŋ ŋpum te. Mi Chunia tɛɛsiaa aa, “Lepum, mala waŋnda yɔŋgu a chaŋyɛi nda tosa o dunyaŋ teŋgeŋ ndoŋ choo wo nɔ bɔɔ tɔnɔɔ. Boonduŋ waa lende bɛnda bɔɔ nduyɛ ŋ dɛɛniaa bɔɔ wana kɔllo.” A tonya, ŋ nɔla miŋ faŋa mɔnɛi nda wa biyɔɔ ve le, ɔɔ wana pilɛyɛi nda cho niŋnde le. Kɛ ŋ nɔla miŋ dɛɛniaa wanaa cho mɔnɛi biyɔɔ wa kɔltaŋ te ŋ wa nda pɛ nyɔɔŋ tosallo. (Chɔŋ Tasoo 3:18) Mi Kabi dimi aa, “I mel Chɛhowa balikaa le bɛnduaa kundaa nɔ kaalaa nduyɛ ma wa a ya latulu a teleŋ kɛ kɛ o yoomu nuu niŋndo. A tosa mi sina kɛsɛ maa ba kaalaa Chɛhowaa cho ya choo.”
20. Le yɛɛ buŋgaŋ Chɛhowa chua woŋ cho yɛ suɛi kɔl dɛɛniaa bɛndu?
20 I cho suɛi kɔl dɛɛniaa le sinaa maa Chɛhowa, Mɛlɛka nyɔɔlu naa kɔltaŋ niŋndo cho mɔnɛi kɛ kɛ fee faŋa a teleŋ fulasɛiniŋndo. (Chɔŋ 5:28, 29) “Mɛlɛka Yaawɛɛ nɔ kpaayaa kpou wo” chua buŋgɛi maa “o cho hunɔɔ kpaaya piɔmndo tɛɛmbuu, nduyɛ mamɛmɛ o mamɛmɛ ma cho waŋnda o lahɔl mbo wɔɔsuu maŋ fo.” (Aisaya 25:8) Ŋ cho lɛ wa chaŋ a “wanaa cho chaŋndo wa . . . latulu” le. Kɛ, wana o wana cho wa o lɛŋndeŋ choo cho “tosa kɔl kɛndɔɔ latulu a wanaa cho a kɔlta kɛndɛlaŋ nda.”—Luomaŋnda 12:15.
a Baabuiyo dimi maa Choosɛ wa yoomu teleŋ Chiisu wa wɔsilaŋ 12 ndo. Kɛ, Baabuiyo suu lɛ a Choosɛ okɔɔ teleŋ Chiisu tosa kaamaa ndɔ tasoo le mɛŋndaŋ siiŋgoo muɛiyaŋ ndo le. Nduyɛ o teleŋ koŋ kɔɔli bɛɛ, Baabuiyo suu lɛ a Choosɛ le. Hoo chɔm ni maa Choosɛ ndoo vi niŋ a teleŋ koŋ. Le handɔɔ lechoo, teleŋ Chiisu wa o yɔm nda baŋ ndu choo wo, mbo dimul Chɔŋ, wana Chiisu vem hɔlte ndɔ wo le kala ndɔ mandaa. Nduyɛ te Choosɛ ndoo wa pɛ achal, Chiisu ve Chɔŋ kalaŋndo hoo ke le.—Chɔŋ 19:26, 27.
b Bolii Baabui wanaa bɔɔbɔɔ saaluŋ maa i dɛɛniaa nda kɔltaŋ nde cho ni, Sam 20:1, 2; 31:7; 38:8, 9, 15; 55:22; 121:1, 2; Aisaya 57:15; 66:13; Filipiaŋnda 4:13; a Pitɛ Tasoo 5:7.
c Tofa vɛlɛ buŋgɛi hei “Dɛɛniaa Wanaa Biisioo Komalla Kɔltaŋ Maa Chiisu” o Bandu Mɛŋgɛlaa hoo niŋ, Bɛŋgufɔnɔɔ 1, 2010. O puuluei niŋ.