A5
Diola Mɛlɛkalaŋ o Yaula maKilikiilaŋ Niŋ
Wanaa sinaa dɛniaa a Baabuiyo okɔɔ che maa diola Mɛlɛkalaŋ, la “Tɛtɛlakilametiŋ” (יהוה) sim le laŋ ndo, la cho le bɛmbɔɔ 7,000 o yaula tasela maHibuluila nda poonyiaa laŋ niŋ. Kɛ wanaa bɔɔbɔɔ yiyaŋ maa la cho o yaula tasela maKilikiilaŋ niŋ te. Le saboo hoo, Baabuila bɔɔbɔɔ nda hivi hau o Iŋkilisiiye niŋndaŋ, la nɔ diola Mɛlɛkalaŋ o Yau Kpema Sɛnɛiyo niŋ te. Teleŋ wanaa hiviaa wa bɛɛ bolii Baabuiye ipum o yaula maHibuluilaŋ niŋ hivioo wo, a wa diola Mɛlɛkalaŋ chɔɔ leniŋ. Kɛ, a soliŋ ndaŋ kpeku le. Ma wou “Masanɔɔ” o fondaŋ diola Mɛlɛkalaŋ.
Baabuiyo, Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo ndu, o cho lende le nda hivi ndu le. Ma soliŋ Chɛhowa laŋ kpeku bɛmbɔɔ 241 o yaula maKilikiilaŋ niŋ. Le hei tosaa, sɔɔŋ sɔviɔŋ ŋ muuŋ wanaa hiviaa tol kɔɔli ni: (1) Yaula maKilikiila naŋ nɔ hau laŋ la cho yaula tase le. La naŋ nɔ hau o waalaŋ niŋndaŋ, wɔsilaŋ la hiou fɛŋ kɛmɔɔ lediiŋ chɔŋ a teleŋ nda toosiaa la taselaŋ ndo, malaŋ nda toosiaa laŋ. (2) A boondii keŋ, te wanaa wa hivioo wa che pɛ Tɛtɛlakilametiŋ, a faŋa a miŋgi “Kiliɔɔsi” wou, diom maKilikii sim le “Masanɔɔ” wo. Lepum yɛ, yaula laa nɔ niŋ diola Mɛlɛkalaŋ leniŋ ndaŋ, laŋ ndaa nua ni ma hivi.
Kunda Hiviaa le Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo che ndi kpendekele maa Tɛtɛlakilametiŋ cho o yaula tasela maKilikiilaŋ niŋ. Ŋ tofaŋndɔ le sabu nda dimi lende wo.
Yaula maHibuluila waŋnda ndaa soliŋ kpeku o boondii Chiisu a buɛiyaa nduaa ve niŋndaŋ, Tɛtɛlakilametiŋ cho leniŋ. O sindɛ koŋ niŋ, waŋnda nyɛɛmbɔ koni ndaa sɛɛŋgiaa keŋ ni. Kɛ a sɛɛŋgiaa lɛ suŋ suŋ te kanifuule, o wɔsiŋ kɛmɛ tasoŋ niŋ, ma saaluŋ yaula maHibuluila bɔɔbɔɔ Kumulaŋ ikɛi.
O boondii Chiisu ve niŋ a buɛiyaa nduaa, ma hivi Tɛtɛlakilametiŋ o yaula maKilikiilaŋ niŋ mɛɛ nda wa tofaa o yaula maHibuluilaŋ niŋ. Le wɔsioŋ o kɛmɛlaŋ niŋ, wanaa sinaa dɛniaa ndaa yiyaŋ maa Tɛtɛlakilametiŋ ve o yaula maHibuluila nda hivi o yaula maKilikiilaŋ niŋ te. Chɔŋ o wɔsiŋ 1940 mbo kɔ bii a wɔsiŋ 1960 tɛɛŋ, mi wanaa sinaa dɛniaa saaluŋ vɛlɛvɛlɛŋ paandu yaula maKilikiila wa a boondii Chiisu ve woŋ. Vɛlɛvɛlɔŋ muŋ nɔ diola Mɛlɛkalaŋ la poonyiaa o chomulta maHibuluilaŋ niŋ. Lelaŋ, o boondii Chiisu ve niŋ, yaula maKilikiilaŋ laa nɔ diola Mɛlɛkalaŋ leniŋ. A wɔsiŋ 400 boondii Chiisu ve, yaula maKilikiila sɔvɛlaŋ lapum, mɛɛ la nda veelu aa Kodɛsi Vatikanɔs a Kodɛsi Sinaitikɔs cho nuaa yɛ, chɔŋ Chɛnɛsi mbo kɔ bii Malakai, diola Mɛlɛkalaŋ la cho leniŋ te. (Kɛ la wa o yaula tasela nda poonyiaalaŋ niŋ). Lelaŋ kɔndɔfili nɔ mbo bii naa le, te o yɔŋ pɛ miŋ chi diola Mɛlɛkalaŋ o yaula maKilikiila nda hivi laŋ niŋ te.
Mi Chiisu dimi kpendekele aa: “I hiŋ o diola Finya nuu niŋ”. Mi Chiisu kindila vɛlɛ ndi maa o “diola Finya” ndɔlaŋ niŋ o tosa walta ndɔlaŋ ni
Yaula maKilikiilaŋ la chɔm maa mi Chiisu ndoo soo lɔɔlɔɔ a diola Mɛlɛkalaŋ okɔɔ nduyɛ mbo chɔm waŋnda laŋ. (Chɔŋ 17:6, 11, 12, 26) Mi Chiisu dimi kpendekele aa: “I hiŋ o diola Finya nuu niŋ.” Mbo kindila vɛlɛ maa o “diola Finya” ndɔlaŋ niŋ o tosa walta ndɔlaŋ ni.—Chɔŋ 5:43; 10:25.
Mɛɛ nyina Mɛlɛkaa tosa ma poonyiaa yaula maHibuluilaŋ yɛ, lende koni nda poonyiaa la maKilikiilaŋ ni. Lelaŋ te diola ndɔlaŋ la ve leniŋ te, mɛɛ o chɛlaŋ te. A wɔsiŋ kɛmɛ tasoŋ tɛndaa tɛɛŋ kinɛi, mi Kiilanɔɔ Chemisi dimul simlachiaa Chulusalɛm aa: “Simiɔŋ laŋga chɔm naa maa Mɛlɛka chɛl wanaa cho ŋChuu le wa, le mbo hɛli ŋwaŋ nda tɛɛŋ le mi diola ndɔlaŋ la wa nda choo.” (Walta Kiilaa 15:14) Te wana o wana ndoo sina diola Mɛlɛkalaŋ ɔɔ ma soliŋ ndaŋ kpeku o sindɛ koŋ niŋ te, ndii ve suɛi kɔl kalu le mi Chemisi dimi i waa nuaa le.
Diola Mɛlɛkalaŋ o Yaula maKilikiilaŋ niŋ. O Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 19:1, 3, 4, 6 niŋ, diola Mɛlɛkalaŋ la cho o diomndo hoo niŋ “Haleluuya.” O Hibuluiye niŋ, diomndo hoo sim ni, “La saŋgala Chɛhowa.” Diola bɔɔbɔɔ o yaula maKilikiilaŋ niŋ, o diola Mɛlɛkalaŋ niŋ la fula ni. Yaulaŋ lapum la dimi pɛŋ maa diola Chiisu laŋ la sim ni, “Chɛhowa Cho Wana Piŋiaa Ni.”
Yaula tasela Chuuwa poonyiaa laŋ la chɔm maa mi Kilisiɔŋaa Chuuwa soliŋ diola Mɛlɛkalaŋ kpeku o yaula ndalaŋ niŋ. Mi yau pum diolaŋ aa Tosɛfita suaa a yaula Kilisiɔŋaa nda lom o Paale Pɛŋgiaaleŋ choo laŋ okɔɔ. Yauwo hoo, a wɔsi 300 ve boondii Chiisu ve nda chii ndu poonyiaa ni. “Yaula Kilisiɔŋnda, la Kilisiɔŋaa Chuuwa, a yaula nɔ Diola Mɛlɛkalaŋ leniŋ ndaŋ kpou, ma nuuviaa laŋ ba o ba la wa, ma mal taŋ o yiŋ mi la ŋua chilikɔ.” Mi yauwo hoo suaa vɛlɛ a wana pɛɛkaa pum okɔɔ diolaŋ aa Yoose, fulaa Kalili. O wa achal o wɔsiŋ kɛmɛ lediiŋ ndoŋ kandɔŋndo boondii Chiisu ve. Mbo dimi maa o palɛi cheleŋnde choo o lɔɔ bɛŋgu, “mi waŋndo kelu fondaŋ soo a Diola Mɛlɛkalaŋ okɔɔ wo [la waŋnda sina maa yaula Kilisiɔŋnda laŋ] mbo kɛsi, okoŋ mbo lom o tɔɔ.”
Mi wanaa sinaa dɛniaa a Baabuiyo okɔɔ dimi maa wana che pɛ aa diola Mɛlɛkala wa o yaula maHibuluilaŋ niŋndaŋ nda poonyiaa o yaula maKilikiilaŋ niŋ ni. O suɛi lebolle hei bɛŋgu “Tɛtɛlakilametiŋ o Yau Kpema Sɛnɛiyo Niŋ,” mi yau nda veelu aa “The Anchor Bible Dictionary” wo dimi aa: “Wana che pɛ maa Tɛtɛlakilametiŋ, ndu cho yɛ Diola Mɛlɛkalaŋ ni Yaawɛɛ, la wa latiŋ ɔɔ kpou o Yau Kpema Paandoo niŋ, teleŋ tase nda wa Yau Kpema Sɛnɛiyo poonyiaa wo.” Mi wana sinaa dɛnɛ pum diolaŋ George Howard dimi aa: “Le mɛɛ Tɛtɛlakilametiŋ wa wɔ o poonyiaa o Baabui maKilikiiyo niŋ [Septuagint] yɛ (Baabui ndaa soliŋ kpeku o kaŋnde taseleŋ niŋndo), i ke wana laalaŋndo maa mɛɛ nda wa sondoo miŋgioo o diom Mɛlɛkaa choo teleŋ nda wa poonyiaa Yau Kpema Sɛnɛiyo wo, ma poonyiaa diola Mɛlɛkalaŋ leniŋ.”
Mi wanaa pɛlnuŋ ladio le Baabuiyo hivioo wa soliŋ diola Mɛlɛkalaŋ kpeku o yaula maKilikiilaŋ niŋ. Waŋnda haa apum ndaa hivi niŋ fɛlɛŋ diola Mɛlɛkalaŋ le teleŋ vilɛi tuupa mi Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo fula. Wanaa hiviaa haa a wali nda tosa wo cho hoo ni: “A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript,” Hɛmaŋ Hɛŋfɛta soli ndu o wɔsi 1863 niŋ ni. “The Emphatic Diaglott,” Bɛŋjamiŋ Wilisiŋ soli ndu o wɔsi 1864 niŋ ni. “The Epistles of Paul in Modern English,” Chɔɔchi Baka Stiiviŋ soli ndu o wɔsi 1898 niŋ ni. “St. Paul’s Epistle to the Romans,” W. G. Lutafɔɔ soli ndu o wɔsi 1900 niŋ ni. “The New Testament Letters,” J.W.C. Waŋ, Paasuɛɛnɔ Bɛndoo Lɔndɔŋ soli ndu o wɔsi 1946 niŋ ni. Le handɔɔ lechoo, o wɔsi 2000 niŋ, o Spanisiiye niŋ, mi wana hiviaa diolaŋ aa, Pabulo Besiŋ hivi diola Mɛlɛkalaŋ, “Chɛhowa” o Luku 2:15 a Chudi 14 niŋ. Nduyɛ, mbo hivi laŋ o diomnda tɛɛsiaalaŋ niŋ bɛmbɔɔ 100. Le teleŋ vilɛi tuupa wanaa hiviaa haa, yaula maHibuluilaŋ a la maKilikiilaŋ chɔŋ o wɔsiŋ kɛmɛ 16 niŋ mbo kua kɛ, Tɛtɛlakilametiŋ ndaa soliŋ kpeku o fondala bɔɔbɔɔ o Baabuiyo niŋ ni. O Chamaŋnde niŋ kinɛi, ŋ dimi maa a hivi “Chɛhowa” o Baabui ndaa niŋ fondalaŋ 11 (ɔɔ a mɛɛ nda hivi o Hibuluiye niŋ yɛ “Yaawɛɛ”), o yaula maKilikiilaŋ niŋ. Mi wanaa hiviaa a hiɔɔlu chɔɔlu diolaŋ ndaŋ o kɔfulaŋ niŋ te a hiou pɛ “Masanɔɔ” laŋ. Diola Mɛlɛkala hiviŋ o Chamaŋnde niŋndaŋ la hiou 70 o Baabui ndaa niŋ o tɛɛsiaalaŋ amatou.
Diola Mɛlɛkalaŋ o Walta Kiilaa 2:34 niŋ o “Emphatic Diaglott” niŋ, Bɛŋjamiŋ Wilisiŋ hivi ndu ni (1864)
Baabuiyo cho o hiviaa hiouwɔɔ sɔɔŋ maŋgalaŋ kɛmɛ, nduyɛ diola Mɛlɛkalaŋ la cho o yaula maKilikiilaŋ niŋ. Sɔɔŋ maŋgalaŋ bɔɔbɔɔ Afilika, Amɛlika, Eesiaa, Yulopi, a Lɛŋii mɛŋndaŋ ma balu ve soliŋ diola Mɛlɛkalaŋ kpeku tau. (Nua o pei 2190 a 2191.) Mi wanaa hivi Baabuilaŋ ndaŋ nda kɛɛsiaa le ma soliŋ diola Mɛlɛkalaŋ kpeku le sabulaŋ ndaŋ amaluaŋ. Yaula maKilikiilaŋ ndaŋ lapum, suŋ suŋ la laŋga fula ni. Mɛɛ Baabui Lotumaŋ ndo (1999) cho nuaa yɛ, o nɔ “Chihowa” laŋ leniŋ bɛmbɔɔ 51 o sɔɔŋ 48 niŋ, a Baabui Bataki (Toba) (1989) wo fulaa Iŋdoniisiaa, o nɔ “Chahowa” laŋ leniŋ bɛmbɔɔ 110.
Diola Mɛlɛkalaŋ o Maki 12:29, 30 o Haweyaŋnde niŋ
Sabu o sabu cho miŋ kiisaŋ le Chɛhowa laŋ miŋgioo pila o yaula maKilikiilaŋ niŋ te. Ndi kpeekpei wanaa soli Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo wa tosa ni. A nɔ bɛɛle yiŋgoloŋ ndeŋ le diola Mɛlɛkalaŋ, nduyɛ a nɔ siooŋii nduɛi maa fondaŋ o fondaŋ nda komal pɛ laŋ la poonyiaa, a feŋa le.—Sɔɔŋ Chɔɔmaŋndoŋ 22:18, 19.