A4
Diola Mɛlɛkalaŋ o Yaula maHibuluilaŋ Niŋ
Diola Mɛlɛkalaŋ o chomulta maHibuluilaŋ niŋ sindɛ, tuupa mi Isɔluɛiya kua o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ
Diola Mɛlɛkalaŋ o chomulta maHibuluilaŋ niŋ, mɛɛ Isɔluɛiya fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ
Diola Mɛlɛkalaŋ o chomulta hiɔɔlula maHibuluilaŋ niŋ יהוה, A veelu chomultaŋ ndaŋ aa Tɛtɛlakilametiŋ, “Chɛhowa.” Diolaŋ ndaŋ la cho la poonyiaa le bɛmbɔɔ 7,000 o yaula maHibuluilaŋ niŋ. La cho o Baabuiyo niŋ mbo hiau diola kɛ kɛ. Mi wanaa poonyiaa Baabuiyo wa soliŋ diomnda cheleŋ kpeku le chɔmndo wana suu Mɛlɛka cho wo. Laŋ la cho ni, “Kpuluŋgumaa,” “Mɛlɛka Kpou Kpou Wo,” a “Masanɔɔ.” Kɛ diola nda soliŋ kpeku le Mɛlɛka sinaa laŋ la cho Tɛtɛlakilametiŋ ni.
Chɛhowa pila dimul wanaa poonyiaa Baabuiyo wa ni le ma soliŋ diola ndɔlaŋ kpeku. Le tamaseliiyo, mbo dimul Chowɛɛ wana suaa le ndu wo le mbo poonyiaa aa: “Wana o wana veelu pɛ diola Chɛhowa laŋ, o cho pioŋɔɔ sɔla.” (Chowɛɛ 2:32) Mi Mɛlɛka tosa mi wana ŋchondu pilɛ poonyiaa aa: “Maa waŋnda sina maa diola numndaŋ la cho Chɛhowa ni, nduyɛ maa numpilɛ kpe cho Mɛlɛka Hiou Kpou Wo le lɛŋndeŋ kpou ni.” (Sam 83:18) Lelaŋ, o yau Sam ndo niŋ kinɛi, diola Mɛlɛkalaŋ la cho le 700. Yau ŋchondoo o cho ni le mi wanaa Mɛlɛkaa wa muŋ solioo, vɛlɛ a sondoo miŋgioo lechoo. Le yɛɛnɛ nda faŋa yɛ niko diola Mɛlɛkalaŋ o Baabuila bɔɔbɔɔ niŋ? Le yɛɛnɛ nda poonyiaa yɛ laŋ aa “Chɛhowa” o Baabuiyo hoo niŋ? Nduyɛ, yɛɛ diolaŋ ndaŋ la sim yɛ?
Yau Sam ndo o tiŋ o Yau Simbulaa nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Wo, a wɔsiŋ kɛmɛ tasoŋ tɛndaa tɛɛŋ o faŋaŋ Chiisu wo kɔɔli. Teleŋ Isɔluɛiya fula o chɛleŋ niŋ Babilɔŋ ndo yauwo hoo poonyiaŋ ni a chomulta maHibuluilaŋ. Kɛ “Tɛtɛlakilametiŋ” cho tau o chomulta teŋgeŋnda maHibuluilaŋ niŋ sindɛ
Le yɛɛnɛ diola Mɛlɛkalaŋ la cho o Baabuila bɔɔbɔɔ niŋ te? Sabulaŋ la cho tau. Waŋnda apum yiyaŋ maa Mɛlɛka Kpou Kpou Wo nɔ mbo nɔ diola waŋnda sina ndu laŋ te. Apum yɛ, naamu Chuuwa nda tol kɔɔli ni le kiɔɔ diola Mɛlɛkalaŋ soliŋndo kpeku. Naapum siooŋnde wa nda maa a cho laŋ nɔɔliaa. Apum yɛ, a dimi maa wana o wana sina mɛɛ kpeekpei wana veelu laŋ yɛ le. Lelaŋ ma yiyaŋ maa o bɛnda ma soliŋ diomnda cheleŋ kpeku, mɛɛ “Masanɔɔ” ɔɔ “Mɛlɛka” cho nuaa yɛ. Kɛ o cho sabula kpeekpei le la cho laŋ te. Le yɛɛnɛ? Ŋ yaasiaŋndɔ.
Wanaa dimi maa Mɛlɛka Kpou Kpou Wo nɔ mbo nɔ diola kpeekpei le wa kɛɛ le sinaa maa diola ndɔlaŋ la wa niŋ paandu la poonyiaa o yaula tasela nda poonyiaa Diom ndɔɔ laŋ niŋ. Yaula wa la kɛsiaa tuupa mi Kiliti huŋ ndaŋ bɛɛ, laa nɔ diola Mɛlɛkalaŋ leniŋ. A mɛɛ naŋ laŋga chɔ yɛ, Mɛlɛka pila dimi ni le ma poonyiaa diola ndɔlaŋ o Baabuiyo niŋ le bɛmbɔɔ 7,000. A tonya, o yeema miŋ sina diola ndɔlaŋ, nduyɛ miŋ soliŋ ndaŋ kpeku.
Wanaa hiviaa faŋa diola Mɛlɛkalaŋ le naamu maChuuwo wa kɛɛ le suɛi kulle ipum sinaa. Mi che bɛɛ mi Chuwaa poonyiaa Diom Mɛlɛkaa wa apum kɛɛ le diola Mɛlɛkalaŋ veeloo, kɛ a feŋa laŋ o Baabuila ndalaŋ niŋ te. O chioo Kumulaŋ niŋ, o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Wo ikɛi, ma saaluŋ yaula simbulaala masindɛlaŋ. Nduyɛ diola Mɛlɛkalaŋ la wa leniŋ o fondaŋnda bɔɔbɔɔ. Wanaa hiviaa Baabuiya apum dimi maa diola Mɛlɛkalaŋ la cho o yaula masindɛla taselaŋ niŋ. Kɛ ma siŋga laŋ a diomndo hoo, “MASANƆƆ” o chomulta bɛndulaŋ niŋ. Kɛ nyunaa cho niko hoo ni, Le yɛɛ wanaa hiviaa haa faŋa yɛ diola Mɛlɛkalaŋ o Baabuiyo niŋ mi che bɛɛ la cho la poonyiaa o waalaŋ niŋ? Nɛɛ ke yɛ nda dioo le keŋ tosaa? Nda kinɛi sina sabu koŋ ni.
Wanaa dimi maa ŋ nɔ miŋ soliŋ diola Mɛlɛkalaŋ kpeku le, kanifuule ŋ sina kpeekpei mɛɛ ndaa veelu laŋ te wa, mɛɛ a nɔ vɛlɛ ma soliŋ diola Chiisu laŋ kpeku le. Mɛɛ buɛiyaa Chiisuaa o wɔsiŋ kɛmɛ tasoŋ niŋ ndaa veelu Chiisu yɛ, o cho lende le Kilisiɔŋaa bɔɔbɔɔ veelu ndu hau le. Kilisiɔŋaa Chuuwa ndaa veelu Chiisu aa, Yesua. Nduyɛ ndaa veelu “Kiliti” aa, Masiaya, ɔɔ “Mɛsaya.” Kilisiɔŋaa Kilikiiya ndaa veelu ndu aa, Iyesous Kilitos. Kɛ Kilisiɔŋaa Latiŋnda ndaa veelu ndu aa, Iyesus Kilitɔs. Mi nyina Mɛlɛkaa tosa ma poonyiaa Diom Mɛlɛkaa o Kilikiiye niŋ, nduyɛ ma wou diola Chiisu laŋ leniŋ. Hoo chɔm ni maa Kilisiɔŋnda o wɔsiŋ kɛmɛ tasoŋ niŋ wa diolaŋ ndaŋ soliŋndo kpeku o Kilikiiye niŋ. Lelaŋ, Kunda Hiviaa le Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo bɛɛ che maa o bɛnda le “Chɛhowa” laŋ soliŋndo kpeku, mi che bɛɛ o cho lende kpeekpei le ndaa veelu laŋ sindɛ o Hibuluiye niŋ te.
Le yɛɛnɛ Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo soliŋ yɛ “Chɛhowa” laŋ kpeku? O Iŋkilisiiye niŋ, chomulta hiɔɔlulaŋ ndaŋ YHWH, la sim le Tɛtɛlakilametiŋ (יהוה) ni. Hibuluiye sindɛ ndii nɔ chomulta mala wana le diomndaŋ veeloo wo le. Lende koni Tɛtɛlakilametiŋ wa ni. Kɛ mɛɛ waŋnda wa Hibuluiiye soliŋndo kpeku tau, mi wanaa ndaa veelu diomndaŋ leniŋ nda nuuviaa chomulta mala le diomndaŋ veeloo laŋ.
Mɛɛ wɔsioŋ hiŋ le chiŋaa waa pilɛ chɔŋ a teleŋ yaula maHibuluilaŋ la chuu poonyiaa wo, mi Chuwaa sinaa dɛniaa huŋ a kpiɔɔŋ pum le chɔmndo chomul wana soliŋ kpeku le diomndaŋ veeloo o Hibuluiye niŋndo. A boondii keŋ, Chuwaa bɔɔbɔɔ ndaa nɔ laalaŋ lachoowaa maa o bɛnda le diola Mɛlɛkalaŋ veeloo choo choo kposoŋ te. Lelaŋ, ma soliŋ diomnda cheleŋ kpeku. Wana che pɛ maa mɛɛ nda wa Tɛtɛlakilametiŋ poonyiaa, ma muuliaŋ ndu a chomulta cheleŋ la sim le diola Mɛlɛkalaŋ ndo. Lelaŋ, yaula nɔ chomultaŋ a kpiɔɔŋ muŋ ndaŋ la chɔm mɛɛ kpeekpei ndaa veelu diolaŋ ndaŋ o Hibuluiye niŋ yɛ le. Apum yiyaŋ maa ndaa veelu diolaŋ ndaŋ aa, “Yaawɛɛ.” Kɛ mi apum yiyaŋ nyɛ cheleŋ. Yau simbulaa nda saaluŋ o Pee Nyɛ Yoomaa Cho Leniŋ te Wo ndoo nɔ buŋgɛi yau Lɛvitikɔɔ wo o Kilikiiye niŋ. Ma poonyia diola Mɛlɛkalaŋ leniŋ aa, Iyawo. Mi wanaa kandu sindɛ Kilikiiye poonyiaa wa bɛɛ kɛɛsiaa le laŋ veeloo aa, Iyaye, Iyabe, a Iyaowe. Kɛ o cho nyɛ naŋ baŋ yiyaŋ naa le. Kanifuule, ŋ sina mɛɛ kpeekpei buɛiyaa Mɛlɛkaa sindɛ ndaa veelu diola ndɔlaŋ o Hibuluiye niŋ yɛ le. (Chɛnɛsi 13:4; Ɛsodɔɔ 3:15) O naŋ sina wo cho ni maa, Mɛlɛka wa diola ndɔlaŋ soliŋndo kpeku le suɛi o buɛiyaa nduaa lo, nduyɛ nda bɛɛ wa fɛɛsɛŋ le suɛi o wanaa cheleŋ lo a laŋ okɔɔ.—Ɛsodɔɔ 6:2; 1 Masaa 8:23; Sam 99:9.
Le yɛɛ Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo soliŋ yɛ “Chɛhowa” laŋ kpeku? Kanifuule nyɔɔ bandu niŋ chɔŋ a teleŋ nda kandu diolaŋ ndaŋ veeloo o Iŋkilisiiye niŋndo.
Diola Mɛlɛkalaŋ o Chɛnɛsi 15:2 niŋ o yaula Baabuila ŋuɛɛnu tase Wiliam Tiŋnde hivi o wɔsi 1530 niŋndo
O yaula ŋuɛɛnula tase Baabui Wiliam Tiŋnde hivi o Iŋkilisiiye niŋ o wɔsi 1530 niŋndo fɛlɛŋ diola Mɛlɛkalaŋ la poonyiaŋ. Mbo poonyiaa laŋ aa “Iyehuwa.” Kɛ mɛɛ nyɔɔ viou tiŋ, mi Iŋkilisiiye siŋgaŋ, okoŋ ma miŋgi diola Mɛlɛkalaŋ kpɛlɛkiaa. Le tamaseliiyo, o wɔsi 1612 niŋ, mɛɛ Hɛŋlui Ɛŋsiwɔt wa yau Sam ndo hivioo, ba o ba o saaluŋ diola Mɛlɛkalaŋ, mbo poonyiaa laŋ aa, “Iyehowa.” O wɔsi 1639 niŋ, mɛɛ nda wa yau o hivi wo miŋgioo poonyiaa a yaula ŋuɛɛnula taselaŋ o Baabuiyo niŋ, ma poonyiaa “Chɛhowa” laŋ. O wɔsi 1901 niŋ, mi wanaa hivi Baabui “American Standard Version” ndo wa poonyiaa “Chɛhowa” laŋ ba o ba la wa o Hibuluiye niŋ.
Mɛɛ wana pɛɛkaa Baabui pum diolaŋ Choosɛ Bilayaŋ Lotaham wa yau pum hivioo diolaŋ aa “Studies in the Psalms” o wɔsi 1911 niŋ, o poonyiaa “Yaawɛɛ” le, kɛ mbo poonyiaa “Chɛhowa.” Le yɛɛ? Mbo dimi maa ndoo yeema mi wanaa nua o Baabuiyo niŋnda veelu diolaŋ ndaŋ nyɛkɛndɛi. O wɔsi 1930 niŋ, mi wana sinaa dɛnɛ pilɛ diolaŋ aa A. F. Kapatilik bɛɛ huŋ a kɛɛsiaa pilɛ koŋ kpe le “Chɛhowa” laŋ soliŋndo kpeku. Mbo dimi aa: “Wanaa sina diomndaŋ tɛɛsiaa waalioo wa dimi maa o bɛnda miŋ veelu aa Yaavɛɛ, ɔɔ “Yahavɛɛ.” Kɛ o Iŋkilisiiye niŋ, “CHƐHOWA” laŋ nda hiou sina. Nduyɛ, o cho mɛɛ wana veelu laŋ yɛ le cho suɛi le, kɛ le sinaa maa Diola Kpeekpeilaŋ la cho ni, o cho veeloo aa ‘Masanɔɔ’ le.”
Tɛtɛlakilametiŋ,” YHWH: “Mbo Tosa mi Nyɛ O Yeema Wo Yɔŋnuŋ”
Chomultaŋ ndaŋ HWH: “simnɔŋndo”
Yɛɛ Chɛhowa laŋ la sim yɛ? Diom maHibului nda soliŋ kpeku le Chɛhowa wo sim, “simnɔŋndo.” Nduyɛ wanaa sinaa dɛniaa che maa diomndo hoo bɛnda o Hibuluiye niŋ, kanfuule o chɛlaŋ a tosaa mi nyɛ yɔŋnuŋ. Le hei, mi Kunda Hiviaa le Hivioo le Chieeŋ Sɛnɛiyo bii bila maa diola Mɛlɛkalaŋ la sim, “Mbo Tosa mi Nyɛ O Yeema Wo Yɔŋnuŋ.” Wanaa sinaa dɛniaa nɔ yiyaŋnda yɛ yɛlaŋ, lelaŋ o bɛnda miŋ baŋ yiyaŋ naa a nyɛ la sim ndo okɔɔ le. Kɛ, tɛɛsiaa hoo bɛnda a diola Chɛhowa laŋ, kanifuule ndu toosiaa nyɔɔŋ kpou ni, nduyɛ nyɛ o nyɛ o dimi pɛ mɛɛ mbo yɔŋnuŋ. O cho ko chieeŋndo a nyaa yoomaa taasiaa kinɛi le o toosiaa le, kɛ mɛɛ sɔɔŋ kua a siŋgaŋndo fau, lende koni o tosa ni mi hɛnaŋ ndɔɔ a sabu ndɔɔ peeluŋ.
Lelaŋ diolaŋ ndaŋ Chɛhowa, la mɛɛlu ko mɛɛ nda tɛɛsiaa laŋ o Ɛsodɔɔ 3:14 niŋ yɛ le. Ndu cho ni, “I Cho Simnɔŋ Nyɛ Ya Yeema Mi Simnuŋ Ndo” ɔɔ, “I Cho Wa Nyɛ Ya Yeema Mi Wa Wo.” O dimi niŋ, diomndaŋ ndaŋ la tɛɛsiaa diola Mɛlɛkalaŋ kpou le. Kɛ la chɔm wana suu Mɛlɛka cho wo. La chɔm maa o simnuŋ nyɛ o yeema wo o nɛi o nɛi niŋ, le halikpeŋ mi sabu ndɔɔ peeluŋ. Te o yɔŋ pɛ maa nuaa diola Mɛlɛkalaŋ la tɛɛsiaŋ ni, mɛɛ la mɛɛlu ko o nyɛ ndupila yeema mbo simnuŋ ndo le, kɛ a nyɛ o yeema vɛlɛ mbo yɔŋnuŋ a nyɛm o toosiaa woŋ ndo okɔɔ, vɛlɛ a sabu ndɔɔ peeloo.