ထူၣ်ဖျဲးထီၣ်လၢကုၢ်အလီၢ် လၢညါဒီးခဲအံၤ

ပှၤအၢၣ်လီၤ ဘျဲၣ်စံၤa လၢအဝဲလဲၤမ့ၢ်တုၤလၢ ကီၢ်ယူရပၤအပူၤန့ၣ် အဝဲကမၤဘၣ်တၢ်မၤလၢ ပှၤမၤဃံမၤလၤထီၣ်ခိၣ်ဆူၣ်အကျးအပူၤလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲအဝဲလဲၤတုၤအခါ ပှၤစံၣ်စိာ်အီၤလီၤ. အဆိကတၢၢ်အသီတဆံအတီၢ်ပူၤန့ၣ် ပှၤတီၢ်အီၤတလီၢ်လီၢ်ဒီး ပှၤတဲပျံၤတဲဖုးအီၤလၢ ပှၤကမၤဆူၣ်မၤစိးအဟံၣ်ဖိဃီဖိဝံၤ ပှၤမၢဆူၣ်အီၤလၢ ကဆါလီၤအီၣ်အသးဒ် ပိာ်မုၣ်ဟးဂီၤတဂၤအသိးလီၤ.

ဘျဲၣ်စံၤ အကစၢ်မုၣ်တဲဘၣ်အီၤလၢ အကဘၣ်လိးက့ၤအဒ့ၣ်အကမၢ် လၢယူရပၤစ့ ၄၀,၀၀၀ အဃိ ဒ်သိးအဝဲလိးက့ၤဝဲကန့ၢ်အဂီၢ် တနၤန့ၣ်အဝဲကဘၣ်ဟဲက့ၤစိာ်စ့ ၂၀၀-၃၀၀ လီၤ.b ဘျဲၣ်စံၤ တဲဝဲလၢ “ယဆိကမိၣ်လၢယကဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးယသး တဘျုးဘျီညါ. ဘၣ်ဆၣ် မ့ၢ်လၢယဘၣ်ယိၣ်တၢ်လၢ အဝဲသ့ၣ်ကမၤဆူၣ်မၤစိး ယဟံၣ်ဖိဃီဖိအဃိ ယဃ့ၢ်ပူၤဖျဲးယသးတဘူၣ်ဘၣ်.” ပှၤအဂၤလွံၢ်ကကွဲၢ်ဃၣ်ဃၣ် လၢဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်ဆါလီၤအဝဲသ့ၣ် ဒ်သိးကမၤဝဲလုၢ်လၢ်သကဲာ်ပဝးလၢအဘၣ်အၢဘၣ်သီ ဒ်ဘျဲၣ်စံၤအသိးန့ၣ်လီၤ.

ပူၤကွံာ်အနံၣ် ၄,၀၀၀ ဃၣ်ဃၣ် ပှၤသးစၢ်လၢအမံၤမ့ၢ် စီၤယိၤသးန့ၣ် အဒီပုၢ်ဝဲၢ်ခွါဆါလီၤအီၣ်ကွံာ်အီၤလီၤ. လၢခံ အဝဲဘၣ်လဲၤကဲကုၢ်လၢ ပှၤအဲၤကူပတူးဖိလၢ အမံၤဟူသၣ်ဖျါတဂၤ အဟံၣ်ပူၤလီၤ. အဆိကတၢၢ်န့ၣ် စီၤယိၤသးအကစၢ်တမၤအၢမၤသီအီၤ ဒ်ဘျဲၣ်စံၤအသိးဘၣ်. ဘၣ်ဆၣ် ဖဲစီၤယိၤသးအကစၢ်အမါ အဲၣ်ဒိးမံဃုာ်ဒီးအီၤအခါ အဝဲတတူၢ်လိာ်ဘၣ်အဃိ အကစၢ်အမါတဲလံၣ်တဲလီဝဲလၢ စီၤယိၤသးကဖီၣ်ဆူၣ်အီၤ ဒီးမၤတရီတပါအီၤလီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ ပှၤဖၢနုာ်စီၤယိၤသးလၢဃိာ်ပူၤ ဒီးဘၣ်တၢ်စၢဃာ်အီၤလၢပျံၤထးလီၤ.—၁ မိၤၡ့ ၃၉:၁-၂၀; စံးထီၣ်ပတြၢၤ ၁၀၅:၁၇, ၁၈.

စီၤယိၤသးမ့ၢ်ကုၢ်လၢပျၢၤလီၤ. မ့မ့ၢ်ဘျဲၣ်စံၤန့ၣ် ကဲကုၢ်လၢပစိၤခဲအံၤလီၤ. ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်ခံဂၤ ဘၣ်တၢ်ဆါလီၤအီၤဒ်တၢ်ဖိတၢ်လံၤအသိး လၢပှၤကဒိးန့ၢ်အါထီၣ်ကျိၣ်စ့အဂီၢ်လီၤ.

ခီဖျိလၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤအဃိ ပှၤဆါအီၣ်ပှၤဂၤ ဒ်ကုၢ်န့ၣ်အါထီၣ်ဝဲ

ခီဖျိလၢတၢ်ဒုးတၢ်ယၤအဃိ ညီဒိၣ်မးလၢပှၤကဖီၣ်န့ၢ်ဝဲ ကုၢ်တဖၣ်လီၤ. အဒိ ကီၢ်အဲၤကူပတူးအစီၤပၤသၢးမိ(စ်) ၃ ဂၤတဂၤ (Thutmose III) လဲၤဒုးတၢ်လၢ ကီၢ်ကနၤဧၣ်ဝံၤအလီၢ်ခံန့ၣ် ပှၤတဲဝဲလၢ အဝဲက့ၤစိာ်ဝဲကုၢ်အဂၤ ၉၀,၀၀၀ လၢအကီၢ်ပူၤလီၤ. ပှၤအဲၤကူပတူးဖိတဖၣ် မၢဝဲကုၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤလၢ ကခူၣ်ဝဲလၢၢ်, သူၣ်ထီၣ်တၢ်လုၢ်ဟံၣ်တဖၣ် ဒီးခူၣ်ဝဲထံကျိၤတဖၣ်လီၤ.

ဖဲရိမ့ၤအဘီအမုၢ်ပၢတၢ် အဆၢကတီၢ်န့ၣ် ခီဖျိလၢ တၢ်ဒုးတၢ်ယၤအိၣ်ထီၣ်ဝဲအဃိ ပှၤဆါလီၤကုၢ်အါထီၣ်ဝဲလီၤ. မ့ၢ်လၢပှၤလီကီဝဲ ကုၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အဃိ တဘျီတခီၣ်န့ၣ် ပှၤစးထီၣ်ဝဲတၢ်ဒုးတၢ်ယၤလီၤ. ပှၤတယာ်ဝဲလၢတၢယၤဖှိၣ်အစိၤန့ၣ် ပှၤအိၣ်လၢဝ့ၢ်ရိမ့ၤအပူၤ တဝာ်ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ် မ့ၢ်ဝဲကုၢ်လီၤ. ပှၤအဲၤကူပတူးဒီးပှၤရိမ့ၤဖိ အကုၢ်အါဒၣ်တၢ်တက့ၢ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်မၤနၢၤအဝဲသ့ၣ် သပှၢ်ကတၢၢ်လီၤ. အဒိ ကုၢ်အါတက့ၢ်လၢ အဘၣ်ခူၣ်လၢၢ်လၢရိမ့ၤအဘီအမုၢ်အပူၤန့ၣ် အဝဲသ့ၣ်အိၣ်မူဘၣ်ထဲအနံၣ် ၃၀ ဃၣ်ဃၣ်လီၤ.

ဒ်တၢ်ဆၢကတီၢ် လဲၤပူၤကွံာ်ဝဲအသိး ပှၤမၤနးမၤဖှီၣ်ဝဲ ကုၢ်သ့ၣ်တဖၣ် ဒံးယံာ်ဒံးအါထီၣ်ဝဲလီၤ. စးထီၣ်လၢ ၁၆ ယၤဖှိၣ်တုၤလီၤလၢ ၁၉ ယၤဖှိၣ်န့ၣ် ကီၢ်မိၢ်ပှၢ်အမဲရကၤပှ့ၤန့ၢ်ဝဲကုၢ်လၢ ကီၢ်အၤဖြံၤကၤအပူၤအါမးလီၤ. UNESCO တဲဝဲလၢ ‘ပှၤတယာ်ဝဲလၢပိာ်မုၣ်, ပိာ်ခွါ ဒီးဖိသၣ် လၢပှၤဟုၣ်န့ၢ်အဝဲသ့ၣ်ဒီး ဆါလီၤဝဲန့ၣ် အနီၣ်ဂံၢ်အိၣ်ဝဲ ၂၅ တုၤလၢ ၃၀ ကကွဲၢ်လီၤ.’ တကးဒံးဘၣ် တဲစ့ၢ်ကီးဝဲလၢ ပှၤလၢအကထိတဖၣ်သံဝဲ ဖဲအခီဂာ်ဝဲအဲးတလဲတ့း ပီၣ်လဲၣ်မိၢ်ပှၢ်အခါန့ၣ်လီၤ. အိၤလီဒၢၤ အံၤကွံအါနိၤ လၢအကဲတ့ၢ်ကုၢ် တဲဝဲလၢ– “ပိာ်မုၣ်တဖၣ် ဟီၣ်ကိးပသူထီၣ်ဝဲ ဒီးပှၤလၢအဆိးက့နးနးတဖၣ် ကအံၣ်ကအူးဝဲအဃိ မ့ၢ်တၢ်လဲၤခီဖျိလၢ အလီၤပျံၤလီၤဖုး တုၤဒၣ်လဲာ်ယတအဲၣ်ဒိး ဆိကမိၣ်ထီၣ်လၢၤဘၣ်.”

လီၤသးအုးဒိၣ်မးလၢ ပှၤဆါလီၤပှၤကညီဒ်ကုၢ်အသိးန့ၣ် တမ့ၢ်ထဲလၢညါဘၣ်. ဟီၣ်ခိၣ်ဒီဘ့ၣ်တၢ်ဖံးတၢ်မၤတၢ်ကရၢကရိ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ ပှၤ ၂၁ ကကွဲၢ်ဃၣ်ဃၣ် လၢအမ့ၢ်ပိာ်ခွါ, ပိာ်မုၣ်ဒီးဖိသၣ်တဖၣ်န့ၣ် ဘၣ်မၤတၢ်ဒ်ကုၢ်အသိး ဒီးဒိးန့ၢ်ဘၣ်စ့ထဲတစဲးဖိ မ့မ့ၢ်ကုၢ်အဂၤတနီၤန့ၣ် တဒိးန့ၢ်ဘၣ်အဘူးအလဲဘၣ်. မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ ကုၢ်သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ် ဘၣ်မၤတၢ်လၢပှၤခူၣ်လၢၢ်, စဲးယိၢ်, ပှၤတ့အူးခဲ, မၤတၢ်လၢပှၤဆါလီၤအီၣ်သးအဟံၣ် ဒီးမၤတၢ်လၢပှၤဟံၣ်ပူၤလီၤ. တၢ်ဆါလီၤပှၤကညီဒ်ကုၢ် မ့ၢ်ထီဒါလိာ်အသးဒီး ပဒိၣ်အတၢ်သိၣ်တၢ်သီ သနာ်က့ ကုၢ်အိၣ်အါထီၣ်ဝဲကွ့ၢ်ကွ့ၢ်လီၤ.

ထူၣ်ဖျဲးထီၣ်ဆူတၢ်သဘျ့

ပှၤကုၢ်ဖိတနီၤန့ၣ် ဒ်သိးကထူၣ်ဖျဲးထီၣ်လၢ တၢ်မၤအၢမၤနးအဂီၢ် အဝဲသ့ၣ်နုာ်လီၤဒုးတၢ်ဒ်သိး ကဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်သဘျ့အဂီၢ်လီၤ. အဒိ ဖဲ ချ.ခ.န. ၇၃ နံၣ်န့ၣ် ကုၢ်လၢအသူၣ်ဒူသးဒူတဂၤ လၢအမံၤမ့ၢ် စပါထၢၤခၢး (Spartacus) ဒီးကုၢ်အဂၤ ၁၀၀,၀၀၀ ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ် ပူထီၣ်ကဒါက့ၤ ရိမ့ၤအတၢ်ပၢ ဘၣ်ဆၣ် အဝဲသ့ၣ်တမၤနၢၤတၢ်ဘၣ်. ဒီးဖဲ ၁၈၀၀ ဃၣ်ဃၣ်န့ၣ် ကုၢ်တဖၣ်လၢကီးဟံစဖဲနံၤအိၤလၤ (Hispaniola) န့ၣ်က့ၤထီဒါက့ၤအကစၢ်လီၤ. မ့ၢ်လၢကုၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဘၣ်တၢ်မၤအၢမၤသီအီၤလၢ ကထံပိာ်ကျီးအပူၤအဃိ အဝဲသ့ၣ်ပူထီၣ်ထီဒါတၢ်ဒီး ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲတၢ်ဒုးလၢအယံာ်ဝဲ ၁၃ နံၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢခံန့ၣ် ကုၢ်သ့ၣ်တဖၣ်အံၤ ဒိးန့ၢ်ဘၣ်တၢ်သဘျ့ဖဲ ၁၈၀၄ လၢကီၢ်ဟ့းထံၣ်အပူၤန့ၣ်လီၤ.

လၢညါန့ၣ်ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ ကဲကုၢ်လၢကီၢ်အဲၤကူပတူးအပူၤလီၤ. အဝဲသ့ၣ်ဒီကလုာ်အနီၣ်ဂံၢ် ကအိၣ်ဝဲသၢကကွဲၢ်ဒီး အဝဲသ့ၣ်ထူၣ်ဖျဲးထီၣ်လၢ ကီၢ်အဲၤကူပတူးအပူၤလီၤ. ဖဲအဝဲသ့ၣ်အိၣ်လၢ ကီၢ်အဲၤကူပတူးအပူၤအဆၢကတီၢ် လံာ်စီဆှံပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ အဝဲသ့ၣ်ဘၣ်မၤဝဲ “ကယဲၢ်ကုၢ်အတၢ်မၤ” န့ၣ်လီၤ. (၂ မိၤၡ့ ၁:၁၁-၁၄) တကးဒံးဘၣ် ဒ်သိးပှၤအံၣ်စရ့လးဖိအနီၣ်ဂံၢ် သုတအါထီၣ်တဂ့ၤအဂီၢ် ဘၣ်တဘျီ ဖၤရိၤတဂၤဟ့ၣ်လီၤတၢ်ကလုၢ်လၢ ပှၤကဘၣ်မၤသံ ဖိသၣ်လၢအအိၣ်ဖျဲၣ်ထီၣ်သီ သ့ၣ်တဖၣ်န့ၣ်လီၤ. လၢတၢ်န့ၣ်အဃိ အဝဲသ့ၣ် ကြၢးဒိးန့ၢ်ဘၣ်ဝဲ တၢ်သဘျ့လီၤ.—၂ မိၤၡ့ ၁:၈-၂၂.

ကစၢ်ယွၤတဲဘၣ်စီၤမိၤၡ့လၢ “ယသ့ၣ်ညါ အသူၣ်ကိၢ်အသးဂီၤလီၤ.” “ဒီးယဟဲလီၤဒ်သိးယကမၤပူၤမၤဖျဲး” အဝဲသ့ၣ်လီၤ. ပှၤအံၣ်စရ့လးဖိ ထူၣ်ဖျဲးထီၣ်လၢကီၢ်အဲၤကူပတူးအပူၤ မ့ၢ်လၢကစၢ်ယွၤမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်အဃိလီၤ. (၂ မိၤၡ့ ၃:၇, ၈) တုၤလီၤလၢမုၢ်မဆါတနံၤညါအံၤ တနံၣ်တဘျီန့ၣ် ပှၤယူဒၤဖိတဖၣ်မၤဝဲ ဘူၣ်လဲၤကပာ်ဒ်သိး ကသ့ၣ်နီၣ်ထီၣ်က့ၤ အဝဲသ့ၣ်အတၢ်ထူၣ်ဖျဲးထီၣ်လၢ ကီၢ်အဲၤကူပတူးအပူၤန့ၣ်လီၤ.—၂ မိၤၡ့ ၁၂:၁၄.

ပှၤတကဲကုၢ်လၢၤဘၣ်

လံာ်စီဆှံတဲဝဲလၢ “မ့ၢ်မးယွၤတမၤဘၣ် တၢ်တတီတလိၤဘၣ်, ဒီးတၢ်သ့တၢ်လၢာ် တစံၣ်ညီၣ်ကမၣ်ဘၣ်.” ဒီးဒုးနာ်န့ၢ်ပှၤလၢ ကစၢ်ယွၤန့ၣ်တကဒံကဒါဘၣ်. (ယိၤဘး ၃၄:၁၂; မၤလကံ ၃:၆) ကစၢ်ယွၤဆှၢလီၤယ့ၣ်ၡူးလၢ “ကကိးထီၣ်တၢ်ထူၣ်ဖျဲးလၢ ပှၤဘၣ်တၢ်မၢကဲကုၢ်အဂီၢ် . . . ကပျၢ်ပှၤလၢအဘၣ်တၢ်မၤအၢမၤနးအီၤ” လီၤ. (လူၤကၣ် ၄:၁၈) မ့ၢ်လံာ်စီဆှံတဆၢအံၤ အဲၣ်ဒိးတဲဝဲလၢ ကယဲၢ်ပှၤလၢအကဲကုၢ်ကိးဂၤဒဲးန့ၣ် ကထူၣ်ဖျဲးထီၣ်ဝဲဧါ. တအဲၣ်ဒိးတဲဝဲဒ်န့ၣ်ဘၣ်. ကစၢ်ယွၤဆှၢလီၤယ့ၣ်ၡူးလၢ ကမၤထူၣ်ဖျဲးထီၣ်ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိတဖၣ် လၢတၢ်ဒဲးဘးဒီးတၢ်သံလီၤ. လၢခံယ့ၣ်ၡူးတဲဝဲလၢ– “တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီန့ၣ် ကမၤထူၣ်ဖျဲးသုလီၤ.” (ယိၤဟၣ် ၈:၃၂) မုၢ်မဆါတနံၤအံၤစ့ၢ်ကီး ဘၣ်ဃးဒီးတၢ်မ့ၢ်တၢ်တီလၢ ယ့ၣ်ၡူးသိၣ်လိဝဲတဖၣ်န့ၣ် မၤထူၣ်ဖျဲးထီၣ်ပှၤအါဂၤလၢ ကျဲအါဘိလီၤ.—ကွၢ်တၢ်လွံၢ်နၢၣ်လၢ “ယတမ့ၢ်လၢၤဘၣ် ကသံၣ်မူၤဘှီးအကုၢ်လၢၤဘၣ်” န့ၣ်တက့ၢ်.

ဒ်သိးစီၤယိၤသးဒီး ဘျဲၣ်စံၤကထူၣ်ဖျဲးထီၣ်လၢ ကုၢ်အလီၢ်အဂီၢ် ကစၢ်ယွၤမၤစၢၤအဝဲသ့ၣ်လီၤ. တၢ်မၤအသးဒီး စီၤယိၤသးဒ်လဲၣ်န့ၣ် ပထံၣ်ဘၣ်အီၤဖဲ ၁ မိၤၡ့အဆၢဒိၣ် ၃၉ တုၤလၢ ၄၁ သ့ဝဲလီၤ. မ့မ့ၢ်ဘျဲၣ်စံၤန့ၣ် အဝဲထူၣ်ဖျဲးထီၣ်လၢ ကုၢ်အလီၢ်ဒ်လဲၣ်.

ဖဲဘျဲၣ်စံၤဘၣ်တၢ်နီဟးထီၣ်အီၤလၢ ထံကီၢ်တဘ့ၣ်လၢ အအိၣ်လၢကီၢ်ယူရပၤအပူၤဝံၤအလီၢ်ခံ အဝဲလဲၤအိၣ်လၢ ကီၢ်စပ့ၣ်လီၤ. ဖဲန့ၣ်န့ၣ် အဝဲထံၣ်လိာ်သးဒီး ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသး ဒီးစးထီၣ်မၤလိဝဲလံာ်စီဆှံလီၤ. ဘျဲၣ်စံၤပာ်လီၤအသးလၢ အကဆီတလဲအတၢ်အိၣ်မူ ဒီးဃုဖံးဃုမၤတၢ်ဒ် ပှၤဂၤအသိးလီၤ. ဒီးအဝဲတဲသကိးတၢ်ဒီး ပှၤလၢအကဲတ့ၢ် အကစၢ်မုၣ်လၢညါတဂၤ ဒ်သိးတလါဘၣ်တလါ အဝဲတဘၣ်ဟ့ၣ်စ့ထဲသိးလၢညါတဂ့ၤအဂီၢ်လီၤ. ဘၣ်တနံၤန့ၣ် အကစၢ်မုၣ်လၢညါတဂၤအံၤ ကိးအီၤလၢလီတဲစိ ဒီးတဲအီၤလၢ အဝဲအဲၣ်ဒိးမၤလီၤမၢ်ကွံာ်ဝဲ ဘျဲၣ်စံၤအကမၢ် ဒီးဃ့ဝံသးစူၤအီၤလၢ ကပျၢ်ကွံာ်အတၢ်ကမၣ်လီၤ. ဘၣ်မနုၤအဃိလဲၣ်. မ့ၢ်လၢအဝဲစ့ၢ်ကီး မၤလိလံာ်စီဆှံဒီး ယဟိဝၤပှၤအုၣ်အသးအဃိလီၤ. ဘျဲၣ်စံၤတဲဝဲလၢ “တၢ်မ့ၢ်တၢ်တီမၤထူၣ်ဖျဲးထီၣ်နၤ သ့သပှၢ်ကတၢၢ်လီၤ.”

ဖဲပှၤအံၣ်စရ့လးဖိတဖၣ်ကဲကုၢ်လၢ ကီၢ်အဲၤကူပတူးအပူၤ ဒီးဘၣ်မၤတၢ်နးနးအခါ ယဟိဝၤယွၤတူၢ်ဘၣ်ဝဲတမုာ်ဘၣ်. ဒ်န့ၣ်အသိး မုၢ်မဆါတနံၤအံၤ တၢ်အၢတၢ်သီလၢ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိသဂၢၢ်ဘၣ်ဝဲတဖၣ်န့ၣ် ကစၢ်ယွၤတူၢ်ဘၣ်ဝဲတမုာ်စ့ၢ်ကီးဘၣ်. ဒ်သိးပှၤသုတကဲကုၢ်လၢၤတဂ့ၤအဂီၢ် ကစၢ်ယွၤဘၣ်မၤဝဲတၢ်မနုၤလဲၣ်. ကစၢ်ယွၤအၢၣ်လီၤပှၤလၢ တၢ်အိၣ်အသးကဆီတလဲအသးဖးဒိၣ်ညါလီၤ. အဃိ လံာ်စီဆှံတဲဝဲလၢ– “ဒ်အတၢ်စံးပာ်အသိးန့ၣ်, ပကွၢ်လၢ်မူခိၣ်အသီ, ဒီးဟီၣ်ခိၣ်အသီ, ဖဲတၢ်တီတၢ်လိၤအိၣ်ဝဲဆိးဝဲလၢအပူၤန့ၣ်လီၤ.”—၂ ပ့းတရူး ၃:၁၃