တၢ်လၢ လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါန့ၢ်ပှၤ
ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ် ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဒ်လဲၣ်န့ၣ် လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါန့ၢ်ပှၤဒ်အံၤ. “ဖဲမုၢ်နံၤလၢ ယဟိဝၤယွၤ တ့လီၤဝဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီးမူခိၣ်န့ၣ် မူခိၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ် ဘၣ်တၢ်တ့လီၤအီၤ ဒ်အံၤလီၤ.” (၁ မိၤၡ့ ၂:၄) တၢ်လၢ လံာ်စီဆှံ တဲဝဲန့ၣ် အဘၣ်လိာ်သးဒီး တၢ်လၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဲဝဲဧါ. ပကကွၢ်သကိး တၢ်အဒိတနီၤ.
လၢအခီၣ်ထံးန့ၣ်– ကစၢ်ယွၤ တ့လီၤ မူခိၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်
မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် အိၣ်ပာ်စၢၤလၢညါ လံၤလံၤလံဧါ
၁ မိၤၡ့ ၁:၁ တဲဝဲလၢ “လၢအခီၣ်ထံးန့ၣ် ကစၢ်ယွၤတ့လီၤ မူခိၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ်လီၤ.”
တချုးလၢ ၁၉၅၀ ပှဲၤထီၣ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢ အမံၤဟူသၣ်ဖျါအါဂၤ နာ်ဝဲလၢ မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် အိၣ်ပာ်စၢၤ ဖးယံာ်လံ. ဒီးခီဖျိလၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ ထံၣ်န့ၢ်ဝဲ တၢ်အုၣ်သးအါထီၣ်အဃိ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢ ပစိၤခဲအံၤ အါတက့ၢ်န့ၣ် နာ်ဝဲလၢ မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤန့ၣ် အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိ အိၣ်ဝဲ.
ဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် လၢအခီၣ်ထံးခါ အဖျါလီၤဂာ်ဒ်လဲၣ်
၁ မိၤၡ့ ၁:၂, ၉ တဲဝဲလၢ ခီၣ်ထံးခါ ဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် “တၢ်တအိၣ်လၢအပူၤ နီတမံၤဘၣ် ဒီးအအိၣ်ကလီဝဲ.” ဒီးလံာ်စီဆှံ တဲစ့ၢ်ကီးလၢ ထံကျၢၢ်ဘၢဟီၣ်ခိၣ်.
တၢ်လၢ လံာ်စီဆှံ တဲဝဲအံၤ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိလၢ စိၤခဲအံၤ တူၢ်လိာ်ဝဲ. အဒိ ဖါထြံၤ ၡံၤ လၢအမ့ၢ် ပှၤဃုသ့ၣ်ညါမၤလိ တၢ်အိၣ်မူအဂ့ၢ် တဲဝဲလၢ ခီၣ်ထံးခါ လၢဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် “ကလံၤလၢအမ့ၢ် အီးကစံၣ်ကၠ့ၣ် တအိၣ်ဘၣ် . . . ဒီးအဖျါတဃံလၤ နီတစဲးဘၣ်.” Astronomy မဲးကစံတဘ့ၣ် ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ “ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိတဖၣ် ဃုထံၣ်န့ၢ်ဝဲ တၢ်ဂ့ၢ်အသီ ဘၣ်ဃးဒီး ဟီၣ်ခိၣ် ဒီးအဝဲသ့ၣ် တဲဝဲလၢ ခီၣ်ထံးခါ ဖျါလၢဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် အိၣ်ထဲထံ ဒီးခိသူခိၣ် တအိၣ်ဘၣ်.”
တၢ်ဆၢကတီၢ် ယံာ်ထီၣ်ဒီး ကလံၤကထြၢ ဆီတလဲအသးဒ်လဲၣ်
၁ မိၤၡ့ ၁:၃-၅ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ခီၣ်ထံးခါ တၢ်ကပီၤဆဲးလီၤ လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢ ဖျါဝဲကဒုကဒု ဒီးလၢခံမၣ် မုၢ်ဒီးလါ ဟဲဖျါထီၣ်ဝဲၡဲၡဲ.—၁ မိၤၡ့ ၁:၁၄-၁၈.
လံာ်စီဆှံ တဲဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤတ့လီၤ တၢ်သးသမူ လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢ ဝံၤဝဲလၢ ဃုနံၤအတီၢ်ပူၤ, ဘၣ်ဆၣ် တနံၤန့ၣ် တအဲၣ်ဒိးတဲဝဲ အယံာ်ထဲ ၂၄ နၣ်ရံၣ်ဘၣ်
တၢ်ကရၢကရိလၢ အဃုသ့ၣ်ညါ ခိၣ်ဃၢၤန့ဆၢၣ်အဂ့ၢ် (Smithsonian Environmental Research Center) တဲဝဲလၢ ခီဖျိလၢ ကလံၤကထြၢအဃိ လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢန့ၣ် တၢ်ကပီၤဆဲးလီၤ ဖျါဝဲကဒုကဒု. ဒီးတဲစ့ၢ်ကီးဝဲလၢ “လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢန့ၣ် အိၣ်ထဲ တၢ်သဝံတဖၣ် (Methane).” လၢခံ “တၢ်သဝံတဖၣ် လီၤမၢ်ကွံာ်လၢ ကလံၤကျါ ဒီးမူခိၣ် အလွဲၢ်လါအဲး ဟဲဖျါထီၣ်.”
တၢ်သးသမူလၢ ဟီၣ်ခိၣ်ချၢန့ၣ် ဟဲအိၣ်ထီၣ် တဆီဘၣ်တဆီဒ်လဲၣ်
၁ မိၤၡ့ ၁:၂၀-၂၇ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤတ့လီၤ ညၣ်, ထိၣ်, ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိလၢ အအိၣ်လၢခိခိၣ် ဒီးလၢခံကတၢၢ်န့ၣ် အတ့လီၤ ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ. ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ နာ်ဝဲလၢ တချုးလၢ ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိလၢ အအိၣ်လၢခိခိၣ် ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဒံးဘၣ်န့ၣ် ညၣ်တဖၣ် ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဆိ ဒီးလၢခံဖးယံာ်မၣ် ပှၤဟီၣ်ခိၣ်ဖိ ဟဲအိၣ်ထီၣ်.
တၢ်ဆၢကတီၢ် ယံာ်ထီၣ်ဒီး တၢ်သးသမူ အကလုာ်ကလုာ် တကးပြါထီၣ်ဘၣ်န့ၣ် လံာ်စီဆှံ တတဲဝဲဘၣ်
တၢ်လၢ လံာ်စီဆှံ တတဲဝဲဘၣ်
ပှၤတနီၤ တဲဝဲလၢ လံာ်စီဆှံန့ၣ် တဘၣ်လိာ်သးဒီး တၢ်လၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ ဃုထံၣ်န့ၢ်ဝဲလၢ ပစိၤခဲအံၤဘၣ်. သနာ်က့ တၢ်လၢ လံာ်စီဆှံတဲဝဲန့ၣ် အါတက့ၢ် အဝဲသ့ၣ် နၢ်ပၢၢ်ကမၣ်ဝဲ.
လံာ်စီဆှံ တတဲဝဲလၢ မူခိၣ် မ့တမ့ၢ် ဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် အနံၣ်အိၣ်ထဲ ၆,၀၀၀ ဘၣ် လံာ်စီဆှံ တဲဝဲယိယိဖိလၢ “လၢအခီၣ်ထံးန့ၣ်” မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤ ဒီးဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် ဘၣ်တၢ်တ့လီၤအီၤ. (၁ မိၤၡ့ ၁:၁) မူခိၣ်ဒီးဟီၣ်ခိၣ် စးထီၣ်အိၣ်ထီၣ် အခါဖဲလဲၣ်န့ၣ် လံာ်စီဆှံ တပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲဘၣ်.
လံာ်စီဆှံ တဲဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤတ့လီၤ တၢ်သးသမူ လၢဟီၣ်ခိၣ်ချၢ ဝံၤဝဲလၢ ဃုနံၤ အတီၢ်ပူၤ, ဘၣ်ဆၣ် တနံၤန့ၣ် တအဲၣ်ဒိးတဲဝဲ အယံာ်ထဲ ၂၄ နၣ်ရံၣ်ဘၣ် လံာ်စီဆှံ သူဝဲတၢ်ကတိၤ “တနံၤ” န့ၣ် အဲၣ်ဒိးတဲဝဲ တၢ်ဆၢကတီၢ် ယံာ်ဝဲတကတီၢ်. အဒိ ၁ မိၤၡ့ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤတ့လီၤ ဟီၣ်ခိၣ်ဖျၢၣ် ဒီးတၢ်အိၣ်လၢအပူၤ လၢဃုနံၤ အတီၢ်ပူၤ. တၢ်ဆၢကတီၢ်အံၤ လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲလၢ အမ့ၢ် “မုၢ်နံၤလၢ ယဟိဝၤယွၤa တ့လီၤဝဲ ဟီၣ်ခိၣ်ဒီးမူခိၣ်.” (၁ မိၤၡ့ ၂:၄) အဃိ တၢ်ဆၢကတီၢ် ဃုနံၤလၢ ကစၢ်ယွၤသူဝဲလၢ ကကတဲာ်ကတီၤ ဟီၣ်ခိၣ်လၢ တၢ်သးသမူအဂီၢ်န့ၣ် ယံာ်ဝဲဖးယံာ်ညါ.
တၢ်ဆၢကတီၢ် ယံာ်ထီၣ်ဒီး တၢ်သးသမူ အကလုာ်ကလုာ် တကးပြါထီၣ်ဘၣ်န့ၣ် လံာ်စီဆှံ တတဲဝဲဘၣ် လံာ် ၁ မိၤၡ့ တဲဝဲလၢ ကစၢ်ယွၤတ့လီၤ ဆၣ်ဖိကီၢ်ဖိ “ဒ်အကလုာ် အိၣ်ဝဲအသိး.” (၁ မိၤၡ့ ၁:၂၄, ၂၅) တၢ်ကတိၤ “အကလုာ်” လၢအအိၣ်လၢ လံာ်စီဆှံပူၤန့ၣ် တကဲဝဲ စဲအ့ၣ် အတၢ်ကတိၤ တဖျၢၣ်ဘၣ်. တၢ်ကတိၤအံၤ ဖျါလီၤဂာ်လၢ အဲၣ်ဒိးတဲဝဲ တၢ်သးသမူ အကလုာ်ကလုာ်. အဃိ လၢတၢ်သးသမူ “တကလုာ်” အကျါ အမ့ၢ်ကးပြါန့ၣ် အကလုာ် လီၤဆီလိာ်သးသ့. ဒီးတၢ်ဆၢကတီၢ် မ့ၢ်ယံာ်ထီၣ်ဒီး တၢ်သးသမူ တကလုာ်ဃီ လၢအအိၣ်လၢ တၢ်လီၢ် တကဝီၤဃီဒၣ်လဲာ် အစၢၤအသွဲၣ် ဟဲအိၣ်ထီၣ်လၢ အဂၤတကလုာ်သ့.
နဆိကမိၣ်ဒ်လဲၣ်
ဒ်ပထံၣ်ဘၣ် တၢ်ဂ့ၢ်လၢထးအသိး မူခိၣ်ဟီၣ်ခိၣ်ဒီး တၢ်အိၣ်လၢအပူၤ ဟဲအိၣ်ထီၣ်ဒ်လဲၣ်, ဟီၣ်ခိၣ်န့ၣ် ခီၣ်ထံးခါ အဖျါလီၤဂာ်ဒ်လဲၣ် ဒီးတၢ်သးသမူ ဟဲအိၣ်ထီၣ်လၢ ဟီၣ်ခိၣ်ချၢဒ်လဲၣ်န့ၣ် လံာ်စီဆှံ ပာ်ဖျါထီၣ်ဝဲ ယိယိဖိ ဒီးအဘၣ် လီၤတံၢ်လီၤဆဲး. အဃိ ပှၤတဂၤလၢ အတ့လီၤ တၢ်ဘၣ်တ့တဖၣ်အံၤန့ၣ် လံာ်စီဆှံ ကပာ်ဖျါထီၣ်စ့ၢ်ကီးအဂ့ၢ် လီၤတံၢ်လီၤဆဲး တမ့ၢ်ဧီၤ. ဘြံးတၢၣ်နံခၤ အလံာ်ပီညါဂံၢ်ထံး တဲဝဲလၢ “တၢ်သးသမူ အခီၣ်ထံးခီၣ်ဘိ ဟဲအိၣ်ထီၣ် ခီဖျိလၢ ပှၤလၢအအိၣ်ဒီး တၢ်စိတၢ်ကမီၤဖးဒိၣ်တဂၤ ဒုးအိၣ်ထီၣ်ဝဲန့ၣ် အဘၣ်လိာ်သးဒီး တၢ်ဂ့ၢ်လၢ ပှၤစဲအ့ၣ်ဖိ ဃုထံၣ်န့ၢ်ဝဲ လၢပစိၤခဲအံၤ.”b
a ယဟိဝၤန့ၣ် မ့ၢ်ဝဲကစၢ်ယွၤအမံၤ လၢအအိၣ်လၢ လံာ်စီဆှံအပူၤ.
b ဘြံးတၢၣ်နံခၤ အလံာ်ပီညါဂံၢ်ထံး တတဲဝဲလၢ တၢ်သးသမူန့ၣ် ဘၣ်တၢ်တ့လီၤအီၤဘၣ်.