Nkumbu ya Nzambi na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo

Bantu yina ke fyongoninaka mambu ya Biblia kwizaka tala ti nkumbu ya Nzambi, mutindu ya ke ya kusonama na Tetragrame (יהוה), ke bambala pene-pene na 7 000 na masonoko ya ntete ya Kiebre. Kasi, mingi ke kanisaka ti nkumbu yango vandaka ve na masonoko ya ntete ya Kigreke. Samu na yawu, babiblia mingi bubu yayi na Anglais ke sadilaka ve nkumbu Yehova ntangu ba ke bangulaka kitini yina ba ke bokilaka Nouveau Testament. Ata ntangu ba vanda bangulaka baverse yina me katuka na Masonoko ya Kiebre kisika yina vandaka Tetragrame, bantu mingi yina vanda bangulaka vanda sadila “Mfumu” na kisika ya kusadila nkumbu ya Nzambi.

Biblia. Mbangudulu ya Yinza ya Malu-Malu ke landaka ve mutindu ya kusadila yayi. Ya me sadila nkumbu Yehova bambala 237 na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Samu na kusala yawu, ba yina ke bangulaka, tadilaka bamambu zole ya mfunu: 1) Bamaniskri ya Kigreke yina beto ke na yawu bubu yayi kele ve bamaniskri ya ntete. Mingi ya yawu sonamaka ba siècles pene-pene na zole na manima ya bamaniskri ya ntete. 2) Na ntangu yina, ba yina vanda salaka bakopi ya bamaniskri vanda tulaka Kyʹri·os, yina zola zonza “Mfumu” na Kigreke, na kisika ya Tetragrame, to ba vanda sadilaka bakopi yina vandaka na nkumbu yayi.

Comité ya Biblia. Mbangudulu ya Yinza ya Malu-Malu kwizaka tala ti ya vandaka na bamambu yina vanda lakisa pwelele ti Tetragrame vandaka na kati ya bamaniskri ya ntete ya Kigreke. Ni bamambu yayi nataka bawu na kubaka mukanu yayi:

• Bakopi ya Masonoko ya Kiebre yina ba vanda sadilaka na ntangu ya Yesu mpe ya bantumwa vandaka na Tetragrame na kati. Na ntama, bantu ndambu vanda tulaka ntembe na mambu yayi. Bubu yayi, na manima ya kuzwa bakopi ya masonoko ya Kiebre ya siècle ya ntete pene-pene na Qumran, ntembe yayi me manisa.

• Na ntangu ya Yesu mpe ya bantumwa ya yandi, Tetragrame vandaka mpe na bambangudulu ya Kigreke ya Masonoko ya Kiebre. Na ntama, bantu ya mayela vanda kanisaka ti Tetragrame vandaka ve na bamaniskri ya Septante, mbangudulu ya Kigreke ya Masonoko ya Kiebre. Na manima, na kati-kati ya siècle ya 20, ba lakisaka mwa bitini ya ntama ya mbangudulu ya Septante yina vandaka na ntangu ya Yesu. Na kati ya bitini yango vandaka na nkumbu ya Nzambi yina ba sonikaka na Kiebre. Na yawu, na ntangu ya Yesu, masonoko ya bakopi ya Kigreke vandaka na nkumbu ya Nzambi na kati. Kasi, na siècle ya yiya (4) N.B., bamaniskri ya mfunu ya Septante ya Kigreke, mutindu Codex Vaticanus mpe Codex Sinaiticus, vandaka ve na nkumbu ya Nzambi katuka na Kubanda tii na Malaki (na kisika yina ya vandaka na bamaniskri ya ntete). Ni na yawu, beto ke na pamukaka ve na kutala ti na masonoko ya ntangu yina, nkumbu ya Nzambi vandaka ve na kitini yina ba ke bokilaka Nouveau Testament, to kitini ya masonoko ya Kigreke ya Biblia.

  Yesu zonzaka pwelele: “Mu me kwiza na nkumbu ya Tata ya munu.” Yandi zonzaka mpe ti yandi vanda lungisa bisalu ya yandi na “nkumbu ya Tata” ya yandi

• Masonoko ya Kigreke ya Bukristo ke lakisaka ti Yesu sadilaka mingi nkumbu ya Nzambi mpe zonzilaka yawu na bantu ya nkaka. (Yoane 17:6, 11, 12, 26) Yesu zonzaka pwelele: “Mu me kwiza na nkumbu ya Tata ya munu.” Yandi zonzaka mpe ti yandi vanda lungisa bisalu ya yandi na “nkumbu ya Tata” ya yandi.—Yoane 5:43; 10:25.

• Mutindu Masonoko ya Kigreke ya Bukristo sonamaka na nzila ya mpeve ya santu samu ya bwelama na Masonoko ya Kiebre, masonoko yango ke vanda ve na bumosi kana nkumbu ya Yehova zimbana na mbala mosi. Na siècle ya ntete N.B., kilandi Zaki zonzaka na bakuluntu na Yeruzalemi: “Simeyoni me zonzila mbote-mbote mutindu Nzambi tulaka makanda dikebi mbala ya ntete, samu na kubasisa na kati ya bawu dikanda samu na nkumbu ya yandi.” (Bisalu 15:14) Zaki zolaka zonza ve mutindu yina kana ata muntu na siècle ya ntete zabaka ve to vanda sadilaka ve nkumbu ya Nzambi.

• Bunkufi ya nkumbu ya Nzambi ke na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Na Luzabusu 19:1, 3, 4, 6, nkumbu ya Nzambi ke na kati ya mpova “Aleluyah.” Ya me katuka na nzonzolo ya Kiebre yina zola zonza “Kembila Yah.” “Yah” ke mutindu ya kuzonza nkumbu Yehova na bunkufi. Bankumbu mingi yina Masonoko ya Kigreke ya Bukristo ke sadilaka, ba bendaka yawu na nkumbu ya Nzambi. Dyaka, babuku yina ke sadisaka na kusosa ke lakisaka ti nkumbu ya Yesu zola zonza “Yehova ke luvuukusu.”

• Mikanda ya ntama ya Bazwife me lakisa ti Bazwife yina kumaka bakristo sadilaka nkumbu ya Nzambi na mikanda ya bawu. Tosefta, buku ya misiku yina ba manisaka kusonika na bamvula pene-pene na 300 N.B., zonzaka mambu yayi na yina me tadila mikanda ya bakristo yina ba yokaka na kilumbu ya saba: “Babuku ya ba yina ke samunaka nsangu ya mbote mpe babuku ya minim [Bazwife yina kumaka bakristo] vuukaka ve na tiya. Kasi ba me fwana kuyoka yawu bisika yawu kele, yawu na nkumbu ya Nzambi yina ke na kati ya yawu.” Na kati ya buku yango Rabbi Yosé muntu ya Galile, yina vandaka moyo na kubanda ya siècle ya zole N.B., zonzaka ti na bilumbu ya nkaka ya lumingu, “muntu vanda zengaka bisika yina vandaka na nkumbu ya Nzambi na kati [ntembe ve na masonoko ya bakristo] mpe yandi vanda bumbaka yawu, mpe vanda yokaka yina vanda bikana.”

• Bantu ya nkaka ya mayela ke ndimaka ti ya lenda vanda ti nkumbu ya Nzambi vandaka na baverse ya Masonoko ya Kiebre yina ke na kati ya Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Na yisi ya yintu dyambu “Tetragrame na kati ya Nouveau Testament,” buku mosi (The Anchor Bible Dictionary) ke zonzaka: “Ya ke na bamambu yina ke na lakisaka pwelele ti Tetragrame ya Nkumbu ya Nzambi Yahweh, vandaka na baverse ndambu to nyonso ya Ancien Testament yina vutukaka na Nouveau Testament ntangu ba vanda sonika yawu.” Muntu mosi ya mayela na nkumbu ya George Howard me zonza: “Samu ba sonikaka Tetragrame na bakopi ya Biblia ya Kigreke [Septante] yina vandaka Masonoko samu na dibuundu ya ntete, beto lenda kanisa ti ntangu bantu yina sonikaka Nouveau Testament vanda vutukila Masonoko, ba bumbaka Tetragrame na kati ya masonoko ya Biblia.”

• Bantu yina ke bangulaka Biblia sadilaka nkumbu ya Nzambi na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Ba ya nkaka na kati ya bawu salaka mutindu yina tekila Mbangudulu ya Yinza ya Malu-Malu basika. Na kifwani: A Literal Translation of the New Testament . . . From the Text of the Vatican Manuscript, ya Herman Heinfetter (1863); The Emphatic Diaglott, ya Benjamin Wilson (1864); The Epistles ya Paul in Modern English, ya George Barker Stevens (1898); St. Paul’s Epistle to the Romans, ya William Rutherford (1900); The New Testament Letters, ya John Wand, Bishop of London (1946). Dyaka, na mbangudulu mosi ya Espagnol na kubanda ya siècle ya 20, Pablo Besson muntu mosi yina ke salaka kisalu ya kubangula, sadilaka “Jehová” na Luke 2:15 mpe na Yude 14, mpe bambala kuluta 100 na banoti, yandi lakisaka ti nkumbu ya Nzambi bongaka kuvanda na bisika yina. Tekila bambangudulu yayi, bambangudulu ya Masonoko ya Kigreke ya Bukristo na Kiebre sadilaka Tetragrame na baverse mingi. Kaka na ndinga ya Allemand ba sadilaka Nkumbu “Yehova” (to “Yawe”) na bambangudulu kuluta 11 na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, kasi bantu 4 yina ke bangulaka bwelaka nkumbu yango na kati ya ba parenthèses na manima ya “Mfumu.” Babiblia kuluta 70 ya ndinga ya Allemand me sadila nkumbu ya Nzambi na banoti ya yisi ya paje to na bisika yina ba zonzaka mwa bamambu.

  

• Na bambangudulu ya Biblia na bandinga kuluta 100, ba ke sadilaka nkumbu ya Nzambi na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Bandinga mingi ya Afrika, ya Aziya, ya Amerika, ya Erope, mpe ya Océanie ke sadilaka nkumbu ya Nzambi bambala mingi. (Tala paje 546 na 547.) Ni bamambu yina beto me zonzila na zulu, sadisaka bantu yina bangulaka babiblia yayi na kubaka mukanu ya kusadila Nkumbu ya Nzambi. Mingi ya bambangudulu ya Masonoko ya Kigreke ya Bukristo yayi me basika ntama mingi ve. Na kifwani Biblia ya Rotumien ya 1999, ke sadilaka “Jihova” bambala 51 na kati ya baverse 48, mpe mbangudulu ya Batak (Toba) ya 1989 ya Indonésie, ke sadilaka “Jahowa” bambala 110.

  

Ntembe ve, ya ke na talanaka pwelele ti ba me fwana kuvutula nkumbu ya Nzambi, Yehova, na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Ni yawu bantu yina bangulaka Mbangudulu ya Yinza ya Malu-Malu salaka. Ba ke pesaka buzitu mingi na nkumbu ya Nzambi mpe ba ke vandaka na boma ya kukatula kima nyonso yina vandaka na kati ya masonoko ya ntete.—Luzabusu 22:18, 19.