Nsasa ya banzonzolo ya Biblia

A B D E F K L M N O P R S T V Y Z

A

• Akayi.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ya ke kizunga ya kimfumu ya Baroma yina vandaka na sude ya bwala ya Grese. Mbanza-kimfumu ya yawu vandaka Korinto. Na kati ya Akayi vandaka na bambanza nyonso ya Peloponeze mpe na kitini ya kati-kati ya bwala ya Grese yina vandaka ve na kati ya maza.—Bis 18:12.

• Albatre.

  Ya ke nkumbu ya bitutu ya fioti yina ba vanda tulaka mananasi. Na kubanda, ba vanda yidikaka yawu na ditadi mosi yina ba vanda kuzwaka pene-pene na mbanza ya Alabastron, na bwala ya Ezipte. Ba vanda salaka yawu na yinwa ya kusuenga yina ba lenda kanga samu mananasi manisa ve. Na manima, ba bandaka kubokila ditadi yango albatre.—Mrk 14:3.

• Alfa na Omega.

  Ya ke bisoni ya ntete na ya nsuka ya alafabe na ndinga ya Kigreke. Na buku ya Luzabusu, ba ke sadilaka yawu bambala tatu samu na Nzambi. Na baverse yayi, nzonzolo “Alfa na Omega” zola zonza mambu mosi na “muntu ya ntete na ya nsuka” to “kubanda mpe nsuka.”—Luz 1:8; 21:6; 22:13.

• Ameni.

  “Ya vanda mutindu yina,” to “ya tsyeleka.” Ya me katuka na nzonzolo ʼa·manʹ na Kiebre, yina zola zonza “kuvanda ya kukwikama, yina ba lenda tula ntima.” Ba vanda zonzaka “ameni” samu na kundima ndefi, lusambu, to mambu yina ba me zonza. Na Luzabusu, “ameni” ke faso ya nkaka yina ba ke bokilaka Yesu.—Det 27:26; 1Ns 16:36; Luz 3:14.

• Ansan.

  Na kuzwa yawu, ba vanda vukisa bamaaka na mafuta, mpe ba vanda yokaka yawu malembe-malembe samu ya basisa nsunga ya kitoko. Na tabernakle mpe na tempelo, ba vanda sadilaka ansan yina ba vanda yidikaka na bima yiya. Ba vanda yokaka yawu na suka mpe na mpimpa, na zulu ya kisika ya minkayulu ya ansan yina vandaka na kati ya Kisika ya Santu. Na Kilumbu ya Kufuka Masumu, ba vanda yokaka yawu na kati ya Kisika ya Kulutila Santu. Ansan vanda fwanisaka balusambu yina Nzambi ke ndimaka ya bisadi ya yandi ya kukwikama. Biblia ke lombaka ve na Bakristo na kusadila ansan.—Bas 30:34, 35; Lev 16:13; Luz 5:8.

• Areopaje.

  Ya ke nkumbu ya mongo mosi ya mbanza ya Atene, na nore-westi ya Akropole. Ya ke mpe nkumbu ya tribinale yina vandaka kuna. Bantu ya Filozofi ya Sitoyike na ya Epikire nataka Polo kuna samu yandi zonzila bawu mbote-mbote bamambu yina yandi vanda kwikila.—Bis 17:19.

• Armagedoni.

  Ya me katuka na nzonzolo Har Meghid·dohnʹ, na Kiebre, yina zola zonza “Mongo ya Megido.” Ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila “mvita ya kilumbu ya nene ya Nzambi, Muntu ya Ngolo-Nyonso.” Na mvita yina, “bamfumu ya ntoto ya muvimba” ke vukana samu na kunwanisa Yehova. (Luz 16:14, 16; 19:11-21)—Tala MPASI YA NENE.

• Aselgeia.—

  Tala NDYATULU YA BUSAFU MPE YA NKO.

• Aziya.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ya ke nkumbu ya kizunga mosi ya Baroma. Na kati ya yawu vandaka na kitini ya westi ya bwala ya Turquie ya bubu yayi, mpe bisanga ya nkaka yina vandaka pene-pene na yawu, mutindu Samose mpe Patmose. Mbanza-kimfumu ya kizunga yango vandaka Efeze.—Bis 20:16; Luz 1:4.

B

• Baale.

  Mosi ya banzambi ya bantu ya bwala ya Kanana, yina ba vanda tadilaka mutindu muntu ya kuzwa zulu, mpe yina ke nokisaka bamvula mpe ke salaka ti ntoto mpe bibulu buta. Ba vanda sadilaka mpe nkumbu “Baale” samu na kuzonzila banzambi ya nkaka ya fioti. Na Kiebre, “Baale” zola zonza “Muntu ya kuzwa; Mfumu.”—1Mf 18:21; Rom 11:4.

• Bafarize.

  Mwa dibuundu ya mfunu na kati ya dibuundu ya Bazwife yina vandaka ya kuzabana na siècle ya ntete ya N.B. Ba vandaka ve na dikanda ya banganga-nzambi, kasi ba vanda landaka mbote-mbote Musiku tii na bamambu ya fioti-fioti. Ba salaka ti misiku ya bankooko yina vanda pesama na yinwa, kuma mfunu faso mosi na Musiku. (Mat 23:23) Ba vanda teleminaka bansalulu nyonso ya Bagreke, mpe samu ba zabaka mbote-mbote Musiku mpe misiku ya bankooko, ba vandaka na lutumu ya nene na zulu ya bantu. (Mat 23:2-6) Ba ya nkaka vandaka mpe bantu ya Sanedreni. Bambala mingi, ba teleminaka Yesu na yina me tadila kuzitisa saba, misiku ya bankooko, mpe kuvukana kintwadi na basumuki mpe bilokoti-mpaku. Ba ya nkaka na kati ya Bafarize kumaka Bakristo, na kifwani Solo ya Tarse.—Mat 9:11; 12:14; Mrk 7:5; Luk 6:2; Bis 26:5.

• Bakala yina ba me katula mabuta.

  Babakala ya mutindu yayi vanda salaka na bayinzo ya bamfumu samu na kukengidila to kusadisa kento ya mfumu mpe bakento ya yandi ya nkaka. Nzonzolo yayi ke lakisaka mpe muntu yina ba me katula ve mabuta, kasi muntu ya luyalu yina ke salaka na yinzo ya mfumu. Ba ke sadilaka yawu mutindu kidimbu na nzonzolo ‘kukatula mabuta samu na Kimfumu,’ samu na kuzonzila muntu yina ke kutikaka nzutu samu yandi kukipesa mingi na kisalu ya Nzambi.—Mat 19:12; Est 2:15; Bis 8:27.

• Bamambu ya ntangu mosi.

  Ya me katuka na nzonzolo ai·onʹ na Kigreke, ntangu ya ke lakisaka mutindu bamambu ke salamaka, to bamambu yina ke salaka ti ntangu mosi vanda ve faso mosi na bantangu ya nkaka. Biblia ke zonzilaka “bamambu ya yinza yayi,” to (bamambu ya ntangu yayi) samu na kuzonzila mutindu bamambu kele na yinza nyonso, mpe mutindu bantu ya yinza ke nataka luzingu ya bawu. (2Ti 4:10) Na nzila ya luwawanu ya Musiku, Nzambi tulaka mutindu bamambu me fwana kusalama, yina bantu ya nkaka ke bokilaka ntangu ya bantu ya Izraele, to ya Bazwife. Na nzila ya ntalu yina yandi futaka na munkayulu ya Yesu, Nzambi sadilaka Yesu samu na kutula mutindu ya nkaka yina bamambu me fwana kusalama, yina ke tadilaka ntete-ntete kimvuka ya Bakristo yina ba tulaka mafuta. Ya vandaka kubanda ya ntangu ya malu-malu, yina ke lakisaka butsyeleka ya bamambu yina luwawanu ya Musiku zonzilaka na bifwani. Ntangu ba ke sadilaka nzonzolo “bamambu ya bantangu,” ya ke lakisaka bafaso ya mutindu na mutindu yina bamambu ke na salamaka, faso ya salamaka na ntama, to mutindu ya ke salama na mantwala.—Mat 24:3; Mrk 4:19; Rom 12:2; 1Ko 10:11.

• Bambazi.

  Ya me katuka na nzonzolo mal·ʼakhʹ na Kiebre mpe agʹge·los na Kigreke. Nyonso zole zola zonza “kinati-nsangu,” kasi ba ke bangulaka yawu na “mbazi” ntangu ba ke zonzilaka bivangu ya kimpeve yina ke na nataka bansangu. (Kub 16:7; 32:3; Zaki 2:25; Luz 22:8) Bambazi kele bivangu ya ngolo ya kimpeve yina Nzambi yidikaka bamvula mingi tekila yandi yidika bantu awa na ntoto. Biblia ke bokilaka mpe bawu “bamiriade ya santu,” “bana ya Nzambi,” mpe “bambwetete ya suka.” (Det 33:2; Yob 1:6; 38:7) Nzambi yidikaka ve bawu na makoki ya kubuta mutindu bantu, kasi yandi yidikaka mosi na mosi ya bawu. Lutangu ya bawu me lutila ba millions nkama (100). (Dan 7:10) Biblia ke lakisaka ti mosi na mosi na bawu ke na nkumbu ya yandi mpe kimuntu ya yandi, kasi samu ba ke ya kukuluka, ba ke mangaka ba sambila bawu, mpe mingi na kati ya bawu me zola ve kuzabisa nkumbu ya bawu. (Kub 32:29; Luk 1:26; Luz 22:8, 9) Ba ke ve na lukumu faso mosi mpe ba ke ve na biyeko, mpe bisalu faso mosi. Na kati ya bisalu yina ba ke salaka, ya ke na kusala na mantwala ya kiti ya kimfumu ya Yehova, kunata bansangu yina Yehova ke pesaka bawu, kusadisa bisadi ya Yehova yina ke awa na ntoto, kupesa kitumbu ya Nzambi mpe kutula diboko na kisalu ya kusamuna nsangu ya mbote. (2Mf 19:35; Nk 34:7; Luk 1:30, 31; Luz 5:11; 14:6) Na bilumbu yina ke kwiza, ba ke nwana mvita ya Armagedoni kintwadi na Yesu.—Luz 19:14, 15.

• Bambazi ya yimbi; Bampeve ya yimbi.

  Ya ke bivangu ya kimpeve yina beto lenda tala ve mpe yina ke na ngolo mingi kulutila bantu. Na Kubanda 6:2 ba ke bokilaka bawu ‘bana ya Nzambi ya tsyeleka,’ mpe na Yude 6 ba ke bokilaka bawu “bambazi.” Ntangu ba yidikaka bawu ba vandaka ve bambazi ya yimbi; ba kumisaka bawu mosi bambeni ya Nzambi ntangu ba tumamaka ve na Nzambi na bilumbu ya Nowe, mpe ba vukanaka na Satana yina salaka Yehova yintu ngolo.—Det 32:17; Luk 8:30; Bis 16:16; Zaki 2:19.

• Bambuma ya ntete.

  Bambuma ya ntete yina ba vanda bukaka na ntangu ya kubuka bambuma, ndandu ya ntete to kima ya ntete ya konso kima. Yehova pesaka musiku na bana ya Izraele na kupesa yandi bambuma ya bawu ya ntete, ya vanda ya bantu, ya bibulu to ya ntoto. Dikanda ya Izraele vanda pesaka Nzambi bambuma ya bawu ya ntete na ntangu ya Mukembo ya Mampa yina ke ve na levire, mpe kilumbu ya Pantekote. Biblia ke sadilaka mpe nzonzolo “bambuma ya ntete” mutindu kifwani samu na kuzonzila Kristo mpe bilandi ya yandi yina ba tulaka mafuta.—1Ko 15:23; Lut 15:21; Bin 3:9; Luz 14:4.

• Bandonga ya tiya.

  Bandonga yina ba vanda yidikaka na wolo, arza, mpe kwivre, mpe yina ba vanda sadilaka na tabernakle mpe tempelo samu na kuyoka ansan, kukatula bombi na kisika ya kuyoka minkayulu mpe kukatula basinga yina manisaka na bamwinda yina vandaka na kima ya kutudila mwinda. Ba vanda bokilaka mpe yawu bima ya kuyokila ansan.—Bas 37:23; 2Ns 26:19; Ebr 9:4.

• Bansalulu ya bampeve ya yimbi.

  Kundima ti bampeve ya bantu ya kufwa ke tatamanaka na kuzinga na manima ya lufwa ya nzutu, mpe ti ba lenda solola na bantu ya moyo, mingi-mingi na nzila ya muntu (muntu yina ke sololaka na bampeve) yina ke na yisi ya lutumu ya bampeve. Na Kigreke, samu na kuzonzila “bansalulu ya bampeve ya yimbi,” ba ke sadilaka nzonzolo phar·ma·kiʹa, yina zola zonza “manganga.” Ba kwizaka sadila nzonzolo yayi samu na kuzonzila bansalulu ya bampeve ya yimbi samu ti na ntama, ba vanda sadilaka manganga ya ngolo to bima mutindu dyamba ntangu ba vanda lombaka ngolo ya bambazi ya yimbi samu na kusala bansalulu ya kindoki.—Gal 5:20; Luz 21:8.

• Bantu ya Erode.

  Ya vandaka kimvuka ya bantu yina vandaka ya kukangama na bwala ya bawu, mpe vanda kotilaka bamfumu ya dikanda ya Erode ntangu ba vanda yala na lutwadusu ya bantu ya Roma. Ya lenda vanda ti Basaduse ya nkaka vandaka na kati ya kimvuka yango. Bantu ya Erode vukanaka na Bafarize samu na kunwanisa Yesu.—Mrk 3:6.

• Bantu ya filozofi ya Epikire.

  Bilandi ya Epikire, bakala mosi ya Grese yina vanda salaka filozofi (341-270 T.N.B). Dikanisi ya bawu vandaka ti, kima ya ntete yina muntu me bonga kusosa na luzingu ni bilengi.—Bis 17:18.

• Bantu ya filozofi ya Sitoyika.

  Kimvuka mosi ya bafilozofe ya Bagreke. Ba vanda kanisaka ti, samu na kuvanda na kilengi, muntu me bonga kuzinga na kulandaka nsasa ya luzingu mpe mutindu bamambu salamaka na yinza. Samu na bawu, muntu yina ke na ndwenga ya tsyeleka ke kipeke ve mpasi to bilengi ya luzingu.—Bis 17:18.

• Bantu ya Kalde.

  Bantu yina vanda vandaka na ntoto yina ke pene-pene na nzadi ya Tire mpe ya Efrate. Na ntama, ni Ure vandaka mbanza ya kulutila mfunu ya bwala ya bantu ya Kalde, mpe Abrahami vandaka muntu ya kuna.—Bis 7:4.

• Bantu ya Mede.

  Dikanda yina katukaka na Madayi, mwana ya Yafete; ba vanda vanda na bwala ya bamongo, yina na manima kumaka yinsi ya bantu ya Mede, kisika yina kele Iran ya bubu yayi. Bantu ya Mede vandaka na Yeruzalemi na Pantekote 33 N.B.—Bis 2:9.

• Bantu ya Samariya.

  Na kubanda, ni mutindu yina ba vanda bokilaka bantu ya Izraele yina vanda vandaka na kimfumu ya nore ya mabuta 10. Kasi ntangu bantu ya Asiria bakaka Samariya na mvula 740 T.N.B., ba vanda bokila mpe banzenza yina ba nataka kuna, bantu ya Samariya. Na ntangu ya Yesu, nkumbu “bantu ya Samariya” vanda tadilaka dyaka ve mambu ya mpusu to ya politiki, kasi ba vanda sadilaka yawu samu na kuzonzila bantu ya mwa dibuundu yina vandaka pene-pene na bwala ya Shekeme mpe Samariya. Malongi ya nkaka yina bantu ya mwa dibuundu yina vanda ndimaka, vandaka ve faso mosi na malongi ya dibuundu ya Bazwife.—Yoa 8:48.

• Bantwadisi ya mbanza.

  Na bizunga ya Baroma, bantwadisi ya mbanza vandaka bantu ya luyalu. Kisalu ya bawu vandaka ni kusala ti muvusu vanda ve, kutadila bamambu ya mbongo, kusambisa bantu yina zitisaka ve musiku mpe kupesa kitumbu.—Bis 16:20.

• Basaduse.

  Mwa dibuundu ya mfunu na kati ya dibuundu ya Bazwife. Bantu yina vandaka na kati, vandaka bamvwama yina vandaka na lukumu mingi, mpe banganga-nzambi yina vandaka na lutumu ya nene na zulu ya bamambu yina vanda salama na tempelo. Basaduse vanda mangaka bansalulu mingi ya Bafarize yina vanda pesama na yinwa, mpe malongi ya nkaka yina Bafarize vanda ndimaka. Ba vanda kwikilaka ve na mvumbukulu ya bantu ya kufwa, mpe ti bambazi kele. Ba vanda teleminaka Yesu.—Mat 16:1; Bis 23:8.

• Basherube.

  Bambazi yina ke na lukumu mingi mpe bisalu ya mfunu. Ba ke ve mutindu mosi na baserafe.—Kub 3:24; Bas 25:20; Iza 37:16; Ebr 9:5.

• Bashikoti.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ya ke lakisaka kubula muntu nkuba na kusadilaka shikoti yina ke na makolo mpe bima yina ke lwalisaka na nsongi.—Yoa 19:1.

• Basoda yina ke kengidilaka mfumu ya Roma.

  Ya ke kikunku ya basoda ya Roma yina ba tulaka samu na kukengidila mfumu ya kulutila nene ya Roma. Ba kumaka kimvuka ya politiki ya ngolo yina vanda tulaka diboko samu na kukotila bamfumu to kubwisa ba ya nkaka.—Flp 1:13.

• Bezebule.

  Ya ke nkumbu yina ba ke sadilaka samu na kuzonzila Satana mutindu mfumu, to ntwadisi ya bambazi ya yimbi. Ya lenda vanda ti ba bendaka nkumbu yango na nkumbu Baale-zebube, nkumbu ya nzambi Baale yina bantu ya bwala ya Filisti vanda sambilaka na Ekroni.—2Mf 1:3; Mat 12:24.

• Bilumbu ya nsuka.

  Bambikudulu ya Biblia ke sadilaka nzonzolo yayi, mpe banzonzolo ya nkaka mutindu “kitini ya nsuka ya bilumbu,” samu na kuzonzila ntangu mpe bamambu yina ke salama tekila lufundusu ya Nzambi. (Ezk 38:16; Dan 10:14; Bis 2:17) Na bambikudulu ya nkaka, ya ke bakaka bamvula ndambu, mpe na ya nkaka bamvula mingi. Mingi-mingi Biblia ke sadilaka nzonzolo yayi samu na kuzonzila “bilumbu ya nsuka” ya yinza ya bubu yayi, yina ke salama na ntangu ya kuvanda ya Yesu.—2Ti 3:1; Zaki 5:3; 2Pi 3:3.

• Bimangu; Bamambu ya ngitukulu.

  Bisalu to bamambu yina me lutila bangolo ya bantu, mpe yina bantu ke zonzaka ti ya me katuka kisika ya nkaka. Samu na kuzonzila kimangu, Biblia ke sadilaka banzonzolo mutindu “kidimbu,” mpe “mambu yina ke kamwisaka.”—Mat 11:20; Bis 4:22; Ebr 2:4.

• Bwazi; Muntu ya bwazi.

  Maladi mosi ya ngolo ya mpusu. Bwazi yina Biblia ke zonzilaka, ke ve kaka bwazi yina beto zaba bubu yayi. Bwazi yango vanda kuzwaka ve kaka bantu, kasi mpe bilele mpe bayinzo. Ba ke bokilaka muntu yina ke beelaka bwazi, muntu ya bwazi.—Lev 14:54; Luk 5:12.

D

• Dekapole.

  Kikunku ya bambanza ya Bagreke, yina na kubanda vandaka na bambanza 10 (ya me katuka na nzonzolo deʹka, na Kigreke, yina zola zonza “10,” mpe poʹlis, yina zola zonza “mbanza”). Ya vandaka mpe nkumbu ya kizunga mosi ya esti ya Mubu ya Galile mpe ya Nzadi ya Yordani, kisika yina bambanza mingi yayi vandaka. Ya vandaka bisika yina bansalulu mpe mumbungu ya Bagreke vanda salamaka mingi. Yesu lutaka na kizunga yina, kasi Biblia ke lakisaka ve ti yandi kotaka na bambanza yango.—Mat 4:25; Mrk 5:20.

• Denie.

  Mbongo ya kisengo ya Baroma yina vandaka na bagrame kana 3,85 mpe vandaka na kizizi ya Sezare na lweka mosi. Ya vandaka difuta samu na kilumbu mosi ya kisalu mpe “mpaku” yina Baroma vanda lombaka na Bazwife na kufuta.—Mat 22:17; Luk 20:24.

• Dibulu ya yinda.

  Ba me benda yawu na nzonzolo aʹbys·sos, yina ke na Kigreke. Ya zola zonza “sunda ya kulutila” to “yina ba lenda zaba ve sunda ya yawu, yina ke ve na nsuka.” Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ba ke sadilaka yawu samu na kulakisa kisika muntu ke ya kukangama na ata ngolo ya kubasika kuna. Ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila ndyamu, kasi ya ke lakisaka mpe bima ya nkaka.—Luk 8:31; Rom 10:7; Luz 20:3.

• Dibuundu.

  Ya ke kikunku ya bantu yina me vukana kintwadi samu na kulungisa dikanisi mosi to kisalu mosi. Na Masonoko na ndinga ya Kiebre, ba ke sadilaka yawu mingi samu na kuzonzila dikanda ya Izraele. Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ya ke lakisaka bimvuka ya Bakristo, kasi mingi-mingi dibuundu ya Bakristo.—1Mf 8:22; Bis 9:31; Rom 16:5.

• Dikabu samu na disumu.

  Munkayulu yina vanda pesamaka samu na disumu yina me salama ve na nko, kasi yina me salama samu na kimuntu ya muntu ya masumu. Ba vanda pesaka minkayulu ya bibulu ya mutindu na mutindu, kubanda na ngombe tii na dibembe, na kutalaka mukumba to makoki ya muntu yina salaka disumu mpe vandaka na nsatu ti ba lemvokila yandi.—Lev 4:27, 29; Ebr 10:8.

• Dikabu ya kuyoka.

  Ya vandaka munkayulu ya kibulu (ngombe ya bakala, dimeme ya bakala, nkombo ya bakala, kiduka, dibembe ya ntwenya) yina ba vanda pesaka na Nzambi. Ba vanda yokaka yawu ya muvimba na zulu ya kisika ya minkayulu. Muntu yina vanda pesaka yawu vanda bumbaka ve kitini mosi ya kibulu.—Bas 29:18; Lev 6:9; Mrk 12:33; Ebr 10:6.

• Dikabu ya malafu.

  Dikabu ya vinu yina ba vanda mwangisaka na kisika ya minkayulu mpe ba vanda pesaka kintwadi na makabu mingi ya nkaka. Polo sadilaka yawu mutindu kifwani samu na kuzonza ti yandi vanda ndima kufwa nzutu samu na bampangi ya yandi bakristo.—Lut 15:5, 7; Flp 2:17.

• Dikunzi.

  Kima mosi ya kutelama mpe ya kusungama yina lenda simba yinzo. Ba sadilaka makunzi samu na kutunga tempelo ya Salomon mpe bayinzo ya nkaka ya mfumu. Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ba ke sadilaka nzonzolo yayi mutindu kidimbu samu na kulakisa kima yina ke simbaka kima ya nkaka, to kima yina ke na kisika ya yawu ntangu nyonso.—Baz 16:29; 1Mf 7:21; 1Ti 3:15; Luz 3:12.

• Dimpoka.

  Ya kele mampoka ya bibulu, yina ba vanda sadilaka yawu mutindu kima ya kunwa malafu, kima ya kubumba mafuta, to maza samu na kusonika, to bima samu na kubongisa nzutu. Ba vanda sadilaka mpe yawu mutindu kisalulu ya miziki to kisalulu ya kupesa bansangu. (1Sa 16:1, 13; 1Mf 1:39; Ezk 9:2) Ba ke sadilaka mpe nzonzolo “dimpoka” mutindu kidimbu samu na kulakisa ngolo, mpe kununga.—Det 33:17; Mik 4:13; Luk 1:69.

• Ditadi ya kunikila.

  Ya ke ditadi mosi yina ba vanda tulaka na zulu ya ditadi ya nkaka ya faso mosi, mpe ba vanda sadilaka yawu samu na kunika bambuma. Mwa yinti yina vandaka na kati-kati ya ditadi yina vandaka na yisi, vanda sadisaka ditadi ya zulu na kubalukaka. Na ntangu ya Biblia, makanda mingi vandaka na kima ya kunikina bambuma ya maboko yina bakento vanda sadilaka. Makanda vanda sadilaka yawu samu na kuzwa dimpa ya bilumbu nyonso. Ni na yawu, Musiku ya Moyize niminaka na kubumba yawu mutindu kima ya kusimbisa. Ba vanda sadilaka bibulu samu na kubalula matadi ya nene ya kunika bambuma.—Det 24:6; Mrk 9:42.

• Ditadi ya nsongi.

  Ya ke ditadi yina ba ke tulaka na nsongi ya yinzo, kisika yina bibaka zole ke vukanaka. Ni yawu ke salaka ti bibaka zole sikama ngolo. Ditadi ya nsongi ya kulutila mfunu vandaka ni ditadi ya kulutila mfunu ya fondasio ya yinzo; samu na bibaka ya bwala mpe bayinzo yina bantu mingi vanda kwizaka, ba vanda soolaka ditadi yina vandaka ngolo mingi. Ba ke sadilaka nzonzolo yayi mutindu kifwani samu na kuzonzila ntangu ba yidikaka ntoto. Mpe ba ke bokilaka Yesu “ditadi ya nsongi ya fondasio” ya dibuundu ya Bakristo, yina ba ke fwanisaka na yinzo ya kimpeve.—Efe 2:20; Yob 38:6.

• Drakme.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, nzonzolo yayi ke lakisaka mbongo ya kisengo ya Bagreke. Na ntangu yina, ya vandaka bagrame 3,4.—Mat 17:24.

• Dyabulu.

  Ya ke nkumbu yina ba ke bokilaka Satana na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, yina zola zonza “Muntu yina ke vuninaka bantu bamambu.” Ba ke bokilaka yandi Dyabulu samu yandi kele mfumu mpe muntu ya ntete yina ke vuninaka Yehova bamambu, ke fundaka yandi, mpe ke zonzaka mambu ya luvunu na dyambu ya Yehova mpe nkumbu ya yandi ya santu.—Mat 4:1; Yoa 8:44; Luz 12:9.

• Dyanga ya tiya.

  Ya ke ve kisika ya tsyeleka, kasi kidimbu. Ya ke “pelaka na tiya mpe sufre.” Ba ke bokilaka mpe yawu “lufwa ya zole.” Na kati ya yawu ba ke losaka basumuki yina me balula ve ntima, Dyabulu, ata mpe Lufwa na Ndyambu (to Hadesi). Samu Biblia ke zonzaka ti bima yina lenda baka ve tiya mutindu lufwa, Hadesi mpe kivangu ya kimpeve, ke vanda kuna, ya ke na lakisaka ti dyanga yayi ke kidimbu ya lufwa ya ntangu nyonso, kasi ve ya mpasi ya ntangu nyonso.—Luz 19:20; 20:14, 15; 21:8.

• Dzeke.

  Matadi to mabaya ya fioti-fioti yina ba vanda sadilaka samu na kubaka mikanu. Ba vanda tulaka yawu na kati ya lele yina ba me futika to na kati ya ndonga, mpe na manima ba vanda ningisaka yawu. Dzeke yina vanda kubwaka, to vanda basikaka, vanda lakisaka mukanu yina ba ke baka. Bambala mingi, ba vanda sambilaka tekila ba bula yawu.—Mat 27:35; Bis 1:26.

E

• Efrate.

  Nzadi ya kulutila yinda mpe ya kulutila mfunu na sude-westi ya Aziya, mpe nzadi mosi na kati ya banzadi zole ya nene ya Mezopotami. Ba ke zonzilaka yawu mbala ya ntete na Kubanda 2:14 mutindu mosi ya banzadi yiya ya Edeni. Bambala mingi ba ke bokilaka yawu “Nzadi.” (Kub 31:21) Ya vandaka ndilu ya nore ya bwala yina ba pesaka bantu ya Izraele.—Kub 15:18; Luz 9:14; 16:12.

• Ermese.

  Nzambi ya Bagreke, mwana ya Zeusi. Bagreke vanda kanisa ti Ermese vandaka kinati-nsangu ya banzambi mpe nzambi ya banzonzi. Ni na yawu bantu ya Listre bokilaka Polo Ermese.—Bis 14:12.

• Erode.

  Nkumbu ya bantu ya dikanda mosi yina yalaka na zulu ya Bazwife; ni kimfumu ya Roma vanda soolaka bawu. Ba zabilaka Erode ya Nene mutindu muntu yina tungaka dyaka tempelo ya Yeruzalemi, mpe mutindu muntu yina pesaka musiku samu na kufwa bana ntangu yandi vanda sosa kufwa Yesu. (Mat 2:16; Luk 1:5) Ba tulaka Erode Arkelayuse mpe Erode Antipase, bana ya Erode ya Nene, samu na kuyala bitini ya ntoto yina tata ya bawu vanda yala. (Mat 2:22) Antipase vanda yalaka mwa ntoto ndambu, kasi ba vanda bokila yandi “mfumu.” Ni yandi yalaka na kati ya bamvula tatu na ndambu yina Yesu salaka kisalu ya yandi ya kulonga, mpe yandi yalaka tii ntangu bamambu yina ba ke zonzaka na Bisalu kikapu 12 salamaka. (Mrk 6:14-17; Luk 3:1, 19, 20; 13:31, 32; 23:6-15; Bis 4:27; 13:1) Na manima, Erode Agripa I, mutekolo ya Erode ya Nene yalaka, na kati ya mwa ntangu ndambu tekila mbazi ya Nzambi kufwa yandi. (Bis 12:1-6, 18-23) Mwana ya yandi, Erode Agripa II, bandaka kuyala, mpe yandi yalaka tii ntangu Bazwife balukilaka luyalu ya Baroma.—Bis 23:35; 25:13, 22-27; 26:1, 2, 19-32.

F

• Faraoni.

  Nkumbu ya nkaka yina ba vanda pesaka na bamfumu ya Ezipte. Biblia ke zonzilaka bafaraoni 5 na bankumbu ya bawu (Shishaki, So, Tiraka, Neko, mpe Hofra), kasi ya ke zonzilaka ve bankumbu ya bafaraoni ya nkaka, mutindu bafaraoni yina salaka bamambu na Abrahami, Moyize, na Yozefi.—Bas 15:4; Rom 9:17.

G

• Gehena.

  Na Kigreke, ya vandaka nkumbu ya Dibenga ya Hinome, yina vandaka na sude mpe na sude-westi ya Yeruzalemi ya ntama. (Yer 7:31) Bambikudulu zonzilaka yawu mutindu kisika yina bamvumbi zola fuluka. (Yer 7:32; 19:6) Ata kima ke na lakisaka ti ba vanda losaka bibulu to bantu ya moyo na kati ya Gehena samu na kuyoka bawu to kutalisa bawu mpasi. Na yawu, kisika yango lenda vanda ve kifwani ya kisika mosi yina ba lenda tala ve, yina ba ke talisaka bamwela ya bantu mpasi na kati ya tiya samu na ntangu nyonso. Kasi, Yesu na bilandi ya yandi sadilaka nzonzolo yayi mutindu kifwani samu na kuzonzila kitumbu ya ntangu nyonso ya “lufwa ya zole,” ya zola zonza lufwa ya mvula na mvula.—Luz 20:14; Mat 5:22; 10:28.

H

• Hadesi.

  Nzonzolo mosi na Kigreke yina zola zonza mambu mosi na “Shewole” na Kiebre. Ba ke bangulaka yawu na “Ndyamu” (kisono ya ntete ya nene), samu na kulakisa ti ya ke ndyamu ya bantu nyonso.—Tala NDYAMU.

I

• Ilirikume.

  Kizunga mosi ya Baroma yina vandaka na nore-westi ya Grese. Polo kumaka tii kuna na kisalu ya yandi ya kusamuna, kasi Biblia ke zonzilaka ve kana yandi samunaka na Ilirikume, to kana yandi sukaka kaka na kisika yina bwala yango ke bandaka. —Rom 15:19.

• Izope.

  Yinti yina ke na bintala ya fioti mpe makasa ya fioti. Ba vanda sadilaka yawu samu na kupakula menga to maza, ntangu ba vanda salaka bamambu samu na kukumisa ya kuvedila. Ntangu ya nkaka ya ke ni Origani ya bwala ya Siri (Origanum maru; Origanum syriacum). Izope yina ba ke zonzilaka na Yoane 19:29, lenda vanda Origani ya bwala ya Siri yina ba kangaka na kintala mosi, to na yinti yina ba ke bokilaka doran, yinti mosi ya dikanda ya sorgo (Sorghum vulgare). Ba ke kanisaka mutindu yina samu ti yinti yango lenda basisa mwa yinti ya yinda. Ya lenda vanda ti ni na mwa yinti yina ba tulaka kitende yina ba dyamisaka na vinu ya ngayi, mpe ba nataka yawu tii na yinwa ya Yesu.—Ebr 9:19.

• Izraele.

  Nkumbu yina Nzambi pesaka na Yakobi. Na manima, ya vanda sosa kuzonza ba yina nyonso katukaka na yandi. Ba yina nyonso katukaka na bana 12 ya Yakobi, ba vanda bokilaka bawu mingi-mingi bana ya Izraele, yinzo ya Izraele, dikanda ya Izraele to bantu (babakala) ya Izraele. Izraele vandaka mpe nkumbu yina ba vanda bokilaka mabuta 10 ya kimfumu ya nore yina kabukaka na kimfumu ya sude, mpe na manima ba bandaka kusadila yawu samu na kuzonzila Bakristo yina ba tulaka mafuta, “Izraele ya Nzambi.”—Gal 6:16; Kub 32:28; Bis 4:10; Rom 9:6.

K

• Kengidi.

  Muntu yina ke vingilaka bantu to bima, mingi-mingi na mpimpa, mpe yina lenda sala makelele samu na kukebisa bantu na mambu ya yimbi. Ba vanda tulaka bakengidi mingi-mingi na bibaka ya mbanza mpe na bayinzo ya zulu samu ba tala ba yina vanda kwiza. Bambala mingi, ba ke bokilaka mpe basoda bakengidi.—Mat 27:65; 28:4.

• Kiarami.

  Ndinga yina mitekolo ya nkaka ya Seme vanda zonzaka, yina ke pene-pene na Kiebre, mpe bandinga zole yayi ke na alafabe mosi. Na kubanda, ni bantu ya Arami vanda zonzaka yawu, kasi na manima, ya kumaka ndinga yina bantu vanda zonzaka na kisalu mpe samu na mumbungu na babwala mingi yina vandaka na lutumu ya bimfumu ya nene ya Asiria na Babiloni. Ni yawu mpe bantu ya luyalu vanda zonzaka na kimfumu ya nene ya Persia. (Esd 4:7) Ba sonikaka bitini ya nkaka ya babuku ya Esdrasi, Yeremi, mpe ya Daniele na Kiarami. Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ba ke sadilaka banzonzolo ya nkaka ya Kiarami.—Esd 4:8–6:18; 7:12-26; Yer 10:11; Dan 2:4b–​7:28; Mrk 14:36; Bis 9:36.

• Kidimbu.

  Kima, mambu, mambu yina me salama, to mambu ya ngitukulu yina zola zonza mambu ya nkaka ya bubu yayi, to ya bilumbu yina ke kwiza.—Mat 24:3; Luz 1:1.

• Kiebre; Muebre.

  Muebre ke nkumbu yina ba sadilaka ntete samu na Abrami (Abrahami) samu na kusala luswaswanu na kati ya yandi mpe bantu ya Amore yina vanda zingaka pene-pene na yandi. Na manima ba sadilaka yawu samu na kuzonzila bantu yina katukaka na Abrahami na nzila ya mutekolo ya yandi Yakobi. Kiebre ke ndinga ya Baebre. Na ntangu ya Yesu, Kiebre vandaka na banzonzolo mingi ya Kiarami, mpe ya vandaka ndinga yina Yesu na bilandi ya yandi vanda zonzaka.—Kub 14:13; Bas 5:3; Bis 26:14.

• Kigreke; Mugreke.

  Kigreke kele ndinga yina bantu ya Grese ke zonzaka; Mugreke ke muntu yina me butuka na Grese to muntu yina dikanda ya yandi me katuka kuna. Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, nzonzolo mugreke ke lakisaka ve kaka mambu yina beto me zonzila. Bantangu ya nkaka ya ke lakisaka bantu nyonso yina vandaka ve Bazwife to bantu yina vanda zonzaka Kigreke to vanda landaka bansalulu ya Bagreke.—Yoe 3:6; Yoa 12:20.

• Kikamununu ya vinu.

  Bambala mingi ya vandaka mabulu zole yina ba timunaka na kati ya ditadi, dibulu mosi vandaka na mwa zulu, ya nkaka na mwa yisi, mpe ya vandaka na mwa nzila yina vanda vukisa yawu zole. Ntangu ba vanda kamuna bambuma ya vinu na dibulu ya zulu, maza ya yawu vanda kubwa na dibulu ya yisi. Ba ke sadilaka nzonzolo yayi mutindu kifwani, samu na kuzonzila lusambusu ya Nzambi.—Luz 19:15.

• Kikunku mosi na kati ya bikunku 10 (dime).

  Kitini mosi na kati ya bitini 10, yina ba vanda pesa, to yina ba vanda futa mutindu mpaku, mingi-mingi na yina me tadila bamambu ya Nzambi. Ba vanda bokilaka mpe yawu “dime.” (Mal 3:10; Det 26:12; Mat 23:23; Ebr 7:5) Na Musiku ya Moyize, samu na kusadisa Balevi, bamvula nyonso bantu ya Izraele vanda pesaka kikunku mosi na kati ya bikunku 10 ya bima yina ba vanda kuzwaka na bilanga mpe kikunku mosi na kati ya bikunku 10 ya bangombe na mameme yina butamaka na kati ya mvula. Balevi vanda pesaka na dikanda ya banganga-nzambi ya Aroni kikunku mosi na kati ya bikunku 10 ya bima yina ba vanda kuzwaka, samu na kusadisa bawu. Ya vandaka na badime ya nkaka. Biblia ke lombaka ve na bakristo na kupesa dime.

• Kilumbu ya Kufuka Masumu.

  Kilumbu ya santu ya kulutila mfunu ya bantu ya Izraele, yina ba vanda bokila mpe Yom Kippur (ya me katuka na nzonzolo ya Kiebre yohm hak·kip·pu·rimʹ, yina zola zonza “kilumbu ya kufuka”). Ya vanda salamaka na kilumbu ya 10 ya ngonda ya Etanime. Kaka ni kilumbu yina na mvula, nganga-nzambi ya nene vanda kotaka na Kisika ya Kulutila Santu ya tabernakle mpe na manima ya tempelo. Kuna, yandi vanda pesaka menga ya minkayulu samu na masumu ya yandi, masumu ya Balevi ya nkaka mpe masumu ya dikanda. Ya vandaka kilumbu ya lukutakanu ya santu mpe ya kumanga kudya. Ya vandaka mpe saba, ntangu yina ba vanda salaka ve.—Lev 23:27, 28; Bis 27:9; 23:28; Kol 1:20; Ebr 9:12.

• Kilumbu ya Lusambusu.

  Kilumbu to ntangu yina Yehova ke sambisaka makanda, bikunku ya bantu to yinza nyonso. Ya lenda vanda ntangu ya kufwa ba yina me kuzwa lusambusu ya lufwa, to ntangu ya kupesa ba ya nkaka bweso ya kuvuuka mpe kuzwa luzingu ya ntangu nyonso. Yesu Kristo na bantumwa ya yandi zonzilaka “Kilumbu ya Lusambusu” yina ke kwiza na mantwala mpe yina ke tadila bantu ya moyo, kasi mpe ba yina kufwaka na ntama.—Mat 12:36.

• Kimfumu ya Nzambi.

  Ba ke sadilaka nzonzolo yayi, mingi-mingi samu na kuzonzila lutumu ya Nzambi na nzila ya luyalu ya Mwana ya yandi Kristo Yesu.—Mat 12:28; Luk 4:43; 1Ko 15:50.

• Kinatunu.

  Yinti yina bantu vanda nataka na mampeka, yina ba vanda tulaka bizitu na balweka nyonso zole, to mwa mabaya to mwa yinti yina ba vanda tulaka na balaka ya bibulu zole (bambala mingi bangombe) ntangu ba vanda balulaka ntoto samu na bilanga, to ntangu ba vanda bendaka pusu-pusu. Samu bambala mingi bangaamba vanda sadilaka binatunu samu na kunata bifunda ya kilo, ba vanda sadilaka nzonzolo yayi mutindu kifwani samu na kuzonzila bungaamba, kuvanda na yisi ya lutumu ya muntu ya nkaka, kunyokola, mpe mpasi. Kukatula to kubuka kinatunu vanda sosa kulakisa kubasika na bungaamba, na mpasi mpe na kunyokwama.—Lev 26:13; Mat 11:29, 30.

• Kingana.

  Nzonzolo ya ndwenga to disolo ya nkufi yina ke longaka kileso, to ke lakisaka na bunkufi mambu yina ke ya tsyeleka. Na Biblia, kingana lenda vanda nzonzolo ya ngolo yina ke bulaka yintu, mpe ke nataka na kukanisa mingi. Kingana ke zonzilaka mambu mosi yina ke ya tsyeleka na mutindu yina ke bendaka dikebi, bambala mingi, na mutindu ya bifwani. Bingana ya nkaka kumaka banzonzolo samu na kuvweza to kuseka bantu ya nkaka.—Ekl 12:9; 2Pi 2:22.

• Kinsuza.

  Na Kigreke, ba ke sadilaka nzonzolo moi·khei′a samu na kuzonzila bakala to kento ya kukwela yina, na luzolo ya yandi mosi me vukisa nzutu na muntu yina ke ve kento to bakala ya yandi. (Bas 20:14; Mat 5:27; 19:9) Na ndinga ya Kigreke, nzonzolo por·neiʹa ke lakisaka bafaso nyonso ya kuvukisa nzutu yina Nzambi ke niminaka. Na kati ya yawu kele na kuvukisa nzutu muntu yina ke ya kukwelana na muntu yina ke ve bakala to kento ya yandi, kindumba, kuvukisa nzutu ya bantu yina ke ve ya kukwelana, kuvukisa nzutu babakala na babakala, to bakento na bakento, mpe kuvukisa nzutu na bibulu. Na buku ya Luzabusu, ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila kindumba yina mabuundu yina ba ke bokilaka Babiloni ya nene ke salaka. Mabuundu yango ke tambulaka na bamfumu ya yinza mpe ke kotilaka bawu samu na kuzwa lutumu mpe bimvwama. (Luz 14:8; 17:2; 18:3; Mat 5:32; Bis 15:29; Gal 5:19)—Tala MUNTU YA KINDUMBA.

• Kinsweki ya santu.

  Mambu mosi yina Nzambi zola kulungisa, yina me katuka na yandi, yina yandi ke bumbaka tii na ntangu ya yawu, mpe yina yandi ke zabisaka kaka na bantu yina yandi me soola na kulakisa yawu.—Mrk 4:11; Kol 1:26.

• Kinyemo.

  Kima yina ba ke sadilaka samu na kutula kidimbu na zulu ya kima ya nkaka (bambala mingi bima yango vandaka ya ntoto to ya maza ya buji), samu na kulakisa muntu ya kuzwa yawu, kulakisa ti ya ke ya tsyeleka, to ya ke ya kundimama. Na ntama, ba vanda salaka binyemo na bima ya ngolo (ditadi, meno ya nzawu, mabaya) yina vandaka na bisoni to bizizi yina ba salaka na kati ya yawu. Na Biblia, ba ke sadilaka nzonzolo kinyemo mutindu kifwani bambala mingi samu na kulakisa ti kima ke ya tsyeleka, kulakisa muntu ya kuzwa yawu, to ti kima ke ya kubumbana, to ya kinsweki.—Mat 27:66; Yoa 6:27; Efe 1:13; Luz 5:1; 9:4.

• Kisadisi.

  Ba me benda yawu na nzonzolo di·aʹko·nos, na Kigreke yina ba ke bangulaka mingi-mingi na “kisadi.” “Kisadisi” ke muntu yina ke pesaka lubakusu na bakuluntu na kati ya kimvuka. Na kuzwa bweso yayi, yandi me fwana kulungisa mambu yina Biblia ke lombaka na basadisi.—1Ti 3:8-10, 12.

• Kisalu ya santu.

  Mukumba, to kisalu yina ke santu, mpe yina ke na kwelanaka na bamambu yina muntu ke salaka samu na kusadila Nzambi.—Rom 12:1; Luz 7:15.

• Kisika ya Kulutila Santu.

  Ya ke kisika ya kati ya tabernakle mpe ya tempelo, kisika yina ba vanda bumbaka sanduku ya luwawanu. Ba vanda bokilaka mpe yawu Santu ya Basantu. Mutindu vanda lakisaka yawu Musiku ya Moyize, kaka ni nganga-nzambi ya nene vanda kotaka na Kisika ya Kulutila Santu. Yandi vandaka na muswa ya kukota kuna kaka mbala mosi na mvula na Kilumbu ya Kufuka Masumu.—Bas 26:33; Lev 16:2, 17; 1Mf 6:16; Ebr 9:3.

• Kisika ya minkayulu.

  Ya ke kisika ya mwa zulu yina ba vanda pesaka minkayulu to ansan samu na kusambila. Ba vanda yidikaka yawu na ntoto, matadi, ditadi ya nene to dibaya yina ba me tula kisengo na zulu ya yawu. Na kitini ya ntete ya tabernakle mpe ya tempelo, ya vandaka na “kisika ya wolo ya minkayulu” ya fioti samu na kupesa ansan. Ba yidikaka yawu na dibaya yina ba pakulaka wolo. Ya vandaka mpe na kisika ya nene ya minkayulu yina ba yidikaka na kwivre, samu na kuyoka minkayulu mpe ya vandaka na kati ya ngaanda. (Bas 27:1; 39:38, 39; Kub 8:20; 1Mf 6:20; 2Ns 4:1; Luk 1:11)—Tala Yina ba me bwela B5 na B8.

• Kisika ya Santu.

  Kitini ya ntete mpe ya kulutila nene ya tabernakle mpe ya tempelo. Kitini ya nkaka yina vandaka na nsuka ya tabernakle, ba vandaka bokilaka yawu Kisika ya Kulutila Santu. Na kati ya tabernakle, Kisika ya Santu vandaka na kima ya wolo ya kutudila mwinda, kisika ya wolo samu na kuyoka ansan, mesa ya mampa ya kulakisa mpe bisalulu ya wolo. Na kati ya tempelo, ya vandaka na kisika ya wolo ya minkayulu, bima 10 ya wolo samu na kutudila mwinda, mpe bamesa 10 ya mampa ya kulakisa.—Bas. 26:33; Ebr 9:2.

• Kisika ya santu.

  Na Biblia, nzonzolo yayi ke na lakisaka kisika yina ba me tula na lweka samu na kusambila. Kasi bambala mingi, ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila tabernakle to tempelo yina vandaka na Yeruzalemi. Ba ke sadilaka mpe nzonzolo yayi samu na kuzonzila kisika yina Nzambi ke vandaka na mazulu.—Bas 25:8, 9; 2Mf 10:25; 1Ns 28:10; Luz 11:19.

• Kisoniki.

  Muntu yina vanda bakaka bamambu yina vandaka na Masonoko na ndinga ya Kiebre, mpe kusonika yawu na mukanda ya nkaka. Na ntangu Yesu vandaka awa na ntoto, ba vanda sadilaka nzonzolo yayi samu na kuzonzila kimvuka ya babakala yina zabaka mbote-mbote Musiku. Ba vanda teleminaka Yesu.—Esd 7:6; Mrk 12:38, 39; 14:1.

• Kitapu ya kufuka masumu.

  Ya ke kitapu ya sanduku ya luwawanu. Ni na mantwala ya yawu nganga-nzambi ya nene vanda mwangisaka menga ya minkayulu ya masumu yina ba vanda pesaka na Kilumbu ya Kufuka Masumu. Na ndinga ya Kiebre, nzonzolo yayi me katuka na nzonzolo yina zola zonza “kufuka na zulu (ya disumu)” to ya lenda vanda “kukusuna (disumu).” Ba yidikaka yawu na wolo ya ngolo. Ya vandaka na basherube zole, mosi na konso lweka ya yawu. Bambala ya nkaka, ba ke bokilaka yawu kaka “kitapu.”—Bas 25:17-22; 1Ns 28:11; Ebr 9:5.

• Kiteki; Lusambu ya biteki.

  Kiteki kele kizizi to kifwanusu ya kima, yina kele to yina bantu ke kanisaka ti ya kele, yina bantu ke sadilaka samu na kusambila. Lusambu ya biteki kele kuzitisa, to kuzola, to kusambila biteki.—Nk 115:4; Bis 17:16; 1Ko 10:14.

• Kiti ya kusambisa.

  Bambala mingi ya vandaka kisika ya mwa zulu na ngaanda yina bamfumu vanda vandaka, samu na kuzonza na bantu mpe kuzabisa bawu mikanu yina ba me baka. Na kukuma kuna, ba vanda lutaka na mwa eskalye. Banzonzolo “kiti ya kusambisa ya Nzambi” mpe “kiti ya kusambisa ya Kristo” kele bidimbu samu na kuzonzila bamambu yina Yehova me yidika samu na kusambisa bantu.—Rom 14:10; 2Ko 5:10; Yoa 19:13.

• Kiyikidi ya bima ya ntoto.

  Ya ke muntu yina ke sadilaka ntoto samu na kuyidika bakopo, bandonga, mpe bima ya nkaka. Nzonzolo na Kiebre samu na kuzonzila muntu yina ke yidikaka bima na ntoto zola zonza “kiyidiki.” Muntu yina ke yidikaka bima na ntoto ke na lutumu na zulu ya ntoto yina yandi ke sadilaka. Bambala mingi, ba ke sadilaka kifwani yayi samu na kulakisa bumfumu ya kulutila nene ya Yehova na zulu ya bantu mpe makanda.—Iza 64:8; Rom 9:21.

• Kore.

  Kitezolo ya bima ya kuyuma mpe ya maza. Ya ke pesaka balitre 220, na kutadila nene ya bati.—1Mf 5:11; Luk 16:7, nyp.

• Kristo.

  Nkumbu ya Yesu, yina ke lakisaka kisalu ya yandi. Ba me benda yawu na nzonzolo Khri·stosʹ, na Kigreke. Ya ke faso mosi na nzonzolo na Kiebre yina ba ke bangulaka na “Masiya,” to “Muntu yina ba me tula mafuta.”—Mat 1:16; Yoa 1:41.

• Kubalukila.

  Na Kigreke, nzonzolo yayi (a·po·sta·siʹa) me katuka na nzonzolo yina zola zonza “kuvanda ntama na.” Ya ke pesaka dikanisi ya “kubika, kuyambula, to kusala yintu ngolo.” Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ba ke sadilaka “kubalukila” samu na kuzonzila ntete ba yina me pesa lusambu ya tsyeleka mukongo.—Bin 11:9; Bis 21:21; 2Te 2:3.

• Kubalula ntima.

  Biblia ke zonzilaka yawu ntangu muntu me soba mabanza ya yandi mpe me nyonga luzingu ya yandi ya ntama, bamambu ya yimbi yina yandi salaka, to samu yandi me sala ve bamambu yina yandi zola sala. Ntangu muntu me balula ya tsyeleka ntima, ya ke talanaka na bamambu yina yandi ke salaka. Yandi ke bongisaka ndyatulu ya yandi.—Mat 3:8; Bis 3:19; 2Pi 3:9.

• Kubongama.

  Nkumbu ya kilumbu yina vanda tekilaka kilumbu ya saba. Ni kilumbu yango Bazwife vanda bongisaka bima samu na saba. Ya vanda manisaka na manima ya kukota ya ntangu na kilumbu yina ba ke bokilaka bubu yayi, vendredi. Ni na ntangu yina saba vanda bandaka. Kilumbu ya Bazwife vanda bandaka na nkokila, mpe vanda manisaka na nkokila yina ke landa.—Mrk 15:42; Luk 23:54.

• Kude.

  Kitezolo yina ba vanda sadilaka samu na kuzaba yinda ya bima. Ya vanda bandaka na dikodi tii na nsongi ya musapi ya kati-kati ya diboko. Kude yina bana ya Izraele vanda sadilaka mingi vandaka na basantimetre kana 44,5; kasi ba vanda sadilaka mpe kude ya yinda, yina vandaka na basantimetre kana 51,8.— Kub 6:15; Mat 6:27; Luk 12:25; Luz 21:17.

• Kukangama na Nzambi.

  Kuvanda na buzitu ya mingi na Yehova Nzambi, kusambila yandi, mpe kusadila yandi na kuvandaka ya kukwikama na lutumu yina yandi ke na yawu na zulu ya bima nyonso.—1Ti 4:8; 2Ti 3:12.

• Kukondwa kutumama.

  Ya kele kulanda ve musiku yina ba me pesa. Na Biblia, ya ke faso mosi na “disumu.”—Nk 51:3; Rom 5:14.

• Kuloka.

  Kukebisa to kubokila yimbi na zulu ya muntu to kima. Ya ke ve faso mosi na kufinga to kuzonza bamambu na nkele. Bambala mingi kuloka kele kubokila yimbi na zulu ya muntu, to kuzonzila yimbi yina ke kumina yandi; mpe kana ya me katuka na Nzambi to na muntu yina Nzambi me tumisa na kusala yawu, ya ke vandaka mbikudulu mpe ya ke salamaka kaka.—Kub 12:3; Lut 22:12; Mrk 11:21; Bis 23:12; Rom 12:14; Gal 3:10.

• Kuluntu.

  Nzonzolo yayi ke lakisaka bakala ya kukula, kasi na Masonoko ya ke lakisaka ntete muntu yina ke na lutumu mpe biyeko na kati ya kimvuka mosi to dikanda mosi. Na buku ya Luzabusu, ba ke sadilaka mpe yawu samu na kuzonzila bivangu yina ke na zulu. Nzonzolo ya Kigreke pre·sbyʹte·ros, ba ke bangulaka yawu na “kuluntu” ntangu ya ke lakisaka bantu yina ke na kiyeko ya kutwadisa dibuundu.—Bas 4:29; Bin 31:23; 1Ti 5:17; Luz 4:4.

• Kumanga kudya.

  Ya ke mukanu ya kulutisa bantangu ata kudya kima. Bantu ya Izraele vanda mangaka kudya na Kilumbu ya Kufuka Masumu, na bantangu ya mpasi, mpe ntangu ba vandaka na nsatu Nzambi twadisa bawu. Bazwife tulaka bilumbu yiya na mvula yina ba vanda manga kudya samu na kubambuka moyo bamambu ya mpasi yina kuminaka dikanda ya bawu. Ba ke lombaka ve na Bakristo na kumanga kudya.—Esd 8:21; Iza 58:6; Mat 4:2; 9:14; Luk 18:12; Bis 13:2, 3; 27:9.

• Kutula maboko.

  Ba vanda tula muntu maboko samu na kulakisa ti ba me soola yandi samu na kisalu mosi ya mfunu, to samu na kusakumuna yandi, kubelusa yandi, to kupesa yandi dikabu mosi ya mpeve ya santu.—Lut 27:18; Bis 19:6; 1Ti 5:22.

• Kutula mafuta.

  Na Kiebre, nzonzolo yayi zola kuzonza “kupakula na kima ya maza.” Ntangu ba vanda pakula muntu to kima mafuta, ya vanda lakisa ti ba me tula yawu to yandi samu na kisalu ya mfunu. Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ba sadilaka mpe nzonzolo yayi samu na ba yina ba mwangisaka mpeve ya santu samu ba soolaka bawu na kukwenda zinga na zulu.—Bas 28:41; 1Sa 16:13; Luk 4:18; Bis 10:38; 2Ko 1:21.

• Kututa; Kisika ya kututa bambuma.

  Ya ke kisalu ya kukatula mpusu ya bambuma; kisika yina ba vanda sala kisalu yango. Ba vanda sala kisalu yango na maboko na kusadilaka mwa yinti, kasi ntangu bambuma vandaka mingi, ba vanda salaka yawu na bisalulu yina bongaka na yawu, mutindu bapusu-pusu samu na kututa, to bisalulu ya kubalula, yina bibulu vanda bendaka. Ba vanda lutisaka bisalulu na zulu ya bambuma yina ba tandaka na kisika ya kututa bambuma. Bambala mingi, kisika yango vandaka mutindu ndonga ya kutandama. Ya vandaka na mwa zulu, kisika yina mupepe lenda bula.—Lev 26:5; Iza 41:15; Mat 3:12.

• Kuvanda.

  Na bisika ya nkaka na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, nzonzolo yayi ke lakisaka kuvanda ya Yesu Kristo mutindu Mfumu. Ya ke bandaka ntangu ba me tula Yesu Mfumu na mazulu, tii na nsuka ya bilumbu ya nsuka ya yinza yayi. Kuvanda ya Kristo ke ve kaka ti yandi me kwiza mpe na mbala mosi yandi me vutuka; kasi ya ke bakaka mwa ntangu mpe ya ke na bamambu yina ke na salamaka na kati ya ntangu yango.—Mat 24:3.

• Kuvedila.

  Na Biblia, nzonzolo yayi ke lakisaka ve kaka bunkete ya nzutu, kasi ya ke lakisaka mpe kubumba bunkete to kukuma dyaka ya kusukuka, kukondwa mvindu, mpe kukondwa konso kima yina ke kumisaka mvindu, to yina lenda bebisa ndyatulu to kimpeve ya muntu. Na Musiku ya Moyize, ba ke sadilaka nzonzolo yayi samu na kuzonzila kuvanda ya kuvedila na kulandaka Musiku.—Lev 10:10; Nk 51:7; Mat 8:2; 1Ko 6:11.

• Kuzenga kibakala.

  Kukatula mpusu ya kinama ya kibakala. Ba pesaka musiku yayi na Abrahami mpe na mitekolo ya yandi, kasi ve na bakristo. Na baverse ya nkaka, ba ke sadilaka yawu mutindu kifwani.—Kub 17:10; 1Ko 7:19; Flp 3:3.

L

• Leptone.

  Mbongo ya kulutila fioti ya Bazwife. Ba vanda yidikaka yawu na kwivre to na bronze.—Mrk 12:42; Luk 21:2; nyp.

• Levi; Mulevi.

  Mwana ya tatu ya Yakobi yina yandi butaka na kento ya yandi Lea. Ya ke mpe nkumbu ya dibuta yina basikaka na mwana yango. Bana ya yandi tatu kumaka bankooko ya bimvuka tatu ya mfunu ya Balevi. Bantangu ya nkaka, ba ke sadilaka nzonzolo “Balevi” samu na kuzonzila dibuta nyonso, katula dikanda ya Aroni ya banganga-nzambi. Dibuta ya Levi byadilaka ve bantoto na ntoto ya nsilulu, kasi ba kuzwaka bambanza 48 yina vandaka na kati ya bantoto yina ba pesaka na mabuta ya nkaka.—Det 10:8; 1Ns 6:1; Ebr 7:11.

• Levire.

  Kima yina ba ke tulaka na farine samu ya vimba. Na bantangu ya Biblia, ba vanda sadila ndambu ya farine yina me manisa kuvimba samu na kutula yawu na farine ya nkaka yina ke ve na yawu. Bambala mingi, Biblia ke sadilaka yawu samu na kulakisa disumu mpe kubeba, to mambu yina ke na kulaka mpe ke na mwanganaka na mansweki.—Bas 12:20; Mat 13:33; Gal 5:9.

• Lunungu.

  Na Biblia, ya kele kusala mambu yina ke mbote na meso ya Nzambi, to kusala mambu na kulandaka faso ya Nzambi ya kutadila mambu ya mbote mpe ya yimbi.—Kub 15:6; Det 6:25; Sof 2:3; Mat 6:33.

• Luwawanu.

  Kuwisana na kati ya Nzambi mpe bantu, to na kati ya bantu samu na kusala to kusala ve mambu. Bantangu ya nkaka, kaka muntu mosi vandaka na mukumba ya kulungisa mambu yina vandaka na kati ya luwawanu (luwawanu yina me tadila muntu mosi, yina ba lenda bokila mpe nsilulu). Bantangu ya nkaka bawu nyonso zole vandaka na mukumba ya kulungisa mambu yina vandaka na kati ya luwawanu (luwawanu yina ke tadilaka bantu zole). Biblia ke zonzilaka baluwawanu yina salamaka na kati ya Nzambi mpe bantu, kasi mpe baluwawanu yina salamaka na kati ya bantu, mabuta, makanda, to bimvuka ya bantu. Na kati ya baluwawanu yina salamaka na ntama mpe yina ke tadilaka beto tii bubu yayi, ya ke na luwawanu yina Nzambi salaka na Abrahami, na Davidi, na dikanda ya Izraele (luwawanu ya Musiku), mpe na Izraele ya Nzambi (luwawanu ya malu-malu).—Kub 9:11; 15:18; 21:27; Bas 24:7; 2Ns 21:7; Luk 22:29; Bis 3:25; 2Ko 3:6; Ebr 8:6.

M

• Maaka ya nsunga ya kitoko.

  Maaka ya kuyuma yina ba vanda kuzwaka na bayinti ya nkaka ya fioti mpe ya nene, yina ke na dikanda ya bayinti yina ba ke bokilaka Boswellia. Ntangu ba vanda yokaka yawu, ya vanda basisaka nsunga ya kitoko. Ya vandaka mosi ya bima yina ba vanda sadilaka samu na kuyidika ansan ya santu yina ba vanda sadilaka na tabernakle mpe na tempelo. Ba vanda vukisaka mpe yawu na makabu ya bambuma, mpe ba vanda tulaka yawu na zulu ya bikunku zole ya mampa ya kulakisa na kati ya Kisika ya Santu.—Bas 30:34-36; Lev 2:1; 24:7; Mat 2:11.

• Madya ya Nkokila ya Mfumu.

  Ya ke mampa yina ke ve na levire, mpe vinu, yina ke fwanisaka nzutu mpe menga ya Yesu. Ya ke bambukilaka moyo lufwa ya yandi. Samu Biblia ke lombaka na Bakristo na kutatamana na kusala yawu, ba ke bokilaka mpe yawu “Kubambuka moyo.”—1Ko 11:20, 23-26.

• Mafwa.

  Ya ke mambu yina bantu vanda salaka samu na kulakisa kyadi samu na lufwa to mambu ya nkaka ya mpasi. Na ntangu ya Biblia, bantu vandaka na nsalulu ya kuvandaka na mawa samu na mwa ntangu. Na kulakisa yawu, ba vanda dilaka na ngolo, ba vandaka na bilele yina ba vanda lwataka, ba vanda tulaka bombi na bayintu ya bawu, ba vanda pasulaka bilele ya bawu ya zulu, mpe ba vanda bulaka maboko na ntulu. Bantangu ya nkaka, ntangu ba vanda kwenda zikaka bamvumbi, ba vanda bokilaka bantu yina vanda salaka kisalu ya kulakisa mawa.— Est 4:3; Mat 11:17; Mrk 5:38; Yoa 11:33; Luz 21:4.

• Makabu ya kyadi.

  Makabu yina ba vanda pesaka na bantu yina vandaka na nsatu ya lubakusu. Masonoko na ndinga ya Kiebre ke zonzilaka ve yawu, kasi Musiku vanda lombaka pwelele na bantu ya Izraele na kusadisa bantu yina vandaka ve na lubaku.—Mat 6:2.

• Makonko.

  Mutindu mosi ya banonon yina ke tambulaka na bikunku ya nene. Musiku ya Moyize vanda tadilaka yawu ya kuvedila samu na kudya. Bikunku ya nene ya makonko yina vanda kudyaka bima nyonso na nzila mpe vanda mwangisaka bima, ba vanda tadilaka yawu mutindu mpasi.—Bas 10:14; Mat 3:4.

• Mampa ya Kulakisa.

  Mampa 12 yina ba vanda kabula na bikunku zole, konso kikunku vandaka na mampa 6, mpe ba vanda tulaka yawu na zulu ya mesa ya Kisika ya Santu ya tabernakle. Ba vanda bokilaka mpe yawu “mampa ya kutanda.” Basaba nyonso, ba vanda katulaka mampa yango mpe kutula ya malu-malu. Mampa yina ba vanda katulaka, kaka ni banganga-nzambi vandaka na muswa ya kudya yawu.—2Ns 2:4; Bas 25:30; Lev 24:5-9; Mat 12:4; Ebr 9:2.

• Mampoka ya kisika ya munkayulu.

  Mampoka ya kutelama yina vandaka na bansongi yiya ya bisika ya minkayulu ya nkaka.—Lev 8:15; 1Mf 2:28; Luz 9:13.

• Mane.

  Madya yina bantu ya Izraele vanda kudyaka mingi na ntoto ya kuyuma na kati ya bamvula 40 yina ba lutisaka kuna. Ni Yehova vanda sala kimangu samu ba kuzwa yawu. Basuka nyonso, ba vanda talaka yawu na ntoto, ntangu mabete ya mvula ya suka vanda katukaka. Mbala ya ntete yina bantu ya Izraele talaka yawu, ba zonzaka, “Yayi ke yinki?” to na Kiebre, “man huʼ?” (Bas 16:13-15, 35) Yesu sadilaka mpe yawu mutindu kifwani.—Yoa 6:49, 50.

• Masedwane.

  Kizunga ya nore ya bwala ya Grese yina kumaka ya kuzabana na ntangu ya luyalu ya Alezandre ya Nene, mpe yina vandaka na kimpwanza tii ntangu Baroma bakaka yawu. Masedwane vandaka kizunga mosi ya Baroma ntangu ntumwa Polo salaka nzyetolo ya yandi ya ntete na Erope. Polo kwendaka kuna bambala tatu.—Bis 16:9.

• Masiya.

  Ba me benda yawu na nzonzolo mosi na Kiebre yina zola zonza “muntu yina ba me tula mafuta.” Ya ke faso mosi na nzonzolo “Kristo” yina me katuka na Kigreke.—Dan 9:25; Yoa 1:41.

• Masonoko.

  Masonoko ya santu yina ke na kati ya Dyambu ya Nzambi. Ba ke sadilaka nzonzolo yayi kaka na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo.—Luk 24:27; 2Ti 3:16.

• Mbeni ya Kristo.

  Na Kigreke, nzonzolo yayi zola zonza bamambu zole. Ya ke lakisaka kima to muntu yina ke nwanisaka to ke teleminaka Kristo. Ya lenda lakisa mpe Kristo ya luvunu, muntu yina ke na kisika ya Kristo. Bantu, mabuundu to bimvuka nyonso yina ke vunaka ti ni Kristo me filisa bawu, to ke zonzaka ti ba ke Masiya, to yina ke nwanisaka Kristo mpe bilandi ya yandi, ba lenda bokila bawu bambeni ya Kristo.—1Yo 2:22.

• Mbikudulu.

  Nsangu yina me katuka na Nzambi. Ya lenda vanda ntangu Nzambi ke lakisaka mambu yina yandi zola kulungisa, to ntangu muntu ke zabisaka mambu yango. Mbikudulu lenda vanda malongi yina me katuka na Nzambi, musiku to lusambusu ya Nzambi, to kuzabisa mambu yina ke salama na mantwala.—Mat 13:14; 2Pi 1:20, 21.

• Mbotokolo; Kubotika.

  Ya zola zonza “kudyamisa,” to kukotisa na kati ya maza. Yesu lakisaka ti bilandi ya yandi fwana kuzwa mbotokolo. Biblia ke zonzilaka bambotokolo ya nkaka mutindu mbotokolo ya Yoane, mbotokolo na mpeve ya santu mpe mbotokolo na tiya.—Mat 3:11, 16; 28:19; Yoa 3:23; 1Pi 3:21.

• Mbwetete ya suka.

  Ya ke mbwetete ya nsuka yina ke basikaka na esti tekila ntangu basika. Ni yawu ke lakisaka ti kilumbu ya malu-malu ke banda.—Luz 22:16; 2Pi 1:19.

• Mfumu ya bambazi.

  Ntangu nyonso yina ba ke sadilaka nzonzolo yayi na Biblia, ya ke lakisaka kaka muntu mosi. Ya zola zonza ti ya ke kaka na mfumu mosi ya bambazi. Biblia ke zonzaka ti nkumbu ya mfumu yango ya bambazi ni Mikayele.—Dan 12:1; Yude 9; Luz 12:7.

• Mfumu ya banganga-nzambi.

  Ya ke faso ya nkaka ya kubokila “nganga-nzambi ya nene” na Masonoko na ndinga ya Kiebre. Na Masonoko na ndinga ya Kigreke, nzonzolo “bamfumu ya banganga-nzambi” vanda lakisaka banganga-nzambi yina vandaka na lukumu mingi. Na kati ya bawu ntangu ya nkaka ya vandaka na banganga-nzambi yina ba katulaka na kisalu, mpe bamfumu ya bimvuka 24 ya banganga-nzambi.—2Ns 26:20; Esd 7:5; Mat 2:4; Mrk 8:31.

• Mine.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, mine mosi vanda pesaka badrakme 100. Kilo ya yawu vandaka bagrame 340.—Luk 19:13.

• Mire.

  Ya ke maaka ya kuyuma ya nsunga ya kitoko yina ba vanda kuzwaka na bayinti ya basende, to na bayinti ya fioti ya Commiphora. Mire vandaka mosi ya bima yina ba vanda sadilaka samu na mafuta ya santu yina ba vanda tulaka na bantu to bima. Ba vanda sadilaka yawu samu na kupesa nsunga ya kitoko na bima mutindu bilele to bamfulu. Ba vanda bwelaka mpe yawu na mafuta yina ba vanda sadilaka samu na kukumisa nzutu pete-pete, mpe samu na mafuta ya kupakula na nzutu. Ba vanda sadilaka mpe mire samu na kubongisa bamvumbi tekila ba zika.—Bas 30:23; Bin 7:17; Mrk 15:23; Yoa 19:39.

• Moloke.

  Nzambi ya bantu ya Amoni; ya lenda vanda ti bankumbu Malkame, Milkome, mpe Moloke ke lakisaka kaka ni yandi.—Bis 7:43.

• Mpaku.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ya ke lakisaka mpaku yina muntu mosi ke futaka.—Neh 5:4; Rom 13:7.

• Mpasi ya nene.

  Na Kigreke, nzonzolo yina ba ke sadilaka samu na kuzonzila “mpasi” ke pesaka dikanisi ya mpasi yina ke katukaka na mambu ya yimbi yina ke na salamaka. Yesu zonzilaka na “mpasi mosi ya nene” yina me salama ntete ve yina zola kumina Yeruzalemi, mpe mingi-mingi mpasi ya nene yina zola kumina bantu nyonso na manima, ntangu yandi ke ‘kwiza na nkembo.’ (Mat 24:21, 29-31) Polo zonzilaka mpasi yayi mutindu mambu ya lunungu yina Nzambi ke sala na ntadisi ya “ba yina ke tumamaka ve na nsangu ya mbote” na yina me tadila Yesu Kristo. Luzabusu kikapu 19 ke zonzilaka Yesu mutindu muntu yina ke twadisaka bimvuka ya basoda ya mazulu samu na kunwanisa “kibulu ya nsisi, mpe bamfumu ya ntoto, mpe bimvuka ya basoda ya bawu.” (2Te 1:6-8; Luz 19:11-21) Biblia ke lakisaka mpe ti “kimvuka ya nene ya bantu ke vuuka” na nsuka ya mpasi ya nene. (Luz 7:9, 14)—Tala ARMAGEDONI.

• Mpeve.

  Nzonzolo ruʹach na Kiebre mpe nzonzolo pneuʹma, na Kigreke, yina ba ke bangulaka mingi-mingi na “mpeve,” zola zonza bamambu mingi. Ntangu nyonso ya ke lakisaka kima yina ke talanaka ve na meso ya bantu, mpe yina ke talanaka na mambu yina ya ke salaka. Ba ke sadilaka nzonzolo yayi na Kiebre mpe na Kigreke samu na kuzonzila 1) mupepe, 2) ngolo ya luzingu yina ke na kati ya bivangu yina ke na ntoto, 3) ngolo yina ke katukaka na ntima ya muntu mpe ke nataka yandi na kuzonza to kusala bamambu na faso mosi, 4) banzonzolo yina ke katukaka na muntu yina ke talanaka ve, 5) bantu yina ke na nzutu ya kimpeve, mpe 6) ngolo ya kisalu ya Nzambi, to mpeve ya santu.—Bas 35:21; Nk 104:29; Mat 12:43; Luk 11:13.

• Mpeve ya santu.

  Ngolo ya kisalu yina ke talanaka ve, yina Nzambi ke sadilaka samu na kulungisa dikanisi ya yandi. Ya ke santu samu ti ya ke katukaka na Yehova, muntu ya kulutila bunkete mpe lunungu, mpe samu ti ni na nzila ya yawu Nzambi ke lungisaka bisalu ya santu.—Luk 1:35; Bis 1:8.

• Mpungi.

  Kisalulu ya kisengo, yina ba ke fulaka mupepe mpe yina ba ke sadilaka samu na kubenda dikebi ya bantu, to samu na kusala miziki. Bambala mingi, ba ke sadilaka makelele ya bampungi mutindu kifwani, samu na kuzonzila bansangu ya balusambusu ya Yehova, to bamambu ya nkaka ya mfunu yina me katuka na Nzambi.—1Ko 15:52; Luz 8:7–11:15.

• Mukembo ya Batabernakle.

  Ba ke bokilaka mpe yawu Mukembo ya Bayinzo ya matiti, to Mukembo ya Kuyonzika. Ya vanda salamaka na kilumbu ya 15 tii na 21 ya ngonda ya Baebre yina ba vanda bokilaka Etanime. Ba vanda salaka yawu na ntangu ya kuyonzika bambuma na nsuka ya mvula ya bilanga ya bantu ya Izraele, mpe ya vandaka ntangu mosi ya kusepela mpe kuvutula Yehova matondo samu na balusakumunu ya bima yina ba kuzwaka. Ba vanda lutisaka bilumbu yina na bayinzo ya matiti samu na kubambuka moyo kubasika ya bawu na Ezipte. Ya vandaka mosi ya mikembo tatu yina vanda lomba ti babakala kwenda na Yeruzalemi samu na kusala yawu.—Lev 23:34; Esd 3:4; Yoa 7:2

• Mukembo ya Kufungula.

  Mukembo yina vanda salamaka mbala mosi na mvula samu na kubambuka kuvedisa ya tempelo, yina salamaka na manima ya ntangu yina Antiokise Epifane kumisaka yawu mvindu. Mukembo yango vanda bandaka na kilumbu ya 25 ya ngonda ya Kisleve, mpe ya vanda salaka bilumbu 8.—Yoa 10:22.

• Mukembo ya Mampa yina ke ve na levire.

  Feti ya ntete na kati ya bafeti ya nene tatu ya mvula ya bantu ya Izraele. Ya vanda bandaka na kilumbu ya 15 ya ngonda ya Nisani, kilumbu yina vanda landa Pake, mpe ya vanda salaka bilumbu 7. Bantu vanda kudya kaka mampa yina ke ve na levire samu na kubambuka moyo kubasika ya bawu na Ezipte.—Bas 23:15; Mrk 14:1.

• Mukengi.

  Bakala yina kisalu ya ntete kele ya kukengidila mpe kukipe kimvuka. Na Kigreke, dikanisi ya ntete ya nzonzolo e·piʹsko·pos kele kukengidila. Banzonzolo “mukengi” mpe “kuluntu” (pre·sbyʹte·ros) ke lakisaka kisalu mosi na kati ya dibuundu ya Bakristo. Nzonzolo “kuluntu” ke lakisaka ti muntu yina ba me tula na kisalu yayi ke ya kuyela na kimpeve, mpe nzonzolo “mukengi” ke lakisaka bamambu yina ba ke na vingilaka ti yandi sala.—Bis 20:28; 1Ti 3:2-7; 1Pi 5:2.

• Mukristo.

  Nkumbu yina Nzambi pesaka na bilandi ya Yesu Kristo.—Bis 11:26; 26:28.

• Munkayulu.

  Ya ke dikabu yina ba ke pesaka na Nzambi samu na kuvutula matondo, kundima yimbi yina muntu me sala, to kuvutula kindiku ya mbote na Nzambi. Kubanda na Abele, bantu vanda pesaka minkayulu ya mutindu mingi na luzolo ya bawu mosi. Na kati ya yawu, ya vandaka mpe na minkayulu ya bibulu. Ya salamaka tii ntangu luwawanu ya Musiku ya Moyize lombaka ti bantu fwana kupesa yawu. Kubanda ntangu yina Yesu pesaka luzingu ya yandi mosi mutindu munkayulu ya kulunga, bantu ke dyaka ve na nsatu ya kupesa minkayulu ya bibulu, kasi Bakristo ke bikaka ve kupesa na Nzambi minkayulu ya kimpeve.—Kub 4:4; Ebr 13:15, 16; 1Yo 4:10.

• Muntu ya kimpwanza; Muntu yina me kuzwa kimpwanza.

  Na luyalu ya Baroma, “muntu ya kimpwanza” vandaka muntu yina butukaka na kimpwanza. Yandi vandaka na luve nyonso ya bana ya bwala. Kasi, “muntu yina me kuzwa kimpwanza” vandaka muntu yina me katuka na bungaamba. Ntangu ba vanda katulaka muntu na bungaamba na kulandaka mambu yina musiku vanda lombaka, ba vanda pesa yandi luve ya kukuma muntu ya Roma, kasi yandi vandaka ve na muswa ya kusala mambu ya politiki. Ntangu ba vanda katulaka muntu na bungaamba na kulandaka ve mambu yina musiku vanda lombaka, yandi vandaka dyaka ve na bungaamba, kasi yandi vandaka ve na luve nyonso ya bana ya bwala.—1Ko 7:22.

• Muntu ya kindumba.

  Muntu yina ke vuukisaka nzutu na muntu yina ke ve kento to bakala ya yandi, mingi-mingi samu na kuzwa mbongo. (Na ndinga ya Kigreke, nzonzolo yayi porʹne, ke katukaka na nzonzolo yina zola zonza “kutekisa.”) Ba ke sadilaka yawu mingi-mingi samu na bakento ata ti Biblia ke zonzilaka mpe babakala yina vanda salaka kindumba. Musiku ya Moyize vanda niminaka kindumba, mpe ba vanda ndima ve ti mbongo yina muntu me kuzwa na manima ya kusala kindumba, ba pesa yawu na tempelo ya Yehova mutindu dikabu. Kasi makanda yina vanda sadilaka ve Yehova vandaka na nsalulu ya kusadila bantu ya kindumba na tempelo samu na kuzwa mbongo. (Det 23:17, 18; 1Mf 14:24) Biblia ke sadilaka mpe yawu mutindu kifwani samu na kuzonzila bantu, makanda, to bimvuka yina ke sambilaka banzambi ya luvunu ata ba ke zonzaka ti ba ke sambilaka Nzambi. Na kifwani, buku ya Luzabusu ke zonzaka ti kimvuka ya nene ya mabuundu yina ba ke bokilaka “Babiloni ya nene” kele kento ya kindumba samu yandi ke tambulaka na bamfumu ya yinza samu na kuzwa lutumu mpe bimvwama.—Luz 17:1-5; 18:3; 1Ns 5:25.

• Muntu ya Nazareti.

  Nkumbu ya Yesu samu yandi vandaka muntu ya mbanza ya Nazareti. Ntangu ya nkaka, ya ke kwelanaka na nzonzolo ya Kiebre “mutwikila,” yina ba sadilaka na Izayi 11:1. Na manima, ba vanda sadilaka yawu samu na kuzonzila mpe bilandi ya Yesu.—Mat 2:23; Bis 24:5.

• Muntu ya yimbi.

  Ya ke samu na kuzonzila Satana Dyabulu, yina ke teleminaka Nzambi, mpe misiku ya yandi ya lunungu.—Mat 6:13; 1Yo 5:19.

• Musiku.

  Ntangu nzonzolo yayi ke bandaka na kisono ya nene, bambala mingi ya ke lakisaka Musiku ya Moyize, to babuku tanu ya ntete ya Biblia. Ntangu ya ke bandaka na kisono ya fioti, ya lenda lakisa musiku mosi na kati ya Musiku ya Moyize, to mambu mosi yina beto me bonga kusala.—Lut 15:16; Det 4:8; Mat 7:12; Gal 3:24.

• Musiku ya Moyize.

  Musiku yina Yehova pesaka na bana ya Izraele na nzila ya Moyize na ntoto ya kuyuma na Sinayi na 1513 T.N.B. Mingi-mingi, ba ke bokilaka babuku tanu ya ntete, Musiku.—Mat 5:17; Luk 24:44.

• Mvindu.

  Ya lenda lakisa kuvanda ve na bunkete ya nzutu, to kutumama ve na misiku. Kasi na Biblia, ya ke lakisaka mingi mambu yina ke ve mbote, to yina ke ve ya kuvedila na kutadilaka Musiku ya Moyize. (Lev 5:2; 13:45; Mat 10:1; Bis 10:14; Efe 5:5)—Tala KUVEDILA.

• Mvumbukulu.

  Ya kele kuvumbuka na lufwa. Na Kigreke, nzonzolo a·naʹsta·sis zola zonza “kuvumbuka; kutelama.” Biblia ke zonzilaka bantu 9 yina vumbukaka na lufwa. Na kati ya bawu ke na Yesu yina Yehova Nzambi vumbulaka na lufwa. Ata ti Eli, Elize, Yesu, Piere na Polo vumbulaka bantu ya nkaka, ntembe ke ve ti bimangu yayi salamaka kaka na ngolo ya Nzambi. Mvumbukulu ya “bantu ya lunungu na ya bantu yina ke ve ya lunungu” yina ke salama awa na ntoto ke mambu ya mfunu mingi na kati ya bamambu yina Nzambi zola kulungisa. (Bis 24:15) Biblia ke zonzilaka mpe mvumbukulu yina ke salama na zulu. Ba ke bokilaka yawu mvumbukulu “ya ntete,” mpe ya ke tadilaka bampangi ya Yesu yina ba me tula mafuta.—Flp 3:11; Luz 20:5, 6; Yoa 5:28, 29; 11:25.

• Mvwatulu ya mvita.

  Bima yina basoda ke lwataka samu na kubumba banzutu na mvita. Na kati ya yawu kele na yimpu, kinkuti ya kisengo, singa yina ba ke kangaka na luketo, bima yina ke bumbaka makulu, mpe kikebolo ya nzutu.—1Sa 31:9; Ef 6:13-17.

• Mwa dibuundu.

  Kimvuka ya bantu yina ke kwikilaka na malongi mosi to na ntwadisi mosi, mpe yina ke na landaka malongi ya bawu mosi. Ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila bimvuka zole ya mfunu ya dibuundu ya Bazwife, Bafarize na Basaduse. Ba yina vandaka ve Bakristo vanda bokilaka mpe dibuundu ya Bakristo “mwa dibuundu” to “mwa dibuundu ya bantu ya Nazareti.” Ya lenda vanda samu ti ba vanda kanisa ti ba kabukaka na dibuundu ya Bazwife. Na manima, mwa mabuundu basikaka na kati ya dibuundu ya Bakristo. Buku ya Luzabusu ke zonzilaka “mwa dibuundu ya bantu ya Nikola.”—Bis 5:17; 15:5; 24:5; 28:22; Luz 2:6; 2Pi 2:1.

• Mwana ya Davidi.

  Nzonzolo yina ba ke sadilaka mingi samu na kuzonzila Yesu. Ya ke na lakisaka ti ni yandi ke kibyadi ya luwawanu samu na Kimfumu, yina zola lungana na nzila ya muntu mosi ya mulonga ya Davidi.—Mat 12:23; 21:9.

• Mwana ya muntu.

  Nzonzolo yina ke talanaka bambala kana 80 na babuku ya Nsangu ya mbote. Ya ke samu na kuzonzila Yesu Kristo mpe kulakisa ti samu yandi butukaka na nzila ya kento, yandi kumaka muntu na musuni, mpe yandi vandaka ve kivangu ya kimpeve yina bakaka nzutu ya musuni. Ya ke lakisaka mpe ti Yesu zola lungisa mbikudulu yina ke na Daniele 7:13, 14. Na Masonoko na ndinga ya Kiebre, ba ke sadilaka nzonzolo yayi samu na Ezekiele na Daniele. Ya ke na lakisaka luswaswanu na kati-kati ya binati-nsangu yayi yina ke kufwaka, mpe Nzambi, Muntu yina vanda pesa bawu nsangu.—Ezk 3:17; Dan 8:17; Mat 19:28; 20:28.

• Mwana ya ntete.

  Na Biblia nzonzolo yayi ke lakisaka ntete mwana ya ntete ya bakala yina bakala me buta (kasi ve mwana ya ntete yina kento me buta). Na bantangu ya Biblia, mwana ya ntete ya bakala vandaka na lukumu mingi na kati ya dikanda, mpe ntangu tata ya yandi zola kufwa, ni yandi zola kuma mfumu ya dikanda. Yesu vandaka ve kaka mwana ya ntete ya Yehova, kasi yandi vandaka mpe kivangu ya ntete ya bima nyonso yina Nzambi yidikaka, mpe muntu ya ntete yina vumbukaka na lufwa.—Kub 25:33; Bas 11:5; Kol 1:15; Luz 1:5.

• Mwela.

  Ya ke mbangudulu ya nzonzolo neʹphesh na Kiebre, mpe nzonzolo psy·kheʹ na Kigreke. Ntangu beto ke talaka faso ba ke sadilaka banzonzolo yayi na kati ya Biblia, ya ke na talanaka pwelele ti banzonzolo yayi ke lakisaka 1) bantu, 2) bibulu, to 3) luzingu yina muntu to kibulu ke na yawu. (Kub 1:20; 2:7; Lut 31:28; 1Pi 3:20; mpe nyp.) Biblia ke lakisaka ti, ya vanda neʹphesh to psy·kheʹ, ntangu ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila bivangu yina ke na ntoto, ya ke lakisaka kima yina ba lenda simba, yina ke talanaka, mpe yina lenda kufwa. Ya ke ve faso mosi na mutindu mabuundu mingi ke sadilaka nzonzolo “mwela.” Na mbangudulu yayi, bambala mingi beto me bangula neʹphesh na psy·kheʹ na kutadilaka yinki ya zola zonza na mambu yina ba ke na zonzilaka. Beto me sadila banzonzolo mutindu “luzingu,” “kivangu,” “muntu,” “kimuntu nyonso,” to kaka nzonzolo yina ke lakisaka nani ba ke na zonzilaka (Na kifwani, “munu” samu na kuzonza “mwela ya munu”). Na bisika mingi, banoti ke na lakisaka ti ba lenda sadila nzonzolo “mwela” na kati ya baverse yina. Ntangu ba ke sadilaka “mwela,” ya vanda na kati ya baverse to na banoti, beto me fwana kubakila yawu na kutadilaka bamambu yina beto me zonzila na zulu. Ntangu ba ke zonzaka ti muntu ke salaka mambu na mwela ya yandi ya muvimba, ya zola zonza ti yandi ke salaka yawu na kimuntu nyonso, na ntima ya muvimba, to luzingu ya yandi nyonso. (Det 6:5; Mat 22:37) Na baverse ya nkaka, banzonzolo yayi na Kiebre to na Kigreke, ke lakisaka nsatu yina kivangu ya moyo ke na yawu. Ya lenda lakisa mpe muntu ya kufwa to mvumbi. —Lut 6:6; Bin 23:2; Iza 56:11; Aga 2:13.

N

• Nare.

  Mafuta ya ntalu ya nsunga ya kitoko yina vandaka mbwaki. Ba vanda kuzwaka yawu na yinti yina ba ke bokilaka nare (Nardostachys jatamansi). Samu ya vandaka ntalu, bambala mingi ba vanda vukisaka nare na bamafuta ya nkaka yina vandaka ve ntalu mingi. Mpe bantangu ya nkaka ba vanda tekisaka nare yina vandaka ve ya siki-siki. Kasi Marke na Yoane zonzaka ti ni “nare ya siki-siki” ba dukulaka na zulu ya Yesu.—Mrk 14:3; Yoa 12:3.

• Ndefi.

  Ya ke mambu yina ba ke zonzaka samu na kulakisa ti mambu ke ya tsyeleka, to nsilulu yina muntu ke pesaka samu na kulakisa ti yandi ke sala to ke sala ve mambu. Bambala mingi ya ke nsilulu yina ba ke pesaka na muntu yina me lutila beto, mingi-mingi na Nzambi. Samu na kukumisa dyaka ngolo luwawanu yina yandi salaka na Abrahami, Yehova zengaka ndefi.—Kub 14:22; Ebr 6:16, 17.

• Ndyamu.

  Ntangu ya ke bandaka na kisono ya fioti, ya ke lakisaka ndyamu yina ba me kunda muntu mosi. Ntangu ya ke bandaka na kisono ya nene, ya ke lakisaka ndyamu ya bantu nyonso, yina ba ke bokilaka na Kiebre “Shewole” mpe na Kigreke “Hadesi.” Biblia ke zonzilaka yawu mutindu kidimbu samu na kuzonzila kisika yina bisalu mpe luzabu kele ve.—Kub 47:30; Ekl 9:10; Mat 27:61; Bis 2:31.

• Ndyamu ya kubambuka moyo.

  Kisika ya kuzika, yina ba vanda tulaka muntu yina me kufwa. Nzonzolo yayi, ke pesaka nzonzolo mne·meiʹon na Kigreke, yina ba me benda na nzonzolo “kubambuka.” Ya ke lakisaka ti ba ke na bambukaka na muntu yina me kufwa.—Yoa 5:28, 29.

• Ndyatulu ya busafu mpe ya nko.

  Ba me benda yawu na nzonzolo a·selʹgei·a na Kigreke. Ya ke lakisaka kuvweza misiku ya Nzambi na mutindu ya nsoni mpe ya nko. Ya ke lakisaka ti muntu yina me sala yawu ke na ata buzitu na Nzambi, mpe ti yandi ke zitisaka ve bumfumu mpe misiku. Nzonzolo yayi ke lakisaka ve mambu ya yimbi ya fioti.—Gal 5:19; 2Pi 2:7.

• Ngaanda.

  Ya vandaka kisika ya mwasi na kati ya lupangu ya tabernakle. Na manima, ni mutindu yina ba vanda bokilaka bisika ya mwasi yina ba zungaka na bibaka, na kati ya lupangu ya tempelo. Kisika ya minkayulu vandaka na kati ya ngaanda ya tabernakle, mpe na kati ya ngaanda ya ntete ya tempelo. Biblia ke zonzilaka mpe bayinzo ya bantu na bayinzo ya bamfumu yina vandaka na bangaanda.—Bas 8:13; 27:9; 1Mf 7:12; Mat 26:3; Mrk 15:16; Luz 11:2.

• Nganga.

  Muntu yina ke sadilaka ngolo yina ke katukaka na bampeve ya yimbi.—Bis 13:6.

• Nganga-nzambi.

  Bakala yina vanda sadilaka dikanda mutindu nzonzi ya Nzambi. Yandi vanda longaka bawu mambu yina me tadila Nzambi mpe misiku ya yandi. Banganga-nzambi vandaka mpe banzonzi ya dikanda na sika ya Nzambi. Ba vanda pesaka minkayulu mpe vanda bondilaka samu Nzambi lemvokila, mpe ndima dikanda. Tekila ba tula Musiku ya Moyize, bamfumu ya makanda vandaka banganga-nzambi samu na makanda ya bawu. Na yisi ya Musiku ya Moyize, ni babakala ya dikanda ya Aroni, ya dibuta ya Levi vanda sala mutindu banganga-nzambi. Babakala ya nkaka ya dibuta ya Levi vandaka basadisi ya bawu. Na kubanda ya luwawanu ya malu-malu, Izraele ya kimpeve kumaka dikanda ya banganga-nzambi, mpe Yesu ke Nganga-nzambi ya Nene.—Bas 28:41; Ebr 9:24; Luz 5:10.

• Nganga-nzambi ya Nene.

  Na ntangu ya Musiku ya Moyize, yandi vandaka nganga-nzambi ya ntete, yina vandaka kimonikisi ya bantu na mantwala ya Nzambi, mpe vanda twadisa banganga-nzambi ya nkaka. Kaka ni yandi vandaka na muswa ya kukota na Kisika ya Kulutila Santu, kitini ya nsuka ya tabernakle, yina na manima vandaka mpe kitini ya nsuka ya tempelo. Yandi vanda salaka yawu kaka mbala mosi na mvula na Kilumbu ya Kufuka Masumu. Ba ke sadilaka mpe nzonzolo “nganga-nzambi ya nene” samu na kuzonzila Yesu Kristo.—Lev 16:2, 17; 21:10; Mat 26:3; Ebr 4:14.

• Ngonda ya malu-malu.

  Kilumbu ya ntete ya konso ngonda na kalandriye ya Bazwife. Ya vandaka kilumbu samu na kuvukana kintwadi, kusala mukembo mpe kupesa minkayulu yina ba vanda pesaka ve ntangu nyonso. Na manima, kilumbu yango kumaka mukembo ya nene na bwala, mpe bantu vanda sala ve kilumbu yina.—Lut 10:10; 2Ns 8:13; Kol 2:16.

• Ngoto.

  Lele ya faso yina kaka, yina ba vanda sadila samu na kuyidika basaki, mutindu basaki yina ba vanda tulaka bambuma ya ble. Bambala mingi, ba vanda yidikaka yawu na mika ya ndombe ya bankombo, mpe ni yawu bantu vanda lwataka samu na kulakisa mawa.—Kub 37:34; Luk 10:13.

• Nisani.

  Ntangu bantu ya Izraele katukaka na Babiloni samu na kuvutuka na Izraele, ya vandaka nkumbu ya malu-malu ya ngonda yina ba vanda bokilaka ntete Abibe, ngonda ya ntete ya kalandriye ya santu ya Bazwife, mpe ngonda ya sambwadi ya kalandriye ya bwala. Ya vanda banda na kati-kati ya ngonda ya mars tii na kati-kati ya ngonda ya avril. (Neh 2:1) Bazwife vanda salaka Mukembo ya Pake na kilumbu ya 14 Nisani, mpe ni kilumbu yina Yesu Kristo tulaka Madya ya Nkokila ya Mfumu. (Luk 22:15, 19, 20) Kaka na kilumbu yina, ba kufwaka yandi na zulu ya yinti ya mpasi.—Luk 23:44-46.

• Nkunga.

  Nzimbu samu na kukembila Nzambi. Ba vanda yimbaka bamambu yina vandaka ya kusonama na kati ya banzimbu na muziki, mpe bisambidi vanda yimbaka yawu. Na kifwani, ba vanda yimbaka yawu ntangu bantu nyonso vanda kwizaka samu na kusambila Yehova Nzambi na tempelo ya yandi na Yeruzalemi.—Luk 20:42; Bis 13:33; Zaki 5:13.

• Nsangu ya mbote.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ya kele nsangu ya mbote ya Kimfumu ya Nzambi, mpe ya luvuukusu na nzila ya kiminu na Yesu Kristo.—Luk 4:18, 43; Bis 5:42; Luz 14:6.

• Nsilulu.

  Mambu ya mfunu yina ba ke zonzaka na Nzambi samu na kusala kima, kupesa munkayulu to dikabu, kukota na kisalu mosi, to kumanga kusala mambu yina musiku ke niminaka ve. Ba vanda tadilaka nsilulu mutindu mosi na ndefi.—Mat 5:33.

• Nsuka ya bamambu ya ntangu mosi.

  Ya ke bantangu tekila nsuka ya yinza yina Satana ke na yalaka. Ya zola zonza mutindu bamambu ke na salamaka na ntangu yina. Ya ke na salamaka na ntangu mosi na “kuvanda ya Kristo.” Yesu ke twadisa bambazi samu na ‘kukabula bantu ya yimbi na bantu ya lunungu’ mpe kufwa bawu. (Mat 13:40-42, 49) Bilandi ya Yesu vandaka na nsatu ya kuzaba wapi ntangu “nsuka” yango zola kwiza. (Mat 24:3) Tekila yandi vutuka na zulu, Yesu pesaka nsilulu ti yandi ke vanda na bawu tii na ntangu yina.—Mat 28:20.

• Ntalu ya kufuta.

  Ya ke ntalu yina ba ke futaka samu na kubasisa muntu na boloko, na kitumbu, na mpasi, na disumu, to na mambu yina yandi me fwana kusala. Ntalu yango vanda vandaka ve mbongo ntangu nyonso. (Iza 43:3) Ya vandaka na bamambu mingi yina vanda lombaka ti ba pesa ntalu ya kufuta. Na kifwani, bana nyonso ya ntete ya babakala, to bibulu nyonso ya ntete ya babakala ya bantu ya Izraele, vandaka ya Yehova. Na yawu, ba zola vanda kaka na kisalu ya Yehova. Samu na kukatula bawu na mambu yango, ba zola pesa ntalu ya kufuta to ntalu ya kusumba dyaka. (Lut 3:45, 46; 18:15, 16) Ntangu ngombe ya yimbi yina ba kengidilaka ve mbote-mbote vanda kufwaka muntu, ba vanda lombaka na muntu ya kuzwa yawu na kupesa ntalu ya kufuta samu na kukatula yandi na kitumbu ya lufwa mutindu Musiku vanda lombaka yawu. (Bas 21:29, 30) Kasi, ba vanda ndima ata fioti ve ntalu ya kufuta samu na muntu yina me kufwa mpangi na nko. (Lut 35:31) Biblia ke zonzilaka ntalu ya kufuta ya kulutila mfunu yina Yesu futaka ntangu yandi pesaka luzingu ya yandi mutindu munkayulu samu na kukatula bantu yina ke tumamaka, na disumu mpe lufwa.—Nk 49:7, 8; Mat 20:28; Efe 1:7.

• Ntima ya kulutila mbote.

  Nzonzolo na Kigreke, yina ke pesaka dikanisi ya mambu yina ke ya kundimama mpe ya kitoko mingi. Bambala mingi ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila dikabu ya ntima ya mbote, to kupesa na ntima ya mbote. Ntangu ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila ntima ya kulutila mbote ya Nzambi, nzonzolo yayi ke lakisaka dikabu ya ofele yina Nzambi ke pesaka na ntima ya mbote nyonso, ata kuvingila ti ba vutula yandi kima. Na yawu, ya ke lakisaka luzolo ya Nzambi, mpe ntima ya yandi ya mbote na ntadisi ya bantu. Na Kigreke, ba ke bangulaka mpe nzonzolo yayi na “kundimama” mpe “dikabu ya ntima ya mbote.” Ya ke dikabu yina muntu me kuzwa, ata ti yandi me sala ata kima mpe yandi me bonga ve kuzwa yawu. Kaka luzolo ya muntu yina ke pesaka yawu ke nataka yandi na kusala yawu.—2Ko 6:1; Efe 1:7.

• Ntumwa.

  Nzonzolo yayi ke lakisaka ntete “muntu yina ba me tumisa,” mpe ba ke sadilaka yawu samu na Yesu mpe bantu ya nkaka yina ba filisaka samu na kusadila bampangi. Mingi-mingi ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila kikunku ya bilandi 12 yina Yesu yandi mosi soolaka samu ba zonza na nkumbu ya yandi.—Mrk 3:14; Bis 14:14.

• Ntwadisi ya Ntete.

  Ya ke lakisaka kisalu ya mfunu yina Yesu salaka samu na kukatula bantu ya kukwikama na disumu mpe lufwa, mpe kunata bawu na luzingu ya ntangu nyonso.—Bis 3:15; 5:31; Ebr 2:10; 12:2.

• Nzila.

  Ya kele nzonzolo yina ba ke sadilaka na Masonoko mutindu kifwani, samu na kulakisa faso ya kunata luzingu to ndyatulu yina ke ya kundimama na meso ya Yehova, to yina Yehova ke ndimaka ve. Ba yina kumaka bilandi ya Yesu Kristo, bantu vanda zonza ti ba vandaka na kati ya “Nzila.” Ya zola zonza ti ba vanda nata luzingu yina vandaka kwelana na kiminu na Yesu Kristo, mpe kulanda kifwani ya yandi.—Bis 19:9.

• Nzonzi.

  Ya ke muntu yina ke yidikaka bamambu samu na kuvutula kindiku na kati ya bantu zole, to bimvuka zole. Na kati ya Biblia, Moyize ke nzonzi ya luwawanu ya Musiku, mpe Yesu nzonzi ya luwawanu ya malu-malu.—Gal 3:19; 1Ti 2:5; Ebr 12:24.

O

• Orgwiya.

  Kitezolo ya sunda ya maza yina ke na bametre 1,8.—Bis 27:28.

P

• Pake.

  Mukembo yina ba vanda salaka konso mvula na kilumbu ya 14 ya ngonda ya Abibe (yina na manima kumaka Nisani) samu na kukembila kubasika ya bantu ya Izraele na Ezipte. Ntangu ba vanda salaka yawu, ba vanda kufwaka mpe vanda yokaka mwana ya dimeme (to nkombo), mpe na manima ba vanda kudyaka yawu na ndunda ya ndudi mpe mampa yina ke ve na levire.—Bas 12:27; Yoa 6:4; 1Ko 5:7.

• Pantekote.

  Mukembo ya zole na kati ya mikembo tatu ya nene yina ba vanda lomba na babakala nyonso ya Bazwife na kwenda kembila na Yeruzalemi. Pantekote zola zonza “(Kilumbu) ya makumi tanu (50).” Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ni nkumbu yina ba sadilaka samu na kuzonzila Mukembo ya Kubuka bambuma to Mukembo ya Balumingu yina ke na Masonoko na ndinga ya Kiebre. Ba vanda kembilaka yawu kilumbu ya makumi tanu (50) na manima ya kilumbu ya 16 Nisani.—Bas 23:16; 34:22; Bis 2:1.

• Paradiso.

  Bilanga mosi ya kitoko, to kisika mosi ya kitoko yina ke na bayinti mingi. Paradiso ya ntete vandaka Edeni, yina Yehova yidikilaka kento na bakala ya ntete. Ntangu Yesu vanda zonza na mosi ya miyibi yina ba komaka pene-pene na yinti ya yandi ya mpasi, yandi lakisaka ti ntoto ke kuma paradiso. Na 2 Bakorinto 12:4, nzonzolo yayi ke lakisaka ve kisika, kasi ya kele kidimbu, mpe na Luzabusu 2:7, ya ke lakisaka paradiso yina ke na mazulu.—Nzi 4:13; Luk 23:43.

• Porneia.—

  Tala KINSUZA.

• Prefe.

  Mfumu ya ntete ya kizunga mosi yina Sena ya Roma vanda twadisaka. Yandi vandaka na lutumu na mambu ya kusambisa mpe ya kisoda. Mpe ata ti bamambu yina yandi vanda salaka, Sena vanda tadilaka dyaka yawu, yandi vandaka na lutumu ya nene na zulu ya kizunga.—Bis 13:7; 18:12.

• Prozelite.

  Muntu yina me soba dibuundu. Na Masonoko, ya ke lakisaka muntu yina me ndima dibuundu ya Bazwife, mpe samu na babakala ya zola zonza mpe ti ba zenga bawu kibakala.—Mat 23:15; Bis 13:43.

• Pusu-pusu.

  Tomabilu ya makulu zole, yina mpunda vanda bendaka mpe yina ba vanda sadilaka mingi-mingi na bamvita.—Bas 14:23; Baz 4:13; Bis 8:28; Luz 9:9.

R

• Rido.

  Lele ya kilo mpe ya kitoko yina ba tungaka mpe ba bongisaka na bizizi ya basherube, yina vanda kabulaka Kisika ya Santu mpe Kisika ya Kulutila Santu ya tabernakle mpe ya tempelo.—Bas 26:31; 2Ns 3:14; Mat 27:51; Ebr 9:3.

• Rulo.

  Mukanda ya yinda yina vandaka na bisoni na lweka mosi, yina ba vanda yidikaka na mpusu ya kibulu, to na yinti yina ba ke bokilaka papirise, mpe yina ba vanda futikaka na mwa yinti ya fioti. Ba vanda sadilaka barulo samu na kusonika mambu ya Nzambi mpe kusala yawu na mikanda mingi. Ni yawu vandaka mukanda na ntangu yina ba sonikaka Biblia.—Luk 4:17-20; 2Ti 4:13.

S

• Saba.

  Na ndinga ya Kiebre, ya me katuka na nzonzolo yina zola zonza “kupema; kumanisa.” Ya vandaka kilumbu ya 7 ya lumingu ya Bazwife (kubanda na kukota ya ntangu na kilumbu ya vendredi tii kukota ya ntangu na kilumbu ya samedi). Ba vanda bokilaka mpe basaba bilumbu ya nkaka ya bafeti na kati ya mvula, mpe mvula ya 7 mpe mvula 50. Na kilumbu ya saba, bantu vanda salaka ata kisalu mosi ve, kaka kisalu yina banganga-nzambi vanda salaka na kisika ya santu. Bamvula yina vandaka basaba, bantu vanda kunda ve, mpe bantu ya Izraele vanda lombaka ve na bampangi ya bawu na kufuta bamfuka ya bawu. Ya vandaka ve mpasi na kulanda bamambu yina Musiku ya Moyize vanda niminaka na kusala kilumbu ya saba. Kasi malembe-malembe, bamfumu ya dibuundu bwelaka bamambu ya nkaka na zulu ya yawu. Na yawu, na ntangu ya Yesu, ya kumaka mpasi na bantu na kulanda musiku na yina me tadila saba.—Bas 20:8; Lev 25:4; Luk 13:14-16; Kol 2:16.

• Saki ya vinu ya mpusu ya kibulu.

  Saki yina ba vanda yidikaka na mpusu ya kibulu mutindu nkombo to dimeme, mpe yina ba vanda sadilaka samu na kubumba vinu. Ba vanda tulaka vinu na basaki ya malu-malu ya mpusu ya kibulu, samu ntangu vinu ke kumaka ngolo, ya ke basisaka mupepe yina ba ke bokilaka dioxyde de carbone, yina ke vimbisaka basaki ya mpusu ya kibulu. Basaki ya malu-malu ke vimbaka, kasi basaki ya ntama yina ke ngolo ke pasukaka.—Yoz 9:4; Mat 9:17.

• Samariya.

  Mbanza yina vandaka mbanza-kimfumu ya kimfumu ya nore ya Izraele na kati ya bamvula kana 200. Kisika yina mabuta 10 ya kimfumu ya nore ya Izraele vanda vandaka, ba vanda bokilaka mpe yawu Samariya. Ba tungaka mbanza yango na zulu ya mongo yina ba vanda bokilaka mpe Samariya. Na ntangu ya Yesu, Samariya vandaka nkumbu ya kizunga yina vandaka na kati-kati ya Galile na nore, mpe Zude na sude. Yesu kwendaka samuna ve na Samariya, kasi bambala ya nkaka, ntangu yandi vanda luta kuna, yandi sololaka na bantu yina vanda vandaka kuna. Piere sadilaka fungula ya zole ya Kimfumu ntangu bantu ya Samariya kuzwaka mpeve ya santu.—1Mf 16:24; Yoa 4:7; Bis 8:14.

• Sanduku ya luwawanu.

  Ya ke sanduku yina ba yidikaka na yinti ya akasia mpe ba pakulaka yawu na wolo. Ba vanda bumbaka yawu na Kisika ya Kulutila Santu ya tabernakle mpe na manima, na Kisika ya Kulutila Santu ya tempelo yina Salomo tungaka. Kitapu ya yawu vandaka ya wolo mpe na zulu ya yawu vandaka na basherube zole yina vanda talasanaka. Na kati ya yawu, ya vandaka na matadi zole yina ba sonikaka Misiku Kumi.—Det 31:26; 1Mf 6:19; Ebr 9:4.

• Sanedreni.

  Kimvuka ya nene ya bazenga mambu ya Bazwife, yina vanda vukanaka na Yeruzalemi. Na ntangu ya Yesu, ya vandaka na bantu 71. Na kati ya bawu vandaka na nganga-nzambi ya nene, bantu ya nkaka yina vandaka banganga-nzambi ya nene na ntama, bantu ya nkaka ya makanda ya banganga-nzambi ya nene, bakuluntu, bamfumu ya mabuta mpe ya makanda, mpe basoniki.—Mrk 15:1; Bis 5:34; 23:1, 6.

• Santu; Busantu.

  Nkadulu yina Yehova ke na yawu; yandi ke bunkete na nyonso yina yandi ke salaka mpe yandi ke na ata kima ya mvindu. (Bas 28:36; 1Sa 2:2; Yoa 17:11) Ntangu ba ke sadilaka yawu na bantu (Mrk 6:20; Bis 3:21), bima (Rom 7:12; 11:16; 2Ti 3:15), bisika (Mat 4:5; Bis 7:33; Ebr 9:1), mpe bisalu (Bas 36:4), nzonzolo yayi na Kiebre mpe na Kigreke ke pesaka dikanisi ya kima yina ba me tula na lweka na kisika ya yawu mosi, to yina ba me kumisa santu samu na Nzambi ya santu; kuvanda ya kukabuka samu na kisalu ya Yehova. Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, banzonzolo yina ba ke bangulaka na “santu” mpe “busantu,” ba ke sadilaka mpe yawu samu na kulakisa ndyatulu ya bunkete ya muntu.—2Ko 7:1; 1Pi 1:15, 16.

• Satana.

  Na Kiebre, nzonzolo yayi zola zonza “Muntu yina ke teleminaka.” Mutindu ba ke sadilaka yawu na Biblia, ya ke lakisaka bambala mingi Satana Dyabulu, mbeni ya ntete ya Nzambi.—Yob 1:6; Mat 4:10; Luz 12:9.

• Sezare.

  Nkumbu ya dikanda mosi ya Roma yina kumaka nkumbu ya lukumu ya bamfumu ya kulutila nene ya Roma. Na kati ya Biblia ya ke na bankumbu ya bantu tatu yina ba vanda bokilaka Sezare: Oguste, Tibere, na Klode; mpe ata ti Biblia ke zonzilaka ve nkumbu ya Nero, yandi mpe vandaka Sezare. Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, ba ke sadilaka mpe “Sezare” samu na kuzonzila luyalu.—Mrk 12:17; Bis 25:12.

• Sinagoge.

  Nzonzolo yayi zola zonza “kukutana kintwadi; lukutakanu mosi,” kasi na baverse mingi ya ke na lakisaka yinzo to kisika yina Bazwife vanda vukanaka samu na kutanga Masonoko, kulonga, kusamuna mpe kusambila. Na ntangu ya Yesu, konso mbanza ya nene ya Izraele vandaka na sinagoge mosi, mpe bambanza ya kulutila nene vandaka na basinagoge mingi.—Luk 4:16; Bis 13:14, 15.

• Siri; Bantu ya Siri.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, Siri vandaka kizunga ya Baroma, mpe mbanza-kimfumu ya yawu vandaka Antyose. Babwala mingi yina vandaka na kati ya kizunga yayi, vandaka mpe na kati ya Siri (yina ba ke bokilaka mpe Arame) ya Masonoko na ndinga ya Kiebre. Mfumu ya kizunga ya Siri vandaka mpe na lutumu na zulu ya Palestine nyonso.—Luk 2:2; Bis 18:18; Gal 1:21.

• Sirtisi.

  Bagolfe zole ya nene yina vandaka ve sunda, yina vandaka na lweka ya Libi, na nore ya Afrika. Bantu yina vanda nataka masuwa na ntama, vandaka na boma ya yawu samu ya vandaka na zyelo yina vanda yenga-yenga ntangu nyonso samu na maza yina vanda lutaka na mbangu.—Bis 27:17.

• Siyoni; Mongo ya Siyoni.

  Nkumbu ya mbanza mosi ya ngolo ya bantu ya Yebusi, yina vandaka na sude-esti ya mongo yina ba tungaka mbanza ya Yeruzalemi. Ntangu Davidi bakaka mbanza yina, yandi tungaka yinzo ya kimfumu ya yandi kuna, mpe ba bandaka kubokila yawu “Mbanza ya Davidi.” (2Sa 5:7, 9) Siyoni kumaka mongo mosi ya santu samu na Yehova, mingi-mingi ntangu Davidi nataka sanduku ya luwawanu kuna. Na manima, tempelo yina vandaka na Mongo ya Moria, kuzwaka mpe nkumbu yina, mpe bambala ya nkaka, ba vanda bokilaka mbanza nyonso ya Yeruzalemi mutindu yina. Bambala ya nkaka, Masonoko ya Kigreke ya Bukristo ke sadilaka banzonzolo yayi mutindu kifwani.—Nk 2:6; 1Pi 2:6; Luz 14:1.

T

• Talanta.

  Kitezolo ya kulutila nene yina Baebre vanda sadilaka samu na kuzaba kilo ya bima mpe lutangu ya mbongo. Ya vanda pesaka bakilo 34,2. Talanta ya Bagreke vandaka fioti mpe ya vanda pesaka bakilo kana 20,4.—1Ns 22:14; Mat 18:24.

• Tartare.

  Na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo, nzonzolo yayi zola zonza kukulumusa yina ke mutindu boloko. Na ntangu ya Nowe, Nzambi losaka na kati ya tartare bambazi yina tumamaka ve. Ntangu ba ke sadilaka nzonzolo tar·ta·roʹo na 2 Piere 2:4 (to “kulosa na kati ya Tartare”) ya zola zonza ve ti ba losaka “bambazi yina sumukaka” na kati ya Tartare yina ba vanda zonzilaka na masolo ya luvunu ya makanda yina vanda sadilaka ve Yehova (na bawu, ya vandaka boloko yina vandaka na yisi ya ntoto, mpe kisika ya kitombi samu na banzambi ya fioti). Kasi ya ke lakisaka ti Nzambi me kulumusa bawu, na kukatulaka bawu na kisika yina ba vandaka na zulu, mpe na bweso yina ba vandaka na yawu, ti yandi me losa bawu na yisi, mpe me tula bawu na kati ya kitombi ya ngolo ya makanisi, samu ba zaba ve mikanu ya nkembo ya Nzambi. Mantwala ya bawu ke mpe kitombi, samu Masonoko ke lakisaka ti lufwa ya ntangu nyonso ke na vingilaka bawu na mfumu ya bawu, Satana Dyabulu. Na yawu, Tartare ke lakisaka kukulumusa ya nsuka samu na bambazi yango yina salaka yintu ngolo. Ya ke ve mutindu mosi na “dibulu ya yinda” yina ba ke zonzilaka na Luzabusu 20:1-3.

• Tempelo.

  Yinzo yina ba tungaka na Yeruzalemi, kisika ya nene ya lusambu samu na bantu ya Izraele. Ya bakaka kisika ya tabernakle yina ba vanda nataka. Ni Salomo tungaka tempelo ya ntete, mpe bantu ya Babiloni mwangisaka yawu. Zorobabele tungaka tempelo ya zole ntangu bantu ya Izraele katukaka na Babiloni samu na kuvutuka na bwala ya bawu. Mpe na manima, Erode ya Nene tungaka dyaka yawu. Na Masonoko, bambala mingi ba ke bokilaka tempelo kaka “yinzo ya Yehova.”—Mat 21:13; Luk 11:51; 1Ns 29:1; 2Ns 2:4; Mat 24:1.

V

• Veranda ya makunzi ya Salomo.

  Na ntangu ya Yesu, na tempelo, ya vandaka kisika mosi ya kufuka na zulu yina bantu vanda lutaka, yina vandaka na esti ya lupangu. Bantu mingi me zonza ti ya vandaka na kati ya bima yina bikanaka ya tempelo ya Salomo. Yesu tambulaka kuna na “ntangu ya madidi ya ngolo,” mpe Bakristo ya ntete vanda vukanaka kuna samu na kusambila.—Yoa 10:22, 23; Bis 5:12.

Y

• Yakobi.

  Mwana ya Izaki na Rebeka. Na manima, Nzambi pesaka yandi nkumbu ya Izraele, mpe yandi kumaka mfumu ya dikanda ya bantu ya Izraele (mpe ba vanda bokila bawu bana ya Izraele mpe na manima, Bazwife). Yandi vandaka tata ya bana ya babakala 12, mpe bana yango na bana ya bawu, kumaka mabuta 12 ya dikanda ya Izraele. Na manima, ba bikaka ve kubokila bantu to dikanda ya Izraele na nkumbu ya Yakobi.—Kub 32:28; Mat 22:32.

• Yehova.

  Biblia. Mbangudulu ya Yinza ya Malu-Malu, ke sadilaka “Yehova” bambala 237 na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Yayi ni bamambu nataka beto na kubaka mukanu ya kusadila nkumbu ya Nzambi:

  1. 1. Bakopi ya Masonoko ya Kiebre yina ba vanda sadilaka na ntangu ya Yesu mpe ya bantumwa vandaka na Tetragrame na kati.

  2. 2. Na ntangu ya Yesu mpe ya bantumwa ya yandi, Tetragrame vandaka mpe na bambangudulu ya Kigreke ya Masonoko ya Kiebre.

  3. 3. Masonoko ya Kigreke ya Bukristo ke lakisaka ti Yesu sadilaka mingi nkumbu ya Nzambi mpe zonzilaka yawu na bantu ya nkaka.—Yoane 17:6, 11, 12, 26.

  4. 4. Mutindu Masonoko ya Kigreke ya Bukristo sonamaka na nzila ya mpeve ya santu samu ya bwelama na Masonoko ya Kiebre, masonoko yango ke vanda ve na bumosi kana nkumbu ya Yehova zimbana na mbala mosi.

  5. 5. Bunkufi ya nkumbu ya Nzambi ke na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo.—Luzabusu 19:1, 3, 4, 6.

  6. 6. Mikanda ya ntama ya Bazwife me lakisa ti Bazwife yina kumaka bakristo sadilaka nkumbu ya Nzambi na mikanda ya bawu.

  7. 7. Bantu ya nkaka ya mayela ke ndimaka ti ya lenda vanda ti nkumbu ya Nzambi vandaka na baverse ya Masonoko ya Kiebre yina ke na kati ya Masonoko ya Kigreke ya Bukristo.

  8. 8. Na bambangudulu ya Biblia na bandinga kuluta 100, ba ke sadilaka nkumbu ya Nzambi na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo.

  Ntembe ve, ya ke na talanaka pwelele ti ba me fwana kuvutula nkumbu ya Nzambi, Yehova, na Masonoko ya Kigreke ya Bukristo. Ni yawu, bantu yina bangulaka Mbangudulu ya Yinza ya Malu-Malu me sala. Ba ke pesaka buzitu mingi na nkumbu ya Nzambi mpe ba ke vandaka na boma ya kukatula kima nyonso yina vandaka na kati ya masonoko ya ntete.—Luzabusu 22:18, 19.

• Yinti.

  Yinti ya kutelama yina ba vanda tulaka bantu. Ba vanda sadilaka yawu na makanda ya nkaka samu na kufwa to samu na kulakisa mvumbi ya muntu samu ya kebisa bantu ya nkaka, to kutalisa muntu nsoni na meso ya bantu nyonso. Bantu ya Asiria vandaka ya kuzabana na bamambu ya kulutila yimbi yina ba vanda salaka na bamvita. Samu na kufwa bantu yina ba kangaka, ba vanda tulaka bawu na zulu ya bayinti ya nsongi yina ba vanda kotisaka na kivumu tii na ntulu ya muntu yina ba me kufwa. Kasi na musiku ya Bazwife, bantu yina salaka bamambu ya yimbi mingi mutindu kuvweza to kusambila biteki, ba vanda kufwaka ntete bawu na matadi to na mutindu ya nkaka, mpe na manima ba vanda tulaka bamvumbi ya bawu na zulu ya bayinti samu na kukebisa bantu ya nkaka. (Det 21:22, 23; 2Sa 21:6, 9) Bantangu ya nkaka, Baroma vanda kanga kaka muntu yina me sala mambu ya yimbi na zulu ya yinti, mpe mutindu yina, yandi mosi ke kufwa na manima ya bilumbu mingi samu na mpasi, nsatu, nsatu ya maza mpe ntangu. Na bantangu ya nkaka, mutindu ntangu ba kufwaka Yesu, ba vanda komaka muntu yina ba zola kufwa na yinti na bityo-tyo na maboko mpe na makulu. (Luk 24:20; Yoa 19:14-16; 20:25; Bis 2:23, 36)—Tala YINTI YA MPASI.

• Yinti ya didyadya.

  Ya ke nkumbu yina ba ke pesaka na bayinti mingi yina ke kulaka na kati ya mabodo. Bambala mingi, ba ke sadilaka yawu samu na kuzonzila yinti yina ba ke bokilaka Arundo donax.—Mat 27:29; Luz 11:1.

• Yinti ya kimfumu.

  Yinti yina mfumu vanda simbaka, yina vandaka kidimbu ya bumfumu ya yandi.—Kub 49:10; Ebr 1:8.

• Yinti ya luzingu.

  Yinti yina vandaka na kati ya bilanga ya Edeni. Biblia ke lakisaka ve ti bambuma ya yawu vandaka na makoki ya kupesa luzingu. Kasi ya vandaka kima yina vanda ndimisa ti Nzambi ke pesa luzingu ya ntangu nyonso na ba yina yandi ke pesa muswa ya kudya bambuma ya yawu. Na buku ya Luzabusu, ya ke kidimbu ya bamambu yina Nzambi me bongisa samu bantu kuzwa luzingu.—Kub 2:9; 3:22; Luz 2:7; 22:19.

• Yinti ya mpasi.

  Ya me katuka na nzonzolo stau·rosʹ na Kigreke, yina zola zonza yinti to dikunzi ya kutelama, mutindu yina ba kufwaka Yesu na zulu ya yawu. Ata kima ke lakisaka ti na ndinga ya Kigreke, nzonzolo yayi vanda sosa kuzonza kulunsi, mutindu kulunsi yina makanda yina vanda sambila ve Yehova vanda sadilaka na lusambu ya bawu bamvula mingi tekila Kristo. “Yinti ya mpasi” ke pesaka dikanisi ya kulunga ya nzonzolo ya Kigreke, samu ba ke sadilaka mpe stau·rosʹ samu na kulakisa mpasi, bankwamusu mpe nsoni yina bilandi ya Yesu zola kutana na yawu. (Mat 16:24; Ebr 12:2)—Tala YINTI.

• Yinti ya Ndudi.

  Bayinti ya mutindu na mutindu yina kele ndudi mingi mpe yina ke na nsunga ya kitoko ya ngolo. Na Luzabusu 8:11, “yinti ya ndudi” ke lakisaka kima mosi ya yimbi yina ke pwazon.

• Yinti ya nsongi.

  Yinti ya yinda yina vandaka na nsongi ya kisengo. Ba yina vanda salaka bilanga mpe vanda yundulaka bibulu, vanda sadilaka yawu samu na kutwadisa bibulu. Biblia ke lakisaka ti bamambu yina muntu ya ndwenga ke zonzaka, yina ke nataka muntu na kusadila malongi, ke mutindu yinti ya nsongi. Ba me benda nzonzolo “kunwana na yinti ya nsongi” na mambu yina ngombe ya yintu ngolo ke salaka ntangu yandi ke bulaka makulu ya yandi na nsongi ya yinti yayi mpe yandi ke lwalaka.—Bis 26:14; Baz 3:31.

• Yuda.

  Mwana ya yiya ya Yakobi yina yandi butaka na Lea. Na mbikudulu yina yandi zonzaka tekila yandi kufwa, Yakobi bikulaka ti mfumu ya nene zola basika na dikanda ya Yuda. Yesu butukaka na dikanda ya Yuda ntangu yandi vandaka na zulu ya ntoto. Nkumbu ya Yuda vanda lakisa mpe dibuta ya Yuda, mpe na manima kimfumu ya Yuda.—Kub 29:35; 49:10; Ebr 7:14.

Z

• Zeusi.

  Nzambi ya kulutila nene na kati ya banzambi mingi yina Bagreke vanda sambilaka. Na Listre, bantu kanisaka ti Barnabasi vandaka Zeusi. Ba talaka bisoni ya ntama pene-pene na Listre, yina ke zonzilaka “banganga-nzambi ya Zeusi” na “Zeusi, nzambi ya ntangu.” Masuwa yina Polo kotaka samu na kukatuka na kisanga ya Malta vandaka na kidimbu yina ba sonikaka na zulu ya yawu “Bana ya Zeusi,” yina zola zonza mapasa ya babakala Kastore na Pollux.—Bis 14:12; 28:11.

• Zwife.

  Na manima ya kubwa ya kimfumu ya mabuta 10 ya Izraele, ba vanda sadilaka nzonzolo yayi samu na muntu ya dibuta ya Yuda. (2Mf 16:6) Ntangu bantu ya Izraele katukaka na Babiloni samu na kuvutuka na bwala ya bawu, ba vanda sadilaka yawu samu na bantu ya mabuta nyonso yina vutukaka. (Esd 4:12) Mpe ba kumaka kusadila yawu na yinza nyonso samu na kusala luswaswanu na kati ya bantu ya Izraele na bantu ya makanda ya nkaka. (Est 3:6) Ntumwa Polo sadilaka yawu mutindu kidimbu ntangu yandi vanda lakisa ti bwala yina muntu me katuka ke ve mfunu na kati ya dibuundu ya Bakristo.—Rom 2:28, 29; Gal 3:28.