Nga Vena ye Zingu Kunima Lufwa?

“Vena ye vuvu muna nti, Ovo ukeswa, usavuka diaka, . . . O muntu ovo ofwidi, [nga olenda zinga diaka?”]—MOSE, WA NGUNZA ANKULU.

1-3. Ndonga ya wantu aweyi bevwilang’o lufiaulwisu kele vo o nzolw’au ofwidi?

VAVA bakubamang’o kwenda kuna luziku oku Mbanz’a New York, akundi ye yitu bayisidi omu nlonga yo zieta malembe ova ndose a nkela aziuka. Baizengenekene mu tungununa e nitu a toko, dia 17 dia mvu. Akundi andi a sikola ke banzaidila ko. O lusadisu kavewanga lwa quimioterapia lwavuza e nsuki zawonso; e kimbevo kia câncer kia kevesa e nitu. Nga yandi kieleka i nkundi ndioyo bazaya e? Vitila ngonde wauna kafwidi ko, mayingi kabanzanga, wazala ye yuvu, ye ngolo​—⁠za zinga! O ntim’a ntantu wa ngudi a nleke ndioyo wafiaukanga ye vuvu vava kabadikanga vo o mwan’andi wakinu o moyo. Ntangwa ke ntangwa wavovanga ye kinsanga vo: “O wau O Tom ovwidi e zingu kia kiese. Nzambi ozolele kala yandi kumosi kun’ezulu.”

² Kuna Jamnagar, evata divavukidi tezo kia 11.000 ma kilometa kuna Índia, kwafwa muntu wa munkiti wakala ye 58 dia mvu, o wan’andi atatu bazola yoka evimbu di’ese diau wafwa. Una kiakala ola kumi ye zole, kuna mfinda o mwana ona wambuta wayantika kubika e nkuni, mazi mansunga ye mini kianlemi ye ndumbu wayoka evimbu di’es’andi wafwa yavana diakituka se ntoto ampolo. E ntimbutimbu za tiya zalembekwa kwa nganga Brâmane muna mvovo mia ki Sânscrita min’e nsasa vo: “O moyo ke ufwanga ko mbula wakwamanan’aka ye ngolo zakituka se muntu aludi.”

³ Yau etatu vava batungununanga e zinina y’ese diau, konso muntu wakiyuvula, ‘Nga mfwete kwikila e zingu kia kunima lufwa?’ Wau vo mpila malongi maswaswana batambul’omu nza, mvutu zaswaswana mpe bavana. Ona wa nleke wabund’e vuvu vo os’au owutuluka diaka yo vwa e zingu kiambote. Ona wa landi kiambuta wakwikilanga vo o lufwa luna nze leka o tulu, lembi zaya konso diambu. Ona wambuta watez’o kwikila e ludi kia lufwa, oyandi vo ke vena mosi ko olenda zaya mana mebwanga kele vo ofwidi.

Kiuvu Kimosi, Mvutu Zayingi

4. Nkia kiuvu kitoma tokanesang’o wantu tuka kolo?

⁴ Nga vena ye zingu kunima lufwa? Ekiaki i kiuvu kitokanesang’o wantu se tuka kolo. “Kana nkutu awana belongokanga oma ma unzambi ye fu yandi bekatikisanga vava bebadikanga e kiuvu kiaki,” i kavova o Hans Küng a nkwa ngangu mosi wa Katolika. Tuka kolo, muna konso kintwadi o wantu bebadikanga e diambu diadi, ke besololanga mvutu zasikila ko.

5-8. Adieyi dilongwanga muna mabundu mayingi mu kuma kia moyo kunima lufwa?

⁵ Ndonga bekuyikanga vo Akristu bekwikilanga vo kun’ezulu bekwenda yovo ku bilungi. Kuna diak’esambu, a Hindu elongi dia luwutuluku bekwikilanga. O Amir Muawiyah wa nkwa dibundu dia Islão wavova mu kuma kia dibundu dia Muçulmano vo: “Oyeto tukwikilanga vo vekala ye lumbu kia lufundisu kunima lufwa, wauna kwayele ko kwa Alá, wa Nzambi, ona okangalanga kuna yanzala.” Mun’owu wa lukwikilu lwa Islão, o Alá osinga senda awonso yo vana kwa konso muntu e zingu kia paradiso yovo kia bilungi bia tiya.

⁶ Kuna nsi ya Sri Lanka, tuka akwa Buda y’akwa Katolika kele vo mwisi nzo ofwidi beziulanga e mielo yovo zianela zampwena. Bekwikanga e mini, e nkela isiwanga vana ndambu a malu ma mvumbi yo fonga vana yanzala. Oyau bekwikilanga vo e mpila yayi i uvaikil’o mwanda, yovo moyo a mvumbi muna nzo.

⁷ O Ronald M. Berndt wa nkwa Universidade kuna Austrália Ocidental wavova mu kuma kia Aborígines ya Austrália vo, oyau bekwikilanga vo “o wantu bena yo mwanda una ulembi fwasukanga.” Makanda makaka ma África bekwikilanga vo kunima lufwa e mpasi wantu, matebo bekitukanga, ovo i awaya bakala yo zitu, mianda mia akulu bekitukanga, ikuma vo bafwete zitiswa yo kundwa nze afidi kuna kwa esi vata.

⁸ Muna nsi zakaka, o tukwikilu mu diambu dia mioyo mia mafwa twasangalakana yo lusansu lwa kisi-nsi ye malongi ma mabundu ma Kikristu. Kasikil’owu, o lusansu lwa kisi-nsi kwa ulolo akwa Katolika ye Protestante omu África Ocidental, befukilanga e pelo kele vo muntu ofwidi kimana vo, ovo muntu otadidi omu pelo kalembi mona o mwanda a mvumbi. Ibosi, vioka 40 ma lumbu, eyitu yo akundi bekembelelanga e ntomboka a mwanda kun’ezulu.

Ntu a Diambu Dimosi

9, 10. Adieyi e sina dia lukwikilu bekwikilanga mabundu mayingi?

⁹ E mvutu za yuvu mun’edi dikutubwilanga vava tufwanga zaswaswana zina mu kuma kia lusansu lwa kisi-nsi lwa konso muntu ye mpila lukwikilu kalongwa. Elo, nsambila zayingi zikwikilanga e ngindu zau azimosi vo: Vena ye má kivambananga ye nitu​—⁠moyo, mwanda, yovo evuvulu dia nitu​—⁠ke kifwanga ko, kizingang’aka kunima lufwa.

¹⁰ O lukwikilu lwa moyo ulembi fwanga lwamwangana omu nz’amvimba muna mazunda ma nsambila za Kikristu kia Kimpangila ye vaudi yau. Luakituka se longi diasikidiswa muna Kiyuda. Muna ki Hindu o lukwikilu lwalu i sina ki’elongi dia luwutuluku. Akwa Muçulmano bekwikilanga vo o moyo uzinganga kumosi ye nitu ye uzingang’aka kele vo e nitu ifwidi. O tukwikilu twakaka nze i​—⁠animismo dia África, Xintoísmo, ye Buda mpe​—⁠malongi maswaswana belonganga mu kuma kiaki.

11. Azeyi i ngindu za akwa ngangu akaka mu diambu dia moyo ulembi fwanga?

¹¹ Akaka bavwidi ngindu zaswaswana za sia vo, muna lufwa makani ma muntu mefokokanga. Oku kwa yau, e ngindu za sia vo e ntona ye ngangu zisalanga muna muntu kunima lufwa yovo evuvulu kia moyo kivambananga ye nitu i longi dikondel’o nsasa. O Miguel de Unamuno wa nsoneki ye nkwa umbakuzi wa mwisi Espanha omu tandu kia 20 ma nkama za mvu wasoneka: “O kwikila muna moyo ulembi fwanga i song’etima dia sia vo o moyo ke ufwe ko, kansi kadi, ovo osidi etima diasaka muna diadi, ovidisa o zayi ye ngindu zaku.” Tuka kwa Aristóteles yo Epicuro andongota bazayakana zankulu, o Hipócrates wa nlongoki a nsiku mia lekwa ya nza, o David Hume wa ndongota Escócia, yo Averroés wa nkwa ngangu wa mwisi Árabe, yo Jawaharlal Nehru wa mfidi antete a nsi a Índia kunima kimpwanza, awonso awaya ke bakwikilanga ko mun’elongi dia moyo ulembi fwanga.

12, 13. Nkia yuvu yamfunu isidi mu badikwa mu diambu di’elongi dia moyo ulembi fwanga?

¹² E kiuvu kina vo i kiaki, Nga tuvwidi kieleka o moyo ulembi fwanga e? Kele vo o moyo fwa ufwanga, aweyi ozevo diasayanena elongi dia luvunu muna mabundu mayingi? Akweyi kwatuka e ngindu zazi? Ye kele vo o moyo ke uzinganga diaka ko vava kefwanga o muntu, nkia vuvu kilenda kala kwa amafwa?

¹³ Nga tulenda solola e mvutu zakieleka zafwana mu yuvu yayi? Elo! E yuvu yayi y’eyi yakaka ivaninwa e mvutu muna tini ilanda. Ediantete mbula twabadika kana aweyi diayantikila elongi dia moyo ulembi fwanga.