Ngano tilundi ni nti?
Mvutu ya Bibila
Ntêlo ya “tilundi” mu Bibila mbangululu yena ya ntêlo ya Hebre nefese na Greke psykhe. Ntêlo ya Hebre yizololo tâ “tivangu tihumunaka,” mboko ntêlo ya Greke yizololo tâ “tivangu tia moyo.”a Buna tilundi, ni tivangu tiatiansoni, ka tiena tima ko tie mu kati dia nitu mpe tidukaka bu fwaka nitu. Tataluzula bwe Bibila disongelaka ti tilundi tia muntu ni muntu wawansoni:
Adame ka bamuhana tilundi ko—yandi “wayizi bâ tilundi tia moyo”
Yehova bu kayirika muntu wa ntete, Adame, Bibila ditêle ti “muntu wayizi bâ tilundi tia moyo.” (Mbatukulu 2:7, Bible du roi Jacques) Adame ka bamuhana tilundi ko—yandi wayizi bâ tilundi tia moyo, peleko muntu.
Bibila ditêle ti tilundi tilendi sala, tilendi bâ mu nsatu, tilendi tumamana misiku peleko tilendi simba mvumbi. (Levitike 5:2; 7:20; 23:30; Lubambu 12:20; Bisi-Rome 13:1) Bisalu bio muntu wawansoni wusalaka bio.
Ngano tilundi ka tifwaka ko?
Tilundi tilendi fwa. Verse zazingi zisongelaka ti tilundi fwa tifwaka. Tatala bifwani:
“Tilundi tisumukaka, ni tio tifwaka.”—Ezekiele 18:4, 20, Bible du roi Jacques.
Ku Israele ya ntama, nsembolo ya masumu ma manene yeri ti bafweti “fukisa tilundi” tia muntu wuyirikiri musamu. (Ndukulu 12:15, 19; Levitike 7:20, 21, 27; 19:8, Bible du roi Jacques) Mu nzonzolo yakaka bafweti “mu honda.”—Ndukulu 31:14, Bible du roi Jacques.
Ha manima ma lufwa lwa muntu, ntêlo ya “tilundi tia fwa” basarilaka mu verse zakaka. (Levitike 21:11, note; Lutangu 6:6, note) Ni bu sa ti Mabibila mamingi masarilaka ntêlo ya “nitu ya fwa” peleko “muntu wa fwa” mu verse zo. Kâ mu zu dia Hebre nefese basarilaka, peleko “tilundi.”
“Tilundi” tilendi zolo tâ “luzingu”
Bibila mpe “tilundi” disarilaka ntiana tidimbu tia “luzingu.” Mu tifwani, Yobe 33:22 ntêlo ya “tilundi” yisarilaka (nefese) mu zonzela “luzingu.” Mpila mosi mpe, Bibila mbo disongelaka ti tilundi tia muntu, peleko luzingu, lulendi hombela peleko lulendi kota mu mpasi.—Ndukulu 4:19; Mfundisi 9:17; Bisi-Filipe 2:30.
Nsalulu ya ntêlo ya “tilundi” beto yibakisaka mu bakula verse zitâka ti tilundi “tiaduka” peleko “tiayenda.” (Mbatukulu 35:18; Bible du roi Jacques) Nzonzolo ya mpila yo yisongele ti luzingu lwa muntu suka lusukaka. Mbangululu zakaka zisarilaka ntêlo yo mu Mbatukulu 35:18, bu yitâka: “mu tihumunu tiandi tia mansukina.”—Traduction Œcuménique de la Bible; Bayard.
Nkwikulu yitâka ti tilundi ka tifwaka ko kwe yatûka
Mabundu ma bukristo makwikilaka ti tilundi ka tifwaka ko, ka mabakila wo mu Bibila ko, kâ mu filozofi ya Bagreke. Buku dimosi ditâka ti: “Bibila bu dizonzelaka tilundi, butomo tala tihumunu dizonzelaka; ka disaka luswaswanu ko ha kati dia tilundi na nitu. Ndongosolo za bukristo za luswaswanu ha kati dia tilundi na nitu, kwe Bagreke ba mu ntama zatûka.”—Encyclopædia Britannica
Nzambi ka tambulaka ko ti bavukasa ndongosolo zandi na filozofi za bantu ntiana ndongosolo ya tilundi tilembo fwaka. Diangana, Bibila ditêle: “Seno mayela ngatu muntu walembo lu sa ngamba mu mayela ma zonzela (filozofi) na mu lulengo lwa misamu mia mpamba misikamanaka mu tikulu tia bantu.”—Bisi-kolose 2:8.
a Tala buku dia The New Brown, Driver, and Briggs Hebrew and English Lexicon of the Old Testament, tinima 659, na Lexicon in Veteris Testamenti Libros, tinima 627. Mabibila mamingi mabangulaka ntêlo za nefese na psykhe mu mpila za swaswana tintwari na misamu mita za zungirila, bu basarilaka ntêlo ntiana “tilundi,” “luzingu,” “muntu,” “tivangu,” peleko “nitu.”