Mukristo dhó Maisha ndirigoti Lod’radha dhi njí dhi Njudha dhi Buku nǎ Referase
© 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
BI 11 DDO 3-DDO 9
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO WIMBO WA SULEMANI 1-2
Bbʉbbʉ jidha djo tilo ná lo
w15 15/1 30 §9-10
Ri ká ka ndi ka ngbà le é bbʉbbʉ jidha na?
9 Ndoa nga e kpetsi ke ma tso gba isɨle na ná ritsi dhé inga nga nǎ jidha kʉ ná ritsi ri. Bbʉbbʉ dhé, aro kʉ ná Wakristo tso adi gba ndoa kana nari e jidha. Nde, føri ká kʉ ngbǎ di ná jidha? Ri ká kʉ Biblia nǎ kanuni chutso ddá dho ná jidha? (1 Yo. 4:8) Ri ká kʉ familia nǎ ndrŭ kana e ná jidha? Ri ká kʉ bbʉbbʉ bbakau kana e ná jidha? (Yoh. 11:3) Ri ká kʉ kpetsi ke ma kana e isɨle na ná jidha? (Mez. 5:15-20) Dza dhi ndrŭ dho ringani ndima dhǒ fø jidha krʉ ndima kana. Bbʉbbʉ jidha adi njani le tso nǎ lo ma, nji le nji ná lo ma na chulu. Ri kʉ bbo nǎ mana kʉ ná lo nzɨ dza dhi ndrŭ bbari ndima nji ná njí cho ndima tso jidha ndima dhǒ ndima dho nari ró! Dza dhi ndrŭ di rinji fø ngbà ró, føri ka ndi kó kpa tsotso ndima li ndima thí li ndima djo ndirigoti ndima é hwè na. Nja kʉ ná eneo nǎ, ri kʉ familia nǎ ndrŭ i adi ndima dhi kpetsi ngba inga singba ngba ká ka ndi chi ndoa ie na ma nari vʉ ri, ná føri adi rili nzɨ kpa chu ndima bblo ndima kana. Nì mai ri kʉ føro njati kpa chi ndoa b’lo ró, ringani kpa di jidha dhǒ ndima dho ndima ti ná lo chulu. Føri si rili kpadhó jidha dhidhi ndirigoti kpadhó ndoa é bblo pli.
10 Kpetsi ke ma, isɨle ma na adi dhǒ ndima kana ná jidha dhó nja bblo matokeo ma e ddi. Pi Sulemani tsongʉeni Mushulami dho, ndi si “or ma, kuivre ma na na le thɨ ná ritsi bbʉ ngba dho.” Ke mangʉe ngba ma ndirigoti ke pongʉeri ngba gʉ “d’ani bbo pli lú si ná bi bbai, ngba tsetse bblo nga í ná dyi bbai.” (Wim. 1:9-11; 6:10) Ro, fø ngba tøngʉeni chi miya ronga ngʉ adi b’o ná bbo ndi jingʉe ná ke dho. Nga mai ngba ma ngʉe ddi ngana miya ronga ngʉ adi b’o ná fø ke na ro, ngba tsotso ká addu kongʉe ndi tøni chi d’e? Ngba d’ra ndi tsotso kongʉe ná lo d’ra ko dho. (Azø Wimbo wa Sulemani 1:2, 3.) Ri ngʉe ke “ngʉ adi dhǒ ngba dho ná jidha” nga ngba no nari. Ngba pori fø jidha ngʉe “bblo pli divai djolu” bbo ndi hwè bbʉ ro, ndirigoti ke ró dho rili ndi mbu ndi “bblo kʉ ná ché” le ddo djǒ djó nari bbai. (Zb. 23:5; 104:15) Bbʉbbʉ dhé, kpetsi ke ma, isɨle ma na di ngaddi drrdrrnga djó ro ndima adi dhǒ ndima kana ná jidha djo ró, føri ka ndi liri kpa kana jidha ra anzi bbo. Føri dho, ri kʉ bblo kpetsi ke ma, isɨle ma na di jidha dhǒ ndima kana krʉ saa ró!
Kiroho nǎ Mali
w15 15/1 31 §11
Ri ká ka ndi ka ngbà le é bbʉbbʉ jidha na?
11 Wimbo wa Sulemani nǎ kʉ ná somo ka ndi kó nzá d’e ndoa chi go ná Wakristo tsotso maddi, bbo pli ri ka ndi kó ndima lai ne ndoa dho ná kpa tsotso. Fø jadda singba ngba na nzá Sulemani dzá ji ro tsungʉe ri. Yerusalemu nǎ sinzø jingʉeri ngba ji Sulemani nari ro nzá ngba ungʉe ri ndirigoti ngba pongʉeri fø sinzø dho ɨ: “Nzɨ ni tsu ji kpakpanga na ma na nzá ma na ji d’e dani ro.” (Wim. 2:7; 3:5) Ká addudho? Dhonalo jidha tso le ka le ngá na ná le dhó lo nanga ri adi ngani le ne bblo. Føri dho, ndoa ji ndi chi ná Mukristo dho ri kʉ bblo ndi b’onga kpø ndi ra ngbà ndi ji bbo ná ke inga ná le ba ná nga djo.
BI 11 DDO 10-DDO 16
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO WIMBO WA SULEMANI 3-5
Le thí nǎ le d’ani nari dzá bblonga
w15 15/1 30 §8
Ri ká ka ndi ka ngbà le é bbʉbbʉ jidha na?
8 Wimbo wa Sulemani nǎ le tilo djo ná jidha krʉ nzá tilo le ndí ró le d’ani nari djo dhé ri. Anja miya ronga ngʉ adi b’o ná ke po jadda singba ngba tso nǎ lo djo ná lo. (Azø Wimbo wa Sulemani 4:7, 11.) Ngba tso nǎ lo kʉ ddiddi “hwere nǎ kʉ ná tii-dda bbai.” Ká addudho? Dhonalo hwere nǎ kʉ ná tii-dda adi o djuu b’lo le tu ná tii-dda djolu. “Tii-dda ma, tsí-ba ma na kʉ [ngba] dà tsena,” føri na mana kʉ tii-dda ma, tsí-ba ma na adi o djuu nari bbai, [ngba tso nǎ lo kʉ bbo ndi thonga ro. Bbʉbbʉ dhé, miya ronga ngʉ adi b’o ná ke pori fø singba ngba djo, “ni d’ani bbo pli, . . . nzá thonga ná lo ro kʉ ni nǎ nga,” ná fø lo na nzɨ ke ngba d’ani ndi ndí ró nari dhé d’ra ri.
w00 1/11 11 §17
Mungu dhó nganjadha nzá le tse le ndí ró nari djo
17 Ya tatu tøngʉeni chi nari ngʉe Mushulami. Bbo d’ani ná fø singba ngba dzá ri nzá thongʉe miya ronga ngʉ adi b’o ná ke nyǒ dhé ri, ro Israeli nǎ bbo dhó mali ngʉe ná pi Sulemani nyǒ maddi. Wimbo wa Sulemani nǎ le tilo djo ná bblo kʉ ná lo kana, Mushulami b’ongʉe ndidhó bblo kʉ ná nyi ronga ndirigoti ngba kuso lú ngʉe ná ndrŭ ngʉ adi heshima bbʉ ngba dho. Ngbà mai ngba nyingʉe Sulemani nyi ro, roho chulu ke ndingʉe lo ndi dhé fø historia djo. Miya ronga ngʉ adi b’o ná bbo ngba jingʉe ná ke ma bbʉngʉe heshima ddi ngba dho ngba dhó bblo nyi djotsina. Ddikpa saa na, ke ddingʉe Mushulami “d’e ronga tso le d’e ná bustani na.” (Wimbo wa Sulemani 4:12) Israeli nǎ ddrdrr, bblo kʉ ná bustani ngʉe ndi nǎ bblo kʉ ná njonjo tsó ma, djuu ngø ná maua ma, bbobbo tsú kpari ma na na. Fø di ná bustani ronga tso le ngʉ adi d’e maua na inga ukuta na ndirigoti ri na le ngʉ adi tsu ri ró dzaitso nganga lu dhé. (Isaya 5:5) Miya ronga ngʉ adi b’o ná fø ke njangʉe mushulami dhó tsetse ná nyi ma, jidha ma na ddikpa bblo kʉ ná bustani bbai. Ngba ngʉe tse ndi tse ndidhó nyi ró ro. Ngba ka ndi b’oe ndi ngʉe na ná jidha ronga ndima si ndoa chi na ná ke dho dhé.
g04 12/22 9 §2-5
Bblo pli kʉ ná d’a
Le thí nǎ le d’ani nari ma ká ka ndi tho nja ndrŭ nyǒ ddi? B’lo nji cho chøchø kumi ndoa kana ná le-ve Georgina pori ɨ: “Fø cho krʉ kana, mabbá ke adi njini ma na chi kʉ ná chu nǎ ndirigoti bblo nari dho ma jirie ke bbo. Kedhó maisha nǎ bbo na mana kʉ ri, ke adi nja nari kʉ Mungu nyǒ tho ná lo ndi nji nari. Føri korie ke tsotso ndi dhǒ jidha gʉ bbo ma dho ndirigoti ndi nja ma mana na. Ke adi madhó nganjadha ma ne ddi ndi chu lonanga ndi vʉ nari kana ndirigoti ke adi rili ma nja ma mana na kʉ ri. Ma churie ri chu nari kʉ ke ji ma ji.”
Cho 1987 na chingʉe ndoa ná le-djo Danieli pori ɨ: “Mabbá le d’arieni ma nyǒ djó bbo. Ma nzá jirie le, le d’ani ndi ndí ró nari dho dhé ri, ro ledhó nyi adi rili ma ji le gʉ bbo. Le adi ngaddi ddi nja ndrŭ djo ndirigoti le adi riji kpa mbu ndima bblo. Le e Wakristo e na ná nyi na bbo. Føri adi rili ma mbu ma bblo le ma na ko kʉ nari dho.”
B’lo sani sa njʉ ná i dz’ djó, ri nzá ngani ko nja ngbaribbai ma ndrŭ kʉ ndima ndí ró nari dhé ri. Ri nzá ngani ko di ndrŭ “d’ani” ndima ndí ró nari dhé nja ri dhonalo bbo d’ani ná ndrŭ nzá ka ndima bani bbo ri ndirigoti føri nǎ mana nga ka ndi é bbo ri. Ro, ngbà ka ndi ka nari kʉ le thí ró le d’ani nari, føri i kʉ bblo kʉ ná sifa na le kʉ nari. Biblia pori: “Le nyǒ djonga ró le d’ani nari ka ndi shá le sha, ndirigoti d’a na mana ro nga ka ndi é ri, ro Yova do nji ná isɨle adi madha ba.” Føri ró ro njonjo Biblia pori ɨ: “Bbo d’ani ndi nyǒ djonga ró ndirigoti nga kʉ akili na ná isɨle kʉ ddiddi djø (nguruwe) ndʉtʉ nǎ le li or dhi pete nari bbai.”—Mezali 11:22; 31:30.
Mungu dzá lo ko tsotso kó ko nja mana na bbo nari kʉ “le thí ró le d’ani nari, føri i kʉ nyenyenga ma, le thí jo tso kodha ma na dhi le thí nzá ka ndi sani sa ro, bbo ndi nǎ mana kʉ Mungu nyǒ djó ro.” (1 Petro 3:4) Bbʉbbʉ dhé, føri i kʉ bblo pli kʉ ná d’a, le ndí ró le d’ani nari djolu. Føri dho, ko krʉ dho ri ka ndi kaka ko d’ani d’a ko thí nǎ.
Kiroho nǎ Mali
w06 15/11 18 §4
Wimbo wa Sulemani dzá buku nǎ bbo na mana kʉ ná lo
2:7; 3:5—Pi bbá bbaidjó ngʉ di ná sinzø tsó ká le nzingʉeri ndima tsoni “njegø ró ndirigoti tsó nǎ paa dhi zǎ ró” addudho? Njegø ma, tso nǎ paa dhi zǎ ma na le adi nja bblo ndima ndí su nari ma, d’a ndima d’ani nari ma na ró. Mushulami pongʉeri pi bbá bbaidjo ngʉ di ná sinzø dho nari kʉ rie ngbabø d’ani ná ritsi ma inga ngbabø dzá bblonga kʉ ná ritsi chulu ma ró, nzɨ nzø da jidha ndi na kpakpanga na.
BI 11 DDO 17-DDO 23
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO WIMBO WA SULEMANI 6-8
Adi lubba bbai, ro nga dzaitso bbai ri
it “Wimbo wa Sulemani” §11
Wimbo wa Sulemani
Ri njani nari kʉ Sulemani bbangʉeri Mushulami ngʉngʉ ndima bba nari bbai. Ngba djoi njangʉe ngba si nari ro, kpa dhungʉeri: “Ngø dja nǎ ro si ndidzá bbo ndi ji ná ke djó ndi la ndi ro ná føri ká kʉ ngbá isɨle?” (Wim 8:5a) Mushulami djoi nzá chungʉe ndima dhi vena ká ka ndi dhoe ndi chi føri bbai ji dhi lo kana nari ro ri. Anziro kpa kana ddike pongʉeri ndima dhi vena djo: “Ko abba kʉ nzá bà d’e tø ná singba ngba ro thé. Nde, ko ká si rinji ngbǎ ndrŭ si si fø ngba dho ná dyi?” (8:8) Kpa kana ddike ngʉngʉe logoti ɨ: “Njati ngba sie ukuta ró, ko si feza dhi munara chi ngba djo; ro ngba sie dzaitso ró, ko si ri tso dhɨ mbawa na.” (8:9) Nì mai ri kʉ føro, Mushulami singʉe si fø mbudha djolu, ngba nanga jingʉeni ndidhó divai dho ndirigoti ngba dhongʉeri ndi kʉ chi, bbo ndi jingʉe ná ke dho (8:6, 7, 11, 12), føri djotsina ngba ka ndi poeri ɨ: “Ma kʉ ukuta ndirigoti ma bà kʉ munara bbai. Føri dho, ma ngʉ ke nyǒ djó ngoi ba ná le.”—8:10.
yp 188 §2
Biblia ká d’ra ngbá lo ndoa le chi nari njí le ngono nji nari djo?
Jadda kpa ndima dhó bikira ronga b’o nari ka ndi kó kpa tsotso bbo nzɨ ndima bani che kʉ ná matokeo na ró. Biblia tilo bblo b’ongʉe ndi ronga uasherati dhi lo ró ná jadda singba ngba djo nì mai ndi ngʉe jidha na bbo ndidzá kau ngʉe ná ke dho ro. Føri ka ndi lieri ngba pori ɨ bblo ndi ndi mbu ro: “Ma kʉ ukuta, ndirigoti ma bà kʉ munara bbai.” Ngba nga ngʉe ‘tsé ró dzaitso’ le ka le pʉ chelo njidha dho nari bbai ri. Ngba dhó nyi kana ngba ngʉe nzá dhi ngana le ka le si sʉsʉ ná munara bbai kpakpa le chi ndi ró ukuta ro! Ri kaka le nzi fø ngba “safi kʉ ná ngba” ndirigoti ngba ka ndi poeri ndibbá ke si ngʉ ná fø ke djo, “Ma ngʉ ke nyǒ djó ngoi ba ná le.” Ngba jo tso kongʉe ko ndi thí ró ná føri lingʉeri kpa krʉ é hwè na.—Wimbo wa Sulemani 6:9, 10; 8:9, 10.
yp2 33
Mushulami kʉ bblo kʉ ná loroji
Mushulami chungʉeri chu nari kʉ ndi dho ringani ndi é tse ndi tse ro ji dhi lo kana. Ngba “lingʉe ndi lai nzø tsodha tsena ɨ ndi pongʉeri nari na, nzɨ ni da ji ma na nzá ma nǎ ji d’e dani ná saa na.” Mushulami chungʉeri nari kʉ njati le cho ndi ji dho kpakpanga na ró, ji ka ndi dani ndi nǎ ro lele. Ngba d’ingʉe ri utso nari kʉ nja ndrŭ ka ndima cho ndi ndi ú nzá thonga ndi dho ná ke tso. Njaro ngba dhó hisia ka ndi lieri nzɨ ngba vʉ lonanga bblo. Føri dho Mushulami mangʉe “ddikpa ukuta” bbai.—Wimbo wa Sulemani 8:4, 10.
Mushulami bbai, ni ká adi jidha nja dhidhi akili ró ná le bbai i nì? Ni ká ka ni rr ni djǒ nǎ kʉ ná lo inga ni thí nǎ kʉ ná lo? (Mezali 2:10, 11) Nja saa na, nja ndrŭ ka ndima cho ni kpakpanga na ni ngá ji tso nga ni kʉ tayari ri dho ná saa na. Njaro ni ma ka ni ngá jidha tso ddi, nga ni kʉ tayari ri dho ná saa na. Loroji na, njaro ni nja ddikpa kpetsi ke ma bbí ddikpa singba ngba ma na lø ndima lø ndima thó tso ro ná saa na, ká ni adi riddi ringani ni ma ngá ji tso ro i? Ni ká ka ni u nga ma na nidhó udha kʉ ddikpa ná ke u? Mushulami dhongʉeri ndi dhidhi akili ró ji dhi lo tso ndima ngangʉe ná saa na. Ni ma ka ni é Mushulami bbai ddi!
Kiroho nǎ mali
w15 15/1 29 §3
Ri ká ka ndi ka ngbà le é bbʉbbʉ jidha na?
3 Azø Wimbo wa Sulemani 8:6. Le ripo “Yah dhó kazz dà” ná fø lo ngbá ngatsi ma jidha e nari dhǒ. Bbʉbbʉ jidha kʉ “Yah dhó kazz dà” dhonalo ri kʉ Yova i kʉ fø di ná jidha tso nga ná ke. Ke nongʉe ndrŭ ndi ró ji ró ndiro ndrŭ é jidha le ka le dho na ná uwezo na d’e. (Mwa. 1:26, 27) Go Mungu nongʉe ya kwanza isɨle Eva ya kwanza kpetsi ke Adamu dho ná saa na, Adamu tso nǎ ro singʉe nari ngʉe ji dhi lo (Poésie). Bbʉbbʉ dhé Eva mbungʉe ndi chøchø kʉ Adamu ró ri, dhonalo “le singʉe” ke nǎ ro. (Mwa. 2:21-23) Yova bbʉngʉe jidha le ka le dhǒ na ná uwezo ndrŭ dho nari djotsina, ri adi kaka kpetsi ke ma, isɨle ma na dho ndima dhǒ bbʉbbʉ kʉ ná jidha ndima kana.
BI 11 DDO 24-DDO 30
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO ISAYA 1-2
Ngab’odha “nga djolu nji kosa ná ndrŭ dho”
ip-1 14 §8
Ddikpa Baba ma, ndidzá tsatsa ná nzø ma na
8 Isaya ra ndidhó lo ki na anzi ɨ ndi pori wazi kʉ ná chu nǎ Yuda nǎ tsatsa ngʉe ná ndrŭ tsɨ dho nari na: “Njedha chenga nji ná ndrŭ tsɨ dho, bbo pli ndima dhó kosa kʉ ro, chenga nji ná gø! Kpa bba Yova bba, kpa dhori ndima kʉ ngadhi heshima ro Israeli nǎ Mutakatifu kʉ ná Ke dho. Kpa ngʉ aluti.” (Isaya 1:4) Che bbo kʉ ná lo nji ná kpa dhó chelo ka ndi gbó ndi tso ndi ngʉ li ǒ ná no bbai. Abrahamu dhó saa na, Yova pongʉeri Sodomu ma, Gomora ma na nǎ ndrŭ dhó chenga kʉ “li ndi ǒ bbo ro.” (Mwanzo 18:20) Yuda nǎ ndrŭ maddi ra bani fø hali kana dhonalo Isaya pori nari kʉ Yuda dhó “kosa tso kaka.” Føri kina ke nzi kpa “chelo nji ná gø, sasani ná nzø.” Bbʉbbʉ dhé, Yuda nǎ ndrŭ kʉ tsatsa ná nzø bbai. Kpa “ngʉ aluti,” inga njati le njínji la Bible de Semeur nǎ bani ná lo na ró, ri ripo kpa “le ndima chuti” ndima dhi Baba dho.
ip-1 28-29 §15-17
“Akothɨ lo thika ndi ngʉ bblo”
15 Iga Yova dhó sauti kʉ kpakpa ka ndi li le nari bbai ndirigoti ndi nǎ zølo na. Yova pori “‘Anisi ndirigoti akothɨ ko kana lo thika ni na. Njati nidhi chenga é ddiddi bbo pli dzá kakanga kʉ ná ritsi bbai ma ró, ri si ngʉ sawø rere thokpa bbai; njati rie kaka ddiddi kaka kitambala bbai ma ró, ri si ngʉ chembø ká na le thɨ ná ru bbai.’” (Isaya 1:18) Bblo pli kʉ ná fø verse nǎ lo tso le nga ró ro ná fø lo ro nzɨ ndrŭ adi famu bblo ri. Loroji na, Bible en français courant pori ɨ, “Ko ko kana lonanga tutu,” ri kʉ ddiddi kosa kʉ nǎ ná ndrŭ rine ndima rrni nari bbai. Ro, fø verse nzɨ ripo fø ri! Yova nji ndrŭ laidjo ná chenga ro nga kʉ ri, tsatsa ke ró ná fø ndrŭ ma, unafiki nji ná fø ndrŭ lai djo ma nzá ddi ke nji chenga ro ri. (Kumbukumbu la Torati 32:4, 5) Fø verse nzɨ loti aro kʉ ná ndrŭ ddani dda ndima kana nari djo ri, ro ri loti chølo le ne le kana nari djo. Ri kʉ ddiddi Yova nzi Israeli tribinale nǎ nari bbai.
16 Føri kʉ d’od’o ka ndi bbʉ le dho ná ngaddidha, ro Yova kʉ zølo na adi lod’i ná ke ndirigoti ke e zø na bbo pli. Ke adi ndrŭ zø nji ná ngatsi ka ndi dhǒ zølo ná ndrŭ ro nga kʉ ri. (Zaburi 86:5) Ri kʉ ke ddiro dho dhé ri ka ndi ka ndi sa Waisraeli dhó “ju bbai lʉ” ná chenga ndirigoti ndi ngʉ ri “sawø thokpa bbai ri.” Ddikpa le ma, ddikpa njí ma, ddikpa bbʉdha ma, inga sala ma na ro nzá ka ndi sa chenga chulu le ba ná muchafu ro ri. Ri kʉ Yova dzá zølo dhé ka ndi sa ri ri ndirigoti fø zølo ke adi dhǒ ngbà leni ndima thí nǎ ro krʉ ná ndrŭ dho dhé.
17 Fø bbʉbbʉlo na mana kʉ bbo nari dho, Yova ngʉ fø lo djolu ɨ ndi pori nari na, “ju bbai” kʉ ná chenga si ngʉ sawø chembø ká na le thɨ ná wø ru bbai. Yova jirieri ko churi nari kʉ ndi adi ndrŭ zø nji bbʉbbʉ dhé, rie bbò chenga ma ko njí ró, njati ndi njari ko leni le bbʉbbʉ ngbà kodhi chenga nǎ ro ró. Rɨ nanga rɨni fø lo djo ná ndrŭ dho ri ka ndi é bblo ndima ddinga ro Manase dhó loroji djo mai. Ke njingʉe bbobbo chenga cho bí kana. Ro, ke lengʉeni le ndirigoti ke zø njingʉeni nji. (2 Mambo ya Nyakati 33:9-16) Yova jiri ko krʉ, rie bbobbo chenga nji ná ndrŭ ma ró, ko churi nari kʉ ndi ma na “le ka le thɨ le kana lo thika” ná saa kʉ go ndi kʉ ro.
Kiroho nǎ Mali
ip-1 39 §9
Yova dzá dza ngbeni ngbe
9 I ddo ró nzɨ Mungu dzá ndrŭ adi ndima tso nju ngøtsɨ djo dju na le chi ná hekalu na ri. Yerusalemu na le chingʉe Yova dho ná hekalu, Waroma bbá bbasødda sangʉe cho 70 na Y.G.G. Mutume Paulo d’rangʉeri nari kʉ Yerusalemu nǎ ngʉe ná hekalu ma, anziro ngʉe ná tabenakulo ma na ngʉe loroji. Ri ngʉ dhǒ nari kʉ kiroho nǎ bbo na mana kʉ ná ritsi nari i kʉ, “Yova nganga chi ná bbʉbbʉ hekalu, nga ndrŭ chi nari ri.” (Waebrania 8:2) Kiroho nǎ fø hekalu kʉ Yova na adi ko tso gba ná chu ndiro ko bbʉ madha ke dho Yesu Kristo ke bbʉngʉe ko dho ndi é le ødha dhi be nari chulu d’e. (Waebrania 9:2-10, 23) Fø lo na ndi tso gbani d’e, Isaya 2:2 nǎ le tilo “Yova dzá dza dhi ngø djo” ná fø lo Yova dhó bbo ngbeni ná tsetse ná ibada dhǒ kodhó i saa na. Bbʉbbʉ ibada kana adi tsu njʉ ná ndrŭ nzɨ adi ndima tso nju ddikpa nga ro na ri, ro kpa tso adi gbani ddi ibada chulu.
BI 12 DDO 1-DDO 7
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO ISAYA 3-5
Yova kaka le rrnga ndi dho ndirigoti ke jiri ndidzá ndrŭ njiri fø
ip-1 73-74 §3-5
Njedha nzɨ tøni chi ná divai mbi dho!
3 Rie loroji ró ma, inga bbʉbbʉ kʉ ná chu nǎ ma Isaya ngo fø dyi ndrŭ dho ri ró, ri drr ndrŭ dhó ngaddidha ngbà dhé. Njaro bí kʉ ná ndrŭ kʉ ngbà ndima chu divai dhi nzà gʉ njí dzá bbonga ro, ndirigoti Isaya d’ra ná føri kʉ nì adi njini ná bbʉbbʉlo. Divai dhi njí adi nji njʉ ná kpa bbai, divai dhi njínji ná ke nzɨ adi ri zʉ ndi nǎ kpa ró ri. Ro, ke adi bblo pli kʉ nari mbi d’ɨ zʉdha dho “ná føri i kʉ kaka kʉ nari.” Ke adi ri zʉ “nì mboleo kʉ bblo ná ngana,” ngbà ri ka ndi dhí bblo ná ngana.
4 Njati le jiri ledhó divai ó ndi kpa ngbà ró, ri adi ngani le njínji bbo. Isaya loti ‘beshe na njínji ndirigoti dju tú ndidhó nzà gʉ ro’ ná ke djo, ná føri kʉ bbo adi le nje ná njí! Njaro ke njínji “bbobbo dju na ndiri na ndi chi munara maddi.” Drrdrr dzamu b’o ná kpa ngʉ adi di fø di ná munara nǎ ndiro ndima b’o nzà gʉ kʉ ná nyo ronga bandi ma, zǎ ma na ró d’e. Godhé kpa ngʉ adi ukuta chi dju na ndiri li mupaka divai dhi nzà tso ro d’e. (Isaya 5:5) Føri le ngʉ adi nji ndiri b’o bblo pli kʉ ná fø dz’ ronga dji dda ró d’e.
5 B’lo ndi njinjí bbo ndiro ndi b’o ndidhó divai ronga nzà gʉ nari goti, ke e sir ndi djo nari kʉ ndi si ndi kobe ba lazima. Føri ndi b’o ná nga kana, ke adi bbù krr ri thɨdha dho. Nde, fø ke e b’o ná fø lo ká njini bblo bbʉbbʉ? Nzá, divai mbi djo o nari kʉ tsó nǎ ri.
ip-1 76 §8-9
Njedha nzɨ tøni chi ná divai mbi dho!
8 Isaya nzi divai dhi bboke Yova, “bbo ma ji ná ke.” (Isaya 5:1) Njati rie fø Isaya nzi Mungu ri ró, føri kʉ kpa kana nga kʉ chøchø bbo ke na nari dho. (Anja Yobu 29:4; Zaburi 25:14.) Nì mai ri kʉ fø ro, fø nabi dhongʉe Mungu dho ná jidha ro nzá le ka le ddi Mungu dhó “divai” dho Mungu dhongʉe ná jidha na ri, føri kʉ ‘zʉ ke zʉngʉe ná ndrŭ tsɨ.’—Anja Kutoka 15:17; Zaburi 80:8, 9.
9 Yova “zʉngʉe” ndidzá ndrŭ tsɨ Kanaani dhi ngø na ndirigoti ke bbʉngʉe ndidzá yadha ma, lojadha ma na kpa dho, nari ngʉ kpa ronga b’o ukuta bbai bbo dhó nyi sangʉeni ná ndrŭ tsɨ ró. (Kutoka 19:5, 6; Zaburi 147:19, 20; Waefeso 2:14) Føri kina, Yova bbʉngʉe lod’i ná kpa ma, bbakuhani ma, bbanabi ma na ndima di loja kpa dho d’e. (2 Wafalme 17:13; Malaki 2:7; Matendo 13:20) Njati nja ndrŭ ngá Waisraeli ró ndima vú nari tso ná saa na, Yova ngʉ adi kpa ka ndi gø ndima dhó mbubai dhó ro ná kpa chó thei. (Waebrania 11:32, 33) Føri dho i Yova dhuri: “Madhó b’lo ma zʉ ná divai dho ma ka ma njí ná lo ki ká kʉ go?”
w06 15/6 18 §1
“Ab’o i divai ronga bblo”!
Isaya ddi “Israeli dzá dza” tso nǎ divai inga “momo nari” nga odha tso djó ná bblo kʉ ná divai na (Isaya 5:2, 7; maelezo ya chini) Tsó nǎ divai adi ndi kpa ó nini pli, zʉ le zʉ ná divai kpa djolu ndirigoti ri ndí tso ma ngaddi e bbo ri, bí ndi nǎ kpa kʉ ro. Divai thɨdha dho ma, nyodha dho ma nzá ddi ri thonga ro ri ndirigoti ri na le dhǒ nari kʉ tsatsa ná ndrŭ tsɨ, chenga ndima nji ro. Tunda ndi kpa ó nzɨ ná føri nga ngʉe nzà bbɨe ná ke dhó kosa ri. Yova njingʉe ndi dho ka ná lo krʉ ndiro ndi liri ndrŭ é nì ndima kpa ó ná tunda bbai d’e. Føri dho, Yova dhungʉeri “Madhó b’lo ma zʉ ná divai dho ma ka ma njí ná lo ki ká kʉ go?”—Isaya 5:4.
w06 15/6 18 §2
“Ab’o i divai ronga bblo”!
Waisraeli dhongʉe ndima nzɨ ndi kpa ó ná divai bbai nari dho, Yova pongʉeri ndi si ndidzá ndrŭ ronga tso ndi d’engʉe ná ukuta glʉglʉ. Ke nzá ka ndi thɨe ndidhó loroji dhi fø divai ronga ki ndirigoti ndi ngʉ dz’ ki ri koti vi ri. Ri tsotso ka ndi koe ná dji ki ro ma nzá ka ndi koe ri, che kʉ ná tsó ma, kpele ma ka ndi sie nzà gʉ nga lø lu.—Isaya 5:5, 6.
Kiroho nǎ Mali
ip-1 80 §18-19
Njedha nzɨ tøni chi ná divai mbi dho!
18 Drrdrr Israeli nǎ ngø lu ngʉe Yova dzá ri. Krʉ kʉ ná familia dhó ngʉe Mungu dhó ro ndima ba uriti bbai ná nga ro nì dhé, ná fø dz’ ro le ngʉ adi bbʉ luaje inga le wø ri ro wø nja ndrŭ dho, ro “theinga dho” i nzɨ le ngʉ adi ri nanga ro dzi ri. (Mambo ya Walawi 25:23) Fø yadha ngʉ adi rili nzɨ ndrŭ cho nja ndrŭ dhó nga tso kpakpanga na ndima dho. Godhé føri ngʉ adi rili nzɨ njedha gʉ tɨni tɨ nja ndrŭ djolu. Føro mai Yuda nǎ nja ndrŭ ngʉ adi parsele dhi lo djo Yova bbʉngʉe ná yadha ta kpakpanga na. Mika ndingʉeri ɨ: “Kpa tamani nzà ndirigoti kpa dhʉ ri dhʉ, kpa tamani dza maddi, ndirigoti kpa dhʉ ri dhʉ, ndirigoti kpa dhʉ ddikpa ke bbá dza kali dhi chulu kedhó uriti ma na.” (Mika 2:2) Ro, Mezali 20:21 rid’ra ko dho ɨ: “Tamaa chulu le ba ná uriti sie nga djó ledha ro gosi ná saa na.”
19 Yova tsoni nari kʉ, kpa nǎ tamaa na kpa dhʉngʉe ná fø ritsi ndi si søsø kpa dhó ro. Kpakpanga na kpa dhʉ ná fø dza si ma “nga nǎ ndrŭ ro.” Tamaa chulu le ne le ba ná dz’ si ndi kpa o nusu dhé. Fø lo ká ka ndi sie njini ngbaribbai inga ngbá saa na nari i nzá le d’ra ri. Njaro fø lo ro ka ndi sie njini Babiloni na kpa sie ra ná saa na.—Isaya 27:10.
BI 12 DDO 8-DDO 14
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO ISAYA 6-8
“Ma ena! Acho ma!”
ip-1 93-94 §13-14
Yova kʉ ndidhó takatifu hekalu nǎ
13 Akorr lo ddinga Isaya ma na. “Ma rrngʉe Yova chu ɨ ndi ripo ro: ‘Ma ká ka ma cho ie ndirigoti ko dho ka ie si ra?’ Føro ma pongʉeri: ‘Ma ena! Acho ma.’”(Isaya 6:8) Yova dhungʉe ná fø lo ka ndi choe Isaya ronga ndi ngʉ ddikpa jibu, dhonalo fø maono nǎ nzá le tilo ro d’i nabi djo Isaya ró ro ri. Njaro Yova ngʉ fø lo nzi Isaya tsó ndiro ke ngʉ ndidzá lo nanga tse ná ke d’e. Nde, Yova ká dhungʉeri ɨ addudho, “Ko dho ká ie si ra?” “Ma” ndi ka ndi poe nari rɨngana Yova pongʉeri “ko” ná fø lo na Yova ngʉ nja d’i ke ma tsú ddi fø lo na. Føri ká ngʉe ie? Ke ká ngʉ loti ndidzá ddikpali dhé gøni ná ngba djo luti ndi si ngʉ Yesu Kristo ro? Bbʉbbʉ dhé ri kʉ kedhi dduna fø ke djo i ke pongʉeri ɨ ri, “Akonji ndrŭ ko ró ji ró.” (Mwanzo 1:26; Mezali 8:30, 31) Ra nǎ e Yova kuso krʉ saa ró nari e kedhi dduna ddikpa dhé kʉ ná ngba.—Yohana 1:14.
14 Isaya ngʉ logoti nzá ndi nanga ro rɨni sese maddi ro! Nzá ndi ddinga fø lo ká sie ngbaribbai ma nari djo ro, ke ngʉ logoti thei ɨ: “Ma ena! Acho ma.” Njati ndi ú fø njí tso u ró ká ndi kobe sie ngbaribbai ma nari ro ma nzá ddi ke dhu ri. Ke ungʉe ndi tso ji ndi nanga jini ro ná føri kʉ bblo pli kʉ ná loroji Mungu dzá njí dhi ndrŭ dho ‘dz’ djolu gble ndima adi Pidhinga dzá hwè lo-i d’ra’ njʉ ro. (Matayo 24:14) Isaya bbai, kpa adi ndima dhó bbʉni ná njínji chi ndima kʉ ro ndirigoti kpa adi “lod’ra krʉ kʉ ná ndrŭ tsɨ dho,” nì mai bí kʉ ná ndrŭ adi lo be pá ro. Isaya bbai kpa adi ra anzi nga nǎ do ro ɨ ndima churi ro: Ndima adi nji nari kʉ bbo pli kʉ ná ke dzá njí.
ip-1 95 §15-16
Yova kʉ ndidhó takatifu hekalu nǎ
15 Yova d’ra Isaya dho ringani ndi si d’ra ná lo ndirigoti ngbaribbai ma ndrŭ si ri u nari: “Ara, ndirigoti ni dho ringani ni si rid’ra fø ndrŭ dho, ‘Ni si lo rr bí ina, ro ni nzɨ si lo ro famu ri; ndirigoti ni si ri nja bí ina, ro ni nzɨ si lo ro famu ddikpa maddi ri.’ Aliri fø ndrŭ tsɨ thí d’yu kpakpa, aliri nzɨ kpa b’ɨ rrnga, ndirigoti ab’la kpa nyǒ tso b’la ndiro nzɨ kpa nyǒ njanga ró ndirigoti nzɨ kpa b’ɨ rrnga ró, nzɨ kpa famu ddikpa lo ro maddi ró, ndiro nzɨ kpa ngʉ ma ro ndirigoti nzɨ kpa gø ró.” (Isaya 6:9, 10) Føri na mana ká kʉ Isaya dho ringani ndi d’yu lo ronga kpakpa ndrŭ dho, nzá ndi tilo heshima na kpa dho ro, ndiro kpa gʉ ke gʉ ndirigoti kpa sa ndima kana nga sa Yova na d’e? Ri nga kʉ fø ri! Iga le loti Isaya abba bbu nǎ chøchø ma na ke ma kana nga ngʉe ná ndrŭ djo. Fø lo Yova dhó imba ndima rr ná saa na ká ndrŭ si njini ngbaribbai ma nari dhǒ, rie ngbá ngatsi ma Isaya ridho ndi kʉ chi ndi dhona bbʉni ná njí kana ri ró.
16 Ri kʉ fø ndrŭ i kʉ che kʉ ná ndrŭ ri. Isaya si loti kpa dho “bí ina,” ro kpa nzɨ si ri ro ne ndima u lo inga ndima famu lo ri. Bí kʉ ná ndrŭ si ndima thí d’yu kpakpa nzá ndima u lo ro, kpa sie nzɨ nyǒ nganja ndirigoti nzɨ bɨ ngarr nari bbai. “Fø ndrŭ” dhi ngana ndi ngʉ bí ina nari na, Isaya si ridho kpa dho nari kʉ kpa nzá jiri ndima famu lo ri. Kpa si ridho ndima ta ndima thí tso ta Isaya chulu Mungu d’ra kpa dho ná lo ró. Njʉ maddi ko adi fø di ná lo nganga nja! Bí kʉ ná ndrŭ nzɨ adi riji ndima rr Mungu dzá Pidhinga djo Yova dzá Dimu adi d’ra ná lo ri.
ip-1 99 §23
Yova kʉ ndidhó takatifu hekalu nǎ
23 Isaya dhó unabi djo Yesu ngʉ loti ná saa na, Yesu dhongʉeri fø unabi njingʉeni ndi ngʉe dz’ djo ná saa na. Fø saa na, bí kʉ ná ndrŭ maddi ngʉ adi njini Isaya dhó saa na ngʉe ná ndrŭ ngʉ njini nari bbai. Yesu dhó saa na ngʉe ná ndrŭ ngʉ ndima nyǒ ma, ndima bɨ ma na tso dyá ndá ke ngʉ d’ra ná lo ró ndirigoti kpa bangʉe sadha. (Matayo 23:35-38; 24:1, 2) Fø lo njingʉeni Roma nǎ bbasødda ma, kpa dho ngʉ chutso ddá ná Jeneral Titus ma na tsungʉe Yerusalemu na cho 70 na Y.G,G. ná saa na ndirigoti kpa sangʉe fø bba ma ndi nǎ hekalu ma na krʉ. Fø ro mai, nja ndrŭ rrngʉe kedhó lo rr ndirigoti kpa ngʉngʉe ke unakpa. Yesu nzingʉe fø di ndrŭ “hwè na kʉ ri.” (Matayo 13:16-23, 51) Ke jangʉeri kpa dho nari kʉ, kpa si “Yerusalemu ronga tso bbasødda d’e” nari nja ró, kpa si “nganyi ngøtsɨ djo.” (Luka 21:20-22) Ri kʉ fø chu nǎ i nì ngʉe udha na ná “takatifu kʉ ná gø” ndirigoti nì ngʉe kiroho dhi ndrŭ ná fø ndrŭ tsɨ, “Mungu dzá Israeli” bangʉe gødha ri.—Wagalatia 6:16.
Kiroho nǎ Mali
w06 1/12 9 §4
Isaya dzá buku nǎ bbo na mana kʉ ná lo—I
7:3, 4—Yova ká bbangʉeri nzɨ ndrŭ hwi Pi Ahazi addudho? Siria nǎ pi ma, Israeli nǎ pi ma na pɨngʉeri ndima tu Yuda nǎ Pi Ahazi tu pi djó ro ndirigoti ndima li Tabeeli dhi dduna pi djo, ná fø ke nga ngʉe Daudi nǎ gø ri. Diabolo dhó ngaddidha chulu kpa kpengʉe ná fø lo na nzá Mungu njingʉe Daudi nǎ gø dho ná koddo ro ka ndi njieni ri. Føri dho, Yova lingʉeri Ahazi dhó shinga gøgø ndiro b’lo djo le tsongʉeni ná “ngoi dhi Bboke” ka ndi sie chulu ná gø ronga b’oni d’e.—Isaya 9:6.
BI 12 DDO 15-DDO 21
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO ISAYA 9-10
Unabi tingʉe lo “Bbo pli kʉ ná kadha” djo
ip-1 125-126 §16-17
Ngoi dhi Bboke djo le njingʉe ná tsodha
16 Bbʉbbʉ dhé, Isaya tingʉe lo “føri goti singʉe ná saa djo” ná føri kʉ Yesu ka ndi sie lod’radha dhi njínji dz’ djó ná saa. Dz’ djó Yesu ngʉe ná saa na, bbo pli ke dingʉe Galilaya nǎ. Ri kʉ Galilaya nǎ i ke ngangʉe lod’radha dhi njí tso ri ndirigoti ke ngangʉe i ndi rid’ra nari tso: “Ra nǎ Pidhinga kʉ chøchø.” (Matayo 4:17) Ri kʉ Galilaya nǎ i ke njingʉe ngøtsɨ djó mahubiri ma, ke vʉngʉe ndidhó mitume ma, ke njingʉe ndidhó ya kwanza ddù ma ndirigoti ke dhongʉe ndi ndi una chøchø 500 kʉ ná kpa dho ndi ga nari goti ri. (Matayo 5:1–7:27; 28:16-20; Marko 3:13, 14; Yohana 2:8-11; 1 Wakorinto 15:6) Føri chulu Yesu njingʉe Isaya d’rangʉe unabi nǎ ná i lo: Ke lingʉeri “Zebuloni dhó ngø ma, Naftali dhó ngø” ma na ba madha. Nì mai ri kʉ fø ro, Yesu nzá d’rangʉe lo Galilaya nǎ dhé ri. Israeli nǎ ngø lu ndi ngʉ lod’ra nari na, Yesu lingʉeri Israeli nǎ ndrŭ tsɨ krʉ ‘ba madha,’ føri tsu Yuda nǎ ndrŭ maddi ndi nǎ.
17 Nde, Matayo d’ra Galilaya nǎ “bbo pli kʉ ná kadha” djo ná lo djo ká ko ka ko po ngbá lo? Føga maddi ke d’ra Isaya dhó unabi d’rangʉe ná lo. Isaya ndingʉeri ɨ: “Tɨtɨnga lu ngʉ bbí ná ndrŭ njangʉe bbo pli kʉ ná kadha. Ndirigoti sʉsʉ ko djó ná ngø nǎ ngʉe na ndrŭ djó kadha si.” (Isaya 9:2) Karne ya kwanza na Y.G.G., kadha dhi bbʉbbʉlo djonga ndrŭ rungʉe wapagani dhó kali dhi lo na. Dini nǎ bbobbonga ngʉ adi lo ronga d’yu kpakpa bbo ndima chini ndima dhó dini nǎ desturi na nari chulu, ná føri na kpa lingʉeri “Mungu dzá lo é nga nǎ mana kʉ ri.” (Matayo 15:6) Nyenyenga na kʉ ná ndrŭ thí bʉngʉeni bʉ ndirigoti kpa nzá chungʉe ndima ka ndima njí ná lo ro ri dhonalo kpa dho ngʉ chutso ddá nari ngʉe “nga nyǒ kʉ ná kpa.” (Matayo 23:2-4, 16) Yesu, Masiya singʉe ná saa na, nyenyenga dhi bí kʉ ná ndrŭ nyǒ tso wengʉeni bbo pli kʉ ná chu nǎ. (Yohana 1:9, 12) Yesu njingʉe dz’ djó ná njí ma, ke bbʉngʉe ndi bbʉdha nari ma na kʉ Isaya tingʉe lo djo ná “bbo pli kʉ ná kadha”—Yohana 8:12.
ip-1 126-128 §18-19
Ngoi dhi Bboke djo le njingʉe ná tsodha
18 Ngbà u fø kadha ná ndrŭ ka ndima njie hwè dho ná lo ngʉe bí. Isaya pongʉeri ki ɨ: “Ni liri i ndrŭ tsɨ nyani bí; ni liri kpa é hwè na bbo pli. Kpa nanga jini ni njí nyo tso njú ná ndrŭ e hwè na nyo tso njudha dhi saa na nari bbai, hwè na kʉ vita dhi nga nǎ ro ndima sø ná ritsi nanga ndodha dho ná ndrŭ bbai.” (Isaya 9:3) Yesu ma, ndi unakpa ma na ngʉ lod’ra nari kana, ngbà nanga jini bbʉbbʉlo dho ná ndrŭ ngangʉe ke dyødha tso, ndrŭ dhongʉeri ndima jiri ji ndima bbʉ madha Yova dho roho chulu ndirigoti bbʉbbʉlo kana. (Yohana 4:24) Nzá cho d’e si tho maddi ro, bí kʉ ná ndrŭ ngʉngʉe Wakristo. Pentekoste ddo dyina, cho 33 na Y.G.G. 3000 kʉ ná ndrŭ bangʉe batiso. Ndirigoti nzá ddo d’e da bí ro, “kpetsi kpa dhó hesabu ndringʉeni chøchø 5000.” (Matendo 2:41; 4:4) Yesu unakpa ngʉ kadha nanga pli bidii na nari dho, “kpadhó hesabu ngʉ ra anzi bbo Yesusalemu nǎ; ndirigoti bí kʉ ná bbakuhani ma ngangʉe udha dho ndima ngarr nari tso ddi.”—Matendo 6:7.
19 Ddiddi nyo tso njú ná ndrŭ e hwè na nyo tso njudha dho inga bbasødda e hwè na vita dhi nga nǎ ro ndima sø ná ritsi nanga ndodha dho nari bbai, Yesu unakpa nanga jingʉeni bbo ndima dhó hesabu ngʉ ra anzi dhé nari dho. (Matendo 2:46, 47) Føri goti Yova lingʉeri kadha rá anzi ndrŭ tsɨ kalu. (Matendo 14:27) Føri dho ndrŭ tsɨ krʉ bangʉe hwè ndima ba chu ndima kana nga ngʉ chøchø Mungu na nari dho.—Matendo 13:48.
ip-1 128-129 §20-21
Ngoi dhi Bboke djo le njingʉe ná tsodha
20 Masiya dhó njí bbʉ ná bblolo adi ra anzi krʉ ddo ró, føri dhoni Isaya d’rangʉe ná i lo ró: “Ni d’ri kpa djó li o ná no dhi kobbó (nira) nanga ma, kpa kù djó e ná tsú nanga ma, njí djonga nja ná bboke dhó tsú nanga ma, Midiani dhó saa na ri njingʉeni nari bbai.” (Isaya 9:4) Cho bí Isaya si nari njí, Midiani nǎ kpa gbangʉe ndima tso Moabu nǎ kpa ma na ndiro ndima tsú Waisraeli chenga na d’e. (Hesabu 25:1-9, 14-18; 31:15, 16) Luti, Midiani nǎ kpa ngangʉe vu ndima vú Waisraeli ró nari tso, di ndima kpa di ndima dhó bba kana ro ndirigoti nzà gʉ ro nari chulu ndirigoti kpa ngʉ adi kpadhó ritsi dhʉdhʉ, ná føri kpa njingʉe cho saba kana. (Waamuzi 6:1-6) Ro, ndidzá njí dhi ke Gideoni chulu, Yova dingʉe Midiani nǎ bbasødda di. “Midiani” dhó saa goti, rinjani nari kʉ nzá Wamidiani nzangʉe Yova dzá ndrŭ ki ro nari bbai. (Waamuzi 6:7-16; 8:28) Karrnga goti, Bbò Gideoni, Yesu Kristo si Yova dzá ndrŭ thí adi nzá njʉ ná mbubai tso d’ø krʉ. (Ufunuo 17:14; 19:11-21) Ddiddi “Midiani dhó saa na ringʉe nari bbai,” fø lo nzɨ si njini ndrŭ dhó kpakpanga chulu ri, ro Yova dhó kpakpanga chulu. (Waamuzi 7:2-22) Mungu dzá ndrŭ ki ro nzɨ si nzani ndrŭ vú ndima ró nari djotsina ri!
21 Mungu dhó kpakpanga dhi kusudi nga e ndi njí na vita dhé ri. Yesu ngoi dhi bboke, si ndidhó mbubai sasa ndirigoti ke si ngoi li dz’ djo theinga dho. Isaya d’rari nari kʉ vita dhi ritsi krʉ le si sasa kazz na: “Ja dz’ já bbi ndi bbí ro ná ss krʉ ma, ju mble ná ru ma na krʉ sie kazz le vʉ na ná ritsi.” (Isaya 9:5) Ko nzɨ si bbasødda kó ró ss bʉ ki ro ma rr ddi ri. Ko nzɨ si ju djotsina pa bbasødda ró ná teni ki ro ma nja ddi ri. Vita ki ro nga sie ri!—Zaburi 46:9.
Kiroho nǎ Mali
ip-1 130 §23-24
Ngoi dhi Bboke djo le njingʉe ná tsodha
23 Mshauri kʉ shauri adi bbʉ ná ke. Yesu ngʉe dz’ djó ná saa na, ke ngʉ adi bblo shauri bbʉ. Biblia nǎ ko rizø “ndrŭ nanga ngʉ keni bbo ngbaribbai ma ke ngʉ adi longaddi nari dho.” (Matayo 7:28) Ke kʉ nyod’yu na ndirigoti zølo na shauri bbʉ ná ke, ke churie ndrŭ bblo pli. Kedhó shauri tso nzɨ adi d’ø ǒ le ǒ le na nari djo inga malipizi djo dhé ri. Ro bí ina, ke adi ri bbʉ longaddidha chulu ndirigoti jidha na. Yesu dhó shauri thorie nga bbo dhonalo krʉ ddo ró rie nyod’yu, ka ndi ka ro ndirigoti ndi nǎ bblo kʉ ná matokeo na, nì ri dyø ná ndrŭ ri mba cho ró nŭnŭ di ná shinga dhi ngana.—Yohana 6:68.
24 Yesu bbʉ ná shauri nzɨ adi si ke djo nǎ ro dhé ri, nì mai kedhó akili kʉ bbo ro. Føri rɨngana, ke pori: “Ma ddi nari nga kʉ madzá lo ri, ro ri kʉ ma cho ná ke dzá lo.” (Yohana 7:16) Ddiddi Sulemani dhó ri ngʉe nari bbai, Yova Mungu i kʉ Yesu dhó nyod’yu tso nga ná ke. (1 Wafalme 3:7-14; Matayo 12:42) Nja ndima dyø Yesu dhó loroji d’e longaddi ná kpa ma, kutaniko nǎ shauri bbʉ ná kpa ma na dho ringani ndima d’yʉ ndima dhó lo Mungu dzá lo ro ndrŭ tsotso ndima kó nari kana.—Mezali 21:30.
BI 12 DDO 22-DDO 28
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO ISAYA 11-13
Biblia ká d’rangʉe ngbá lo Masiya djo?
ip-1 159 §4-5
Masiya dhó pidhinga tsena kʉ gødha ma, hwè ma na
4 Cho mamia Isaya si nari njí, Biblia ndingʉe ná nja Waebrania tingʉe lo Masiya, bblo adi chutso ddá ná ke dhó sidha djo, Waisraeli dho Yova sie ndi cho ro. (Mwanzo 49:10; Kumbukumbu la Torati 18:18; Zaburi 118:22, 26) Godhé Isaya chulu Yova ndri nja ná lo ki ɨ: “Ddikpa sese tsú si tø Yese dhó tsú-dju ró ro; ri dherr ró ro si si nari djo tunda si si.” (Isaya 11:1; anja Zaburi 132:11.) “Tøtø” ná fø tsú ridho Masiya si kʉ si Yese nǎ gø nǎ ro kedhi dduna Daudi chulu, ché na le d’ringʉe ndi ndiro ndi é pi Waisraeli djo d’e. (1 Samweli 16:13; Yeremia 23:5; Ufunuo 22:16) Masiya si si ná saa na, Daudi bbá dza nǎ ro “si tø ná fø tsú” si bblo kʉ ná tunda pʉ.
5 Tso djo le tsongʉeni ná Masiya kʉ Yesu. Enjili ndi ná ke Matayo d’rari nari kʉ unabi d’rangʉe Yesu djo ná lo njingʉeni nji “Munazareti” le nzingʉe ke ná saa na, ná fø saa na ke ngʉ loti Isaya 11:1 nǎ kʉ ná lo djo. Yesu dhingʉe Nazareti nǎ nari dho, ndrŭ ngʉ adi ke nzǐ Mnazareti, ná fø dho ronga ro njunju Isaya 11:1 nǎ le njinjí na Kiebrania nǎ ná dho na, ndiri na le dhǒ “tøtø ná tsú” d’e.—Matayo 2:23, maelezo ya chini; Luka 2:39, 40.
ip-1 159 §6
Masiya dhó pidhinga tsena kʉ gødha ma, hwè ma na
6 Masiya ká si kʉ e ngbǎ di ná pi? Ke ká si kʉ e Waisraeli bbá angønga laidjó 10 kʉ ná kabila sangʉe ná bbo tsɨ sangʉeni ná Ashuru bbai? Ri nga kʉ fø ri. Masiya djo Isaya pori ɨ: “Yova dzá roho si di ke djó, nyod’yu dhi roho ndirigoti lo le famu nari, shauri ma, uwezo ma na dhi roho, ndirigoti lochudha ma, Mungu do le nji nari ma na dhi roho; kedhó hwè sie Yova do ndi nji nari kana” (Isaya 11:2, 3a) Masiya le dringʉe na nari nga ngʉe ché nganga ri, ro Mungu dhó roho takatifu. Føri njingʉeni batiso Yesu bangʉe ná dyi Yohana Mubatizaji njangʉe Mungu dhó roho thʉ ke djo bbǎna ró ji na ná saa na. (Luka 3:22) Yova dhó roho ‘thʉ Yesu djó’ ná føri Yesu dhǒ nyod’yu ma, lo le famu nari ma, shauri ma, uwezo ma, lochudha ma na chulu. Ná føri kʉ bblo pli kʉ ná sifa pinyo ná ke dho!
ip-1 160 §8
Masiya dhó pidhinga tsena kʉ gødha ma, hwè ma na
8 Le ripo Masiya Yova do nji nari na mana ká kʉ addu? Yesu nzɨ adi Mungu do nji ke do tá ndi na, inga ke si lod’i ndi djo nari dho ri. Føri rɨngana, ri kʉ ke heshima bbʉ bbo Mungu dho nari, ndi nǎ jidha nǎ ndi kʉ ro. Mungu do nji ná ke adi riji ndi “njí Mungu nyǒ tho ná lo” krʉ saa ró Yesu bbai. (Yohana 8:29) Yesu tso nǎ lo ma, Yesu dhó loroji ma na chulu, ke ddiri nari kʉ Mungu do le nji nari nǎ ro si ná hwè djolu da ná hwè ro nga kʉ ri.
ip-1 160 §9
Masiya dhó pidhinga tsena kʉ gødha ma, hwè ma na
9 Isaya d’rangʉeri ki ɨ Masiya kʉ na ná sifa djo: “Ke nzɨ si lo d’i ndrŭ djo nja ndi nja ná lo ró ro dhé ri, ke nzɨ si ǒ ndrŭ na rr ndi rr ná lo ró ro dhé ri.” (Isaya 11:3b) Njati rie b’lo ni ro sirie lo d’i ná kpa nji ri ró, ni nanga ká ka ndi jini nzá rie fø di ná ke lod’i ni djó ri ró? Masiya si lod’i ndrŭ krʉ djo nari kana, ke nzɨ si lod’i kali dhi lo ma, kanyaga dhi lo ma, rr ndi rr ná lo ma, inga ndrŭ ndí ró ndi ndrŭ nja nari ma na ró ro ri, føri i kʉ mali le kʉ nari ro mai. Ke adi kali dhi lo njanja, ke adi le nja ndrŭ adi le nja le ndí ró nari djolu, ke adi ndrŭ “thí nǎ ruruni ná lo ma nja ddi.” (1 Petro 3:4, maelezo ya chini) Kutaniko nǎ adi ndrŭ tsotso kó ná kpa dho ringani ndima dyø Yesu dhó loroji ndrŭ tsotso ndima kó nari kana.—1 Wakorinto 6:1-4.
ip-1 161 §11
Masiya dhó pidhinga tsena kʉ gødha ma, hwè ma na
11 Yesu unakpa dhó lo uri le o ó ndima na ná saa na, ke adi o kpa na ngbà ka ndi kó kpa tsotso nari bbai, ná føri kʉ bblo kʉ ná loroji njʉ wazee dho. Ro, che kʉ ná lo nji ná ndrŭ dho ringani ndima churi nari kʉ ndima djo le si lod’i bbo pli. Mungu si lod’i i dz’ djo ná saa na, Masiya si “i dz’ nanga tɨ” ndi tso nǎ lo na, ná føri na mana kʉ chelo nji ná ndrŭ ke si sasa nari. (Zaburi 2:9; anja Ufunuo 19:15.) Føri goti, ndrŭ dhó ngoi nanga si ngbʉ ná chelo dhi ndrŭ ki ro nga sie ri. (Zaburi 37:10, 11) Chølo ma, chi kʉ ná lo ma na chini b’ʉso ná ke, Yesu kʉ kpakpanga na ndi si fø lo nji d’e.—Zaburi 45:3-7.
Kiroho nǎ Mali
ip-1 165-166 §16-18
Masiya dhó Pidhinga tsena kʉ gødha ma, hwè ma na
16 Bbʉbbʉ ibada ro ndrŭ tsá nari tso ngangʉeni Edeni na, Shetani lingʉeri nzɨ Adamu ma, Eva ma na rrnga Yova dho ná saa na. Kpø njʉnga djo, nzá Shetani d’erie ndidhó kusudi tso ro bba ri, føri kʉ Mungu ró ro ke adi ndrŭ tu nari. Ro, Yova nzɨ bbari ro tsetse ná madha ro sini dz’ djó ro ri, dhonalo ke ró dho ronga fø lo løngʉe lø ndirigoti ke adi ndi dho njínji ná ndrŭ ronga b’ob’o. Føri dho, Isaya chulu ke nji ké dho le nanga ka ndi keni ná ɨ tsodha: “Fø ddo dyina Yese dherr si tøni ddiddi alama bbai ndrŭ djotsina. Ndrŭ tsɨ si chutsoddadha ne ke dhó ro, ndirigoti ke ndi ronga chʉ ná nga si ngʉ kadha.” (Isaya 11:10) Yerusalemu Daudi lingʉe bbò bba ndrŭ tsɨ dho nari ngʉngʉe alama bbai cho 537 na Y.G.N., dhonalo ri ngʉ pli nanga plingʉeni ná Wayaudi tso gbá ndima ngʉ hekalu ki chidha dho d’e.
17 Nì mai ri kʉ føro, unabi nzá tilo fø lo djo dhé ri. B’lo ko njaeri nari bbai, bbo pli ri loti bblo adi chutso ddá ndrŭ tsɨ krʉ dhó ná ke Masiya dhó Pidhinga djo. Mutume Paulo tingʉe lo Isaya 11:10 nǎ kʉ ná lo djo ndiro ndi dhori nari kʉ ndrŭ tsɨ kana ro nja ndrŭ dho ri si kaka ndima tsu Wakristo dhó kutaniko na. Ke ndingʉe ɨ lo Septante le nzǐ ná tafsiri na ndi njinjí ro: “Føri goti Isaya pongʉeri: ‘Yese dherr nǎ ro ddikpa ke sisi, ná ke si pinyo krʉ kʉ ná ndrŭ tsɨ djo; ndirigoti krʉ kʉ ná ndrŭ tsɨ si ndima dhó ngab’odha li ke djo.’” (Waroma 15:12) Fø unabi tilo kodhó saa djo maddi, ná saa na ndrŭ tsɨ jidha dhǒ Yova ró dho dho Masiya djoi ché na le d’ri ná kpa tsotso ndima kó nari chulu.—Isaya 61:5-9; Matayo 25:31-40.
18 Isaya dhó unabi nǎ le ripo “fø ddo” nari tso ngangʉeni cho 1914 na Masiya ngangʉe pinyodha tso Mungu dhó Pidhinga nǎ ná saa na. (Luka 21:10; 2 Timoteo 3:1-5; Ufunuo 12:10) Fønga djó ro, Yesu Kristo i kʉ wazi kʉ ná alama inga ndrŭ tso njuni ná nga kiroho nǎ Israeli ma, ngbà jiri ndima di bblo kʉ ná pidhinga tsena nǎ ná ndrŭ tsɨ krʉ ma na dho. Masiya dhó chutsoddadha chulu, Pidhinga dzá hwè lo-i d’rani ndrŭ tsɨ krʉ dho, Yesu d’rangʉeri nari bbai. (Matayo 24:14, Marko 13:10) Hwè dhi lo-i kʉ kpakpanga na bbo ndrŭ djo. “Nzá nanga ro ie ma ka ndi zø ddi krʉ kʉ ná ndrŭ tsɨ kana ro ná birobiro kʉ ná ndrŭ” ndima djø Masiya dho tsetse ná madha na ndima ndima tso gba ché na le d’ri ná kpa kuso nari chulu. (Ufunuo 7:9) Bí kʉ ná ndrŭ ndima tso gba ché na le dri ná kpa na Yova dhó kiroho nǎ sala dhi dza nǎ ná føri na, wø si ná ndrŭ kadha ki ndri Masiya “ndi ronga chʉ ná ngana” ná føri kʉ Mungu dhó kiroho nǎ bbò hekalu—Isaya 56:7; Hagai 2:7.
BI 12 DDO 29-BI 1 DDO 4
MUNGU DZÁ LO NǍ BBO NA MANA KɄ NÁ LO ISAYA 14-16
Mungu dzá ndrŭ dhó mbubai si malipizi ba
ip-1 180 §16
Yova thʉ nodha na kʉ ná vile thʉ
16 Føri ro nzá njingʉeni thei cho 539 na .Y.G.N, ri. Bbʉbbʉ dhé, Babiloni djo Isaya d’rangʉe ná lo krʉ njini nji nari njani pʉlʉpʉlʉ. Biblia djo tilo ná ddikpa ke pori nari kʉ “drrdrr nga djó ro kpø njʉnga djo,” Babaloni le sangʉe ná nga e nga nǎ ritsi ro. Ke ndri ri ki: “Fø nga le nja nari adi ngbá ngatsi Isaya ma, Yeremia ma na d’rangʉe fø bba djo ná lo njingʉe nari dhǒ.” Bbʉbbʉ dhé, Isaya dhó saa na, ddikpa le dho ma nzá ddi ri ro ka ndi kae ndi d’ra Babiloni si sadha ba nari ri. Nzá nga ringani ko vi nari kʉ Umedi ma, Uajemi ma na sangʉe Babiloni nari ngʉe b’lo fø lo Isaya d’ra nari goti cho da 200 ri. Ndirigoti ri kʉ cho mamia goti i ri gʉ ve ngʉe sani krʉ ri. Fø lo ká ka ndi li kodhó udha kpakpa nzá Biblia kʉ Mungu dzá lo nari djo? (2 Timoteo 3:16) Anziro ngʉe ná unabi Yova njingʉe nji nari ka ndi kó ko tsotso ko uri u nari kʉ Mungu si Biblia nǎ kʉ ná unabi nji gosi ná saa na maddi.
ip-1 184 §24
Yova thʉ nodha na kʉ ná vile thʉ
24 Pi Daudi nǎ gø nǎ ro si ná kpa le nzi dyødyø bbai Biblia nǎ. (Hesabu 24:17) Daudi djó ro ndi tso ngani ro, fø “dyødyø” ngʉ pinyo Sioni dhi ngøtsɨ djó ro. Sulemani chingʉe hekalu Yerusalemu na nari goti, Yerusalemu le ngʉ adi nzǐ Sioni maddi. Koddo dhi yadha nǎ le jangʉeri Waisraeli bbá kpetsi kpa krʉ dho ringangʉeni ndima di ra Sioni na gbo ina cho ddi kana. Føri dho, Sioni ngʉngʉe “nju djo le tso njuni ná ngøtsɨ.” Nebukadeneza thʉ Yuda nǎ pikpa ngøtsɨ djó ro, føri kʉ ke tu kpa ndima dhó pi dhi kiti djó ro, nari na ke dhori ndi ngbe ndi fø “dyødyø” djó. Fø kpa djolu ndi singʉe ná saa na nzá ke bbʉngʉe madha ro Yova dho ri. Føri na ke dzingʉe Yova dhó madha ndi dho.
ip-1 189 §1
Yova dhó shauri ndrŭ tsɨ djotsina
NJA saa na Yova adi njínji ndrŭ tsɨ na ndiro ndima bbʉ malipizi ndidzá ndrŭ dho kpadhó chelo djotsina d’e. Njati ke njiri fø ma ró, ke nzɨ adi ribba ndrŭ tsɨ vú ndidzá ndrŭ ró nga djolu, inga kpa dhǒ ndima nodha na inga kpa é makali bbʉbbʉ ibada dho ri. Føri dho, føri njí ke ddangʉe chutso Isaya dho ndiro ke ndí “Babiloni si bani na ná lo d’e.” (Isaya 13:1) Føri ridho nari kʉ Babiloni ka ndi sie ndrŭ nzadha tso nga ná saa ngʉe go ndi si ro. Ro, Isaya dhó saa na, ri kʉ Waashuru i ngʉ Mungu dzá ndrŭ nzá ri. Waashuru sangʉe Israeli nǎ angønga laidjó pidhinga ma, Yuda nǎ eneo dzá bbo sehemu ma na. Ro, Waashuru ngʉ adi si ndrŭ djolu ná føri ngʉe ndidhi mupaka na. Isaya ndiri ɨ: “Bbassødda kpari dhi Yova tsoni ɨ: ‘Ri si njini ma kperi nari bbai . . . Ma si Ashuru nanga d’rɨd’rɨ madzá ngø nǎ ro, ndirigoti ma si ke nǎ nga tsitsi madzá ngø kparɨ djó ro; madzá ndrŭ djó kpa li ná kobbó le si tutu ndirigoti kpa kù djó kʉ ná no le si thʉthʉ.’” (Isaya 14:24, 25) Fø unabi Isaya pongʉe nari goti tse, Waahuru bbagʉe Yuda nǎ ndrŭ ndima nzá nari tso bba.
ip-1 194 §12
Yova dhó shauri ndrŭ tsɨ djotsina
12 Fø unabi ká si njini ngbá saa djo? Karrnga goti. “Iri kʉ Yova pongʉe Moabu djo ná lo. Ndirigoti kpadjo Yova pori ɨ: ‘Cho gbo djó, ddiddi mbø ró njínji ná ke dhó cho le adi zø nari bbai, Moabu dzá kadha ki ro nga sie ri ndirigoti ri si bani ngbʉngbʉ dhi lo na bbo ndirigoti kpa kana ndrŭ gʉ si ma sese pli nga na mana kʉ ná ngatsi.’” (Isaya 16:13, 14) Drrdrr ritsi djo adi lonanga ne ná kpa d’ra fø lo dzá bbʉbbʉnga d’ra, kpa dhori nari kʉ karne ya 8 na Y.G.N., Moabu bangʉeni kpakpalo na bbo ndirigoti kpadhó bí kʉ ná eneo nǎ ro ndrŭ singʉeni si. Tiglath-pileser III pori nari kʉ Moabu nǎ Salamanu ngʉe ndidhó palata ngʉ adi wø ná pikpa kana. Moabu bbá pi Kamusunadbi ma ngʉ adi Senakeribu dhó palata wø ddi. Waashuru bbá pikpa Esar-haddon ma, Ashurbanipal ma na pori nari kʉ Moabu bbá pikpa Musuri ndirigoti Kamashaltu ma na ngʉe ndima dhó bbonga tsena. Moabu nǎ ndrŭ tsɨ singʉeni si ná nga djó ro cho darie mamia b’lo. Waisraeli tso ró ngʉ adi hwini ná fø vile ká ngʉe bbʉbbʉ nì ma nari ro i nzá drrdrr ritsi djo adi lonanga ne ná kpa ba ná lo dho ri.
Kiroho nǎ Mali
w06 1/12 10 §11
Isaya dzá buku nǎ bbo na mana kʉ ná lo—I
14:1, 2—Ri ká kʉ ngbaribbai “no tsena ndrŭ rangʉe na ná ndrŭ lingʉe ndima na rangʉe no tsena ná ndrŭ ki no tsena i ri” ndirigoti “ndima li kpakpanga na ngʉ ndima cho njí dho ná ndrŭ ndima dhó bbonga tsena ri”? Fø lo ro njingʉeni Biblia tilo djo ná nja ndrŭ dho, loroji na, Danieli ngʉngʉe bbonga na Babiloni na Umedi ma, Uajemi ma na dhó pidhinga tsena ndirigoti Esta ngʉngʉe Uajemi nǎ pi bbá le; ndirigoti Mordekai ngʉngʉe Uajemi nǎ pi dhó premie ministre.