Baklisto ya liboso bazalaki kosalela nkombo ya Nzambe?

NKOMBO ya Nzambe ezali komonana mbala mingi kati na Makomami ya Liebele, epai yango emonisami na mileli (consonnes) יהוה (YHWH, Tétragramme). Bokundoli ya biloko ya kala ezali komonisa ete bazalaki kosalela mingi nkombo ya Nzambe na Yisraele liboso na kokende na bango na boombo na mobu 607 L.T.B., mpe tozali kokuta yango mbala na mbala kati na mikanda ya Biblia ekomamaki na Esdrase, na Nehemia, na Danyele, mpe na Malaki, oyo ekomamaki nsima ya boombo. Nzokande, wana bazalaki kobelema na eleko ya komonana ya Masiya, Bayuda balingaki lisusu kosalela yango mingi te, na ntina na biyambayamba.

Bayekoli na Yesu basalelaki nkombo ya Nzambe (oyo mbala mingi ebongolami na “Jéhovah,” to “Yawe”)? Na ntembe te, eyano ezali ee. Yesu ateyaki bayekoli na ye babondelaka Nzambe ete: “Tika ete nkombo na yo ezala mosantu.” (Matai 6:9) Mpe na nsuka ya mosala na ye awa na mabelé, ye moko abondelaki Tata na ye ya likoló ete: “Nasili kolimbola nkombo na yo epai na bato baoyo opesi ngai bango uta na mokili.” (Yoane 17:6) Lisusu, makomi ya liboso ya la Septante, libongoli ya Greke ya Makomami ya Liebele oyo bayekoli na Yesu bazalaki kosalela ezalaki na nkombo ya Nzambe na lolenge ya Tétragramme ya Liebele.

Ezali boni mpo na Baevanzile mpe biteni mosusu ya Makomami ya Greke ya boklisto (“Kondimana ya Sika”)? Bato mosusu ya mayele bazali kokanisa ete, lokola nkombo ya Nzambe ezalaki komonana kati na la Septante, esengelaki mpe komonana kati na makomi ya liboso ya Makomami ya Greke ya boklisto, mingi mpenza epai bazalaki kotanga maloba ya la Septante. Mpo na yango nkombo ya Jéhovah ezali komonana koleka mbala 200 kati na Les Ecritures grecques chrétiennes ​— Traduction du monde nouveau. Bato mosusu bazali kokanisa ete yango ezali na moboko moko te. Nzokande, emonani ete Traduction du monde nouveau endimisami na mokanda Talmud de Babylone, likambo oyo bato bamizelaki na yango te.

Eteni ya liboso ya mokanda wana ya Bayuda ezali na motó na likambo Shabbath (Sabata) mpe ezali na ebele na mibeko mpo na Sabata. Na esika moko na yango bazali kotalela soki ebongi, na mokolo ya Sabata, kobatela makomi ya Biblia oyo elingi kozika; na nsima tokoki kotanga eteni oyo elandi: “Oyo ya mpembe [gil·yoh·nimʹ] mpe mikanda na bapengwi ekobatelama na mɔ́tɔ te, kasi . . . Rabbi Yossé alobi ete: ‘Na mikolo ya mosala, tokoki kokatakata bisika oyo ezali na nkombo ya Nzambe, mpo na kotya na esika malamu, mpe tokotumba biteni oyo etikali.’ Rabbi Tarfone alobi ete: ‘Nazanga ata bana na ngai, soki mikanda yango mikómi na maboko na ngai mpe soki natumbi te yango elongo na nkombo ya Nzambe oyo ezali kati na yango.’”​—Ebongolami na basangani ya Rabbinat français.

Bapɛngwi wana bazalaki banani? Liloba oyo ebongolami awa na “bapengwi” (mi·nimʹ) elimboli “bato ya mikabwano” mpe ekokaki kolobela Basadukai to Basamalia. Kasi, engebene molakisi Freedman, kati na eteni oyo emonani mpenza lokola ete azali kolobela baklisto oyo bautaki na lingomba ya Bayuda. Na yango, ba gil·yoh·nimʹ, oyo ebongolami na “ya mpembe” engebene molakisi Freedman ezalaki nini? Bandimbola mibale ekoki kopesama. Liloba wana ekoki kolimbola bisika mpamba pembeni na makomi ya barulo to barulo oyo bakomaki naino eloko moko te kati na yango. Ekokaki lisusu kolimbola​—na lolenge ya kotyola​—makomi ya ba mi·nimʹ, lokola mpo na komonisa ete makomi yango mazali na motuya te lolenge moko na barulo oyo ekomami naino te. Badiksionere ezali kopesa, mpo na ndimbola ya mibale, libongoli ya “Baevanzile.” Na boyokani na likanisi wana, fraze oyo ezali liboso na eteni oyo elobelami awa na likoló kati na Talmud ezali kotangama boye: “Mikanda ya bapengwi ekokani na barulo oyo ezangi makomi [gil·yoh·nimʹ].”

Na bongo, kati na mokanda Nani azalaki Moyuda? (na Lingelesi) ekomami na Lawrence H. Schiffman, eteni yango ya Talmud ebongolami boye ete: “Tokobikisa te na mɔ́tɔ (mokolo ya Sabata) Baevanzile mpe mikanda ya ba minim (‘bapengwi’). Na esika ya kosala bongo, ekozika esika ezwami, yango mpe ba Tétragrammes na yango. Rabbi Yose Ha-Gelili alobi ete: Na kati na poso, esengeli kokata ba Tétragrammes na yango mpe kobomba yango mpe kotumba oyo etikali. Rabbi Tarfone alobaki: Ekoki ete nakunda bana na ngai! Soki (mikanda wana) mikómi na maboko na ngai, nakotumba yango elongo na ba Tétragrammes na yango.” Lawrence Schiffman alandi na komonisa ete awa ba mi·nimʹ bazali baklisto oyo bautaki na lingomba ya Bayuda.

Eteni oyo ya Talmud ezali solo kolobela baklisto ya liboso oyo bazalaki Bayuda? Soki ezali bongo, ezali kondimisa biso ete baklisto basalelaki nkombo na Nzambe, Tétragramme, kati na Baevanzile mpe makomi na bango. Nzokande emonani mpenza solo ete Talmud ezali kolobela awa baklisto oyo bauti na losambo ya Bayuda. Bato na mayele bazali kondima likanisi oyo, mpe kati na Talmud makambo mazali zingazinga mamonisi ete mazali kondimisa yango. Eteni elandi oyo euti na Shabbath, oyo toutaki kotanga maloba na yango, ezali kolobela lisoló ya Gamaliel mpe mosambisi moko moklisto oyo kati na yango azali kolobela Lisoló likoló na Ngomba.

Ezalaki bobele na nsima, ntango boklisto ya lokuta epengwaki mosika na mateya ya peto mpe ya polele na Yesu, nde baoyo bazalaki komitanga baklisto batikaki kosalela nkombo ya Nzambe mpe balongolaki yango kati na bakopi ya la Septante, na Baevanzile mpe na mikanda misusu ya Biblia.

[Elilingi na lokasa 31]

Na eleko na Yesu, nkombo ya Nzambe ezalaki kati na la “Septante”

[Eutelo ya bafɔtɔ]

Israel Antiquities Authority