“Engumba oyo elekaki kitoko na Galilai mobimba”

ENGUMBA Sepphoris ezalaki kaka na ntaka ya kilomɛtrɛ motoba na ndambo na nɔrdi-wɛsti ya Nazalete, esika Yesu akolaki, kasi Baevanzile elobeli yango te. Nzokande, Flavius Josephus, Moyuda moko oyo azalaki moto ya mayele na masolo ya kala, akumisaki yango ete ezalaki “engumba oyo elekaki kitoko na Galilai mobimba.” Makambo nini toyebi na ntina na engumba yango?

Nsima ya liwa ya Elode Monene, soki na mobu 1 liboso ya ntango na biso (L.T.B.), bato ya engumba Sepphoris batombokelaki Loma, mpe nsukansuka engumba na bango ebebisamaki. Antipasi, mwana ya Elode, akómaki koyangela bituka ya Galilai mpe Pérée na esika ya tata na ye mpe aponaki esika oyo engumba Sepphoris ezalaki mpo na kotonga mboka mokonzi ya sika wana. Engumba yango etongamaki lisusu, na etongeli ya Bagrɛki ná Baloma, kasi bato oyo bafandaki wana bazalaki mingimingi Bayuda. Ndenge Profɛsɛrɛ Richard Batey amonisaki yango, engumba yango ekómaki “esika monene oyo guvɛrnema ezalaki kosalela lokola mboka mokonzi ya bitúká ya Galilai mpe Pérée,” tii ntango Antipasi atongaki engumba Tibelia, soki na mobu 21 ya ntango na biso (T.B.), mpe akómisaki yango mboka mokonzi na esika ya Sepphoris. Na ntango wana nde Yesu azalaki kofanda penepene na engumba yango.

Profɛsɛrɛ James Strange, oyo atimolaki mabelé na Sepphoris mpo na koluka biloko ya kala, akanisi ete engumba yango ezalaki na bisika ya kobomba mikanda, ya kobomba biloko ya motuya, ya kobomba bibundeli, babanki, bandako minene ya Leta mpe bazando epai bazalaki kotɛka bambɛki, biloko ya milangi, ya bibende, babiju mpe biloko ndenge na ndenge ya kolya. Ezalaki mpe na batongi mpe batɛki ya bilamba, mpe bamagazini epai bazalaki kotɛka bakatini, biloko ya ndako, bamalasi mpe biloko mosusu. Balobaka ete na ntango wana engumba yango ezalaki na bato soki nkóto 8 to 12.

Yesu akendaki mpe na engumba yango, oyo ezalaki mosika mpenza te na Nazalete? Baevanzile elobi yango te. Kasi, buku moko (The Anchor Bible Dictionary) elobi ete “moko ya banzela oyo bato ya Nazalete bakokaki kozwa mpo na kokende na Kana ya Galilai elekaki na Sepphoris.” (Yoane 2:1; 4:46) Ngomba ya Sepphoris, oyo ezali na bosanda ya mɛtrɛ soki 120, ekoki komonana na Nazalete. Bato mosusu balobaka ete ntango Yesu apesaki lisese ete “engumba ekoki te kobombama ntango ezali likoló ya ngomba,” mbala mosusu alobelaki nde engumba wana.​—Matai 5:14.

Nsima ya kobebisama ya Yelusaleme na mobu 70 T.B., Sepphoris ekómaki engumba monene ya Bayuda na etúká ya Galilai, mpe na nsima ekómaki esika oyo bazuzi ya Sanedrina, tribinale ya Bayuda, bazalaki kosambisa makambo. Na boumeli ya mwa bambula, ezalaki esika oyo bato ya mayele ya Bayuda bazalaki kokende koyekola mpe koteya.

[Map/​Picture on page 32]

(Mpo na komona yango, talá mokanda)

Mbu ya Galilai

GALILAI

Kana

Tibelia

SEPPHORIS

Nazalete

PÉRÉE

[Maloba mpo na kolimbola eutelo ya bafɔtɔ na lokasa 32]

Bambɛki: Excavated by Wohl Archaeological Museum, Herodian Quarter, Jewish Quarter. Owned by Company for the Reconstruction of the Jewish Quarter in the Old City of Jerusalem, Ltd