Abrahama azalaki mpenza na bakamela?

BIBLIA etángi bakamela na kati ya banyama ya mboka oyo Farao apesaki Abrahama. (Eba. 12:16) Elobi mpe ete ntango mosaleli ya Abrahama asalaki mobembo molai na Mezopotamia, “akamataki bakamela zomi kati na bakamela ya nkolo na ye.” Na yango, Biblia elobi polele ete Abrahama azalaki na bakamela na ntango na bango, na ebandeli ya milenɛrɛ ya mibale L.T.B.​—Eba. 24:10.

Bato mosusu bandimaka yango te. Buku moko (New International Version Archaeological Study Bible) elobi boye: “Bato ya mayele bayokanaka te na oyo etali lisolo wana ya bakamela, mpo mingi bakanisaka ete banyama yango ebɔkwamaki mingi te tii pene na bambula 1200 L.T.B., mbula mingi mpenza nsima ya ntango ya Abrahama.” Na yango, lisolo nyonso ya Biblia oyo elobeli bakamela liboso ya bambula wana ekoki komonana ete ezali solo te mpo bakamela ezalaki kosalelama ndenge wana te na bileko wana.

Nzokande, bato mosusu ya mayele balobaka ete atako kobɔkɔla bakamela ekómaki kozwa valɛrɛ mingi pene na nsuka ya milenɛrɛ ya mibale L.T.B., elingi koloba te ete bazalaki kosalela yango te liboso. Buku moko (Civilizations of the Ancient Near East) elobi boye: “Bolukiluki oyo euti kosalema kala te etindi biso tókanisa ete bato babandaki kobɔkɔla bakamela na sudi-ɛsti ya Arabia na eleko moko boye na milenɛrɛ ya misato [L.T.B.]. Na ebandeli, mbala mosusu bazalaki kobɔkɔla yango mpo na miliki, nsuki na yango, mposo mpe mosuni na yango, kasi eumelaki te mpo bámona ete nyama yango ekoki mpe kosalelama mpo na komema mikumba.” Bato ya arkeoloji bakundolaki biteni ya mikuwa mpe biloko mosusu oyo ekoki komonisa ete na eleko wana, liboso ya ntango ya Abrahama, bato bazalaki kobɔkɔla bakamela.

Ezali mpe na makambo oyo ekomamá, oyo ezali kondimisa likambo yango. Buku yango elobi ete: “Na Mezopotamia, makomi ya cunéiforme etángi ekelamu yango [kamela] mpe mayemi na yango ezali na bakashɛ mingi ya ntango wana, nyonso wana elakisi ete nyama yango ekɔtaki na Mezopotamia na ebandeli ya milenɛrɛ ya mibale,” elingi koloba na ntango ya Abrahama.

Bato mosusu ya mayele bandimaka ete bato ya Arabia ya Sudi oyo bazalaki kosala mombongo ya mpaka malasi bazalaki kosalela bakamela mpo na komema biloko na bango ntango bazali kokatisa esobe mpo na kokende na nɔrdi, na mikili lokola Ezipito mpe Siri mpe na ndenge yango, bakɔtisaki bakamela na mikili yango. Mbala mosusu mombongo yango esalemaki mingi banda na bambula ya 2000 L.T.B. Likambo ya kokamwa, Ebandeli 37:25-28 elobeli Bayishimaele oyo bazalaki kosala mimbongo, oyo basalelaki bakamela mpo na komema biloko ya kosalela mpaka malasi na Ezipito mbula soki nkama moko nsima ya ntango ya Abrahama.

Mbala mosusu bakamela ezalaki kosalelama mingi te na Proche-Orient ya kala na ebandeli ya milenɛrɛ ya mibale, kasi makambo elingi komonisa nde ete, banyama yango eyebanaki mpe na ntango wana. Na yango, buku moko (The International Standard Bible Encyclopedia) elobi ete ntina ezali lisusu te ya komona ete masolo ya Biblia oyo elobeli bakamela ezali solo te, mpamba te biloko mingi oyo bato ya arkeoloji bakundolaki emonisi ete babɔkɔlaki bakamela kala, liboso ya ntango ya Abrahama.