Makila ezali na motuya mingi!

“Makila ezali na ntina mpo na kobikisa bato ya maladi ndenge kaka esansi ezalaka na ntina mpo na kotambwisa mituka.”​—Arthur Caplan, mokambi ya biro ya mibeko ya mosala ya monganga na lopitalo ya Iniversite ya Pennsylvanie.

BATO mingi bakanisaka ete esansi ezali na motuya koleka eloko mosusu nyonso oyo ezalaka maimai mpo ntalo na yango ezali kobakisama se kobakisama. Kasi, soki tokanisi malamu, tokomona ete na nzoto ya mokomoko na biso ezali na balitre mwa mingi ya mai moko oyo eleki na motuya. Tókanisa likambo oyo: Mbula na mbula, bakompanyi ya petrole ezali kobenda na nse ya mabelé bamilio ya balitre ya esansi oyo bato basalelaka mpo na kotambwisa bamasini mpe bamotɛrɛ; epai mosusu, minganga mpe bazali kobenda soki milio 90 ya sashɛ ya makila na nzoto ya bato mpo na kozongisa epai ya bato ya maladi. Motuya wana ekokani na makila ya bato 8 000 000.

Kasi, lokola kaka esansi, emonani ete makila mpe ekómi kozanga. Na mokili mobimba, minganga bazali koloba ete makila oyo bazali kobomba na balopitalo mpo na kozongisa bato oyo basili makila ezali kokoka lisusu te. (Talá etanda “Makila ezali kokoka kaka te.”) Mpo na nini makila ezali na motuya mingi?

Enama oyo ekokani na mosusu te

Minganga batalelaka makila lokola enama mobimba ya nzoto mpo na biloko ndenge na ndenge oyo ezali na kati na yango. Doktɛrɛ Bruce Lenes alimbwelaki mokomi moko ya Lamuká! boye: “Makila ezali mpe enama ya nzoto, ezali enama moko ya kokamwa mpe oyo ekokani na mosusu te.” Buku moko ebengi makila “enama kaka moko oyo ezali maimai.” Buku yango elobi ete makila ezali lokola motuka. Yango elingi koloba nini?

Leigh Anderson, moto moko ya siansi, alobaki ete “misisa epai makila etambolaka ezali lokola mingala oyo epanzani bipai na bipai. Makila ememaka biloko ya malamu ndenge na ndenge, kasi ememaka mpe ebele ya bosɔtɔ.” Soki tokangisi misisa nyonso ya nzoto ekoki kokóma na molai ya kilomɛtrɛ 100 000. Ntango makila etambolaka na misisa yango ya nzoto, elekaka na binama nyonso, na ndakisa motema, bangei, libale, mpe mimpululu​—binama ya ntina mingi oyo esukolaka makila mpe oyo, mpo ekokisa mosala na yango, esɛngaka makila.

Makila ememelaka baselile ya nzoto ebele ya “biloko ya malamu” na ndakisa oxygène, bavitamini, mpe biloko mosusu oyo esalisaka nzoto ebundisa bamikrobe; kasi ebimisaka mpe “bosɔtɔ,” lokola bagaze, baselile oyo ekufá mpe biloko mosusu ya mabe oyo esengeli kobima na nzoto. Koyeba ete makila ememaka mpe bosɔtɔ oyo ezali na nzoto ya moto ezali kosalisa biso tókanga ntina oyo kosimba makila oyo euti na nzoto ya moto ezali mpenza likama. Nsima ya kobenda makila na nzoto ya moto, mpo na kozongisa yango na nzoto ya moto mosusu, moto moko te akoki koloba na kondimisama nyonso ete “bosɔtɔ” nyonso oyo ezalaki na makila yango emonani mpe epɛtolami.

Ntembe ezali te ete makila esalaka mosala monene mpo moto azala na bomoi. Yango wana, ntango makila ya moto ekiti mingi, minganga bazalaka na momeseno ya kozongisa ye makila. Minganga mingi balobaka ete makila ezali na motuya mingi mpamba te bakoki kozongisa yango epai ya moto oyo asili makila. Nzokande, lelo oyo makambo ekómi kobongwana. Minganga mingi bazali lisusu kowela kozongisa bato makila te ndenge bazalaki kosala yango liboso. Mpo na nini?

[Etanda/​Elilingi na lokasa 4]

Makila ezali kokoka kaka te

Minganga bakanisi ete esengeli kobakisaka sashɛ milio 200 ya makila likoló ya basashɛ ya makila oyo bazwaka mbula na mbula mpo ekoka bato nyonso oyo basengeli kozongisama makila. Na mokili, bato bazali mingi (82 %) na mikili ya bobola; kasi, na mikili yango, makila oyo bazwaka ezali moke (40 %) kati na makila nyonso oyo basengeli kozongisa bato. Na balopitalo mingi ya mikili yango, minganga bamekaka kosalela mayele mosusu na esika ya kozongisa bato makila. Zulunalo moko ya ekólo Kenya (The Nation) eyebisi ete ‘mokolo na mokolo minganga bazali kotika lolenge ya kosalisa bato oyo ezali kosɛnga kozongisa bango makila to mpe bazali kozelisa yango mpo makila ezali te.’

Ata mpe na mikili ya bozwi makila ezali kozanga. Lokola mibange bakómi mingi na mikili yango mpe mayele ya minganga ekoli mingi, bakómi kosala bato mingi lipaso. Longola yango, minganga bakómi koboya makila ya bato mingi oyo basalaka makambo oyo, na nzela na yango, bakoki kozwa maladi to basalaki mobembo na bisika oyo bakoki kozwa maladi ya mabe to bamikrobe.

Bakambi ya bisika oyo babombaka makila na balopitalo bakómi mpenza kolɛmba nzoto. Bakómi komona malamu kosɛnga na bilenge bápesa makila, mpamba te bango basalaka mpenza te makambo oyo, na nzela na yango bakoki kozwa maladi ya mabe. Na ndakisa, lelo oyo na Zimbabwe, bato oyo bazali kopesa makila mingi (70 %) ezali bana-kelasi. Bisika oyo bakendaka kopesa makila ezali kokangama noki te, mpe na bikólo mosusu, bazali kondima ata kofuta bato mwa eloko mpo bándima kopesa makila mpe bátika te kokende kuna. Na République tchèque, basalaki kampanye moko oyo bazalaki kobenga bato bákende kopesa makila na bango bongo bámɛla masanga ofele! Na etúká moko na Inde, bakonzi bakómaki kokende ndako na ndako mpo na koluka bato oyo bakoki kondima kopesa makila, mpamba te makila ezali kozanga.