Mpela: etikálá libela kati na makanisi ya bato
EKOKI sikawa soko mibu 4 300, mpela moko na koboma etondisaki mokili mobimba. Na mbala moko, asilisaki pene na bikelamu nyonso ya bomoi awa na nsé. Likambo wana lizalaki mpenza monene na motindo ete etikálá libela kati na makanisi ya bato, oyo, libota na libota, basololaki yango epai na bakitani na bango.
Mibu soko 850 nsima na mpela, mokomi moebele Moïze akomaki lisoló yango. Lisoló yango libómbamaki kati na mokanda ya Genese, moko na mikanda ya Biblia, mpe tokoki kotanga lisoló yango mobimba longwa na mikapo 6 kino 8.
Mpela kati na Biblia
Kati na Genese, tozali kokuta lisoló oyo, limonani lokola ete lipesamaki na moto oyo amonaki lolenge makambo yango malekaki: “Mbula na nkama motoba na bomɔi na Noa, na sanza na mibale mpe na mokolo na zomi na nsambo, na mokolo yango bitoko nyonso na bozindo minene bibimisaki mai mpe maninisa ya likoló mazipwaki. Mpela eumelaki mikolo ntuku minei na mokili. Mai makómaki mingi mpe matombolaki masuwa, mpe yango etombwamaki likoló na mokili. Mai mabutaki lisusu mingi, mpe ngomba molai nyonso na nsé ezipamaki.”—Genese 7:11, 17, 19.
Na ntina na makámá ya mpela likoló na bikelamu ya bomoi, Biblia elobi ete: “Mosuni nyonso etambolaki na mokili ekufaki, mpe ndɛkɛ mpe bibwɛlɛ mpe nyama mpe yango nyonso ekolandaka na mokili, mpe bato nyonso. Bango nyonso na mokili baoyo bazalaki na mpema na bomoi na zolo na bango, bakufaki.” Kasi, Noa mpe bato mosusu nsambo babikaki, bakisa mpe mitindo na banyama nyonso, ndɛkɛ na likoló mpe nyama ekolandaka na mokili. (Genese 7:21, 23) Bango nyonso babatelamaki kati na masuwa monene oyo ezalaki kotepatepa likoló na mai, oyo ezalaki na molai ya bametele 133, na bonene ya bametele 22 mpe bosándá (hauteur) ya bametele 13. Likambo bazalaki kozela epai na masuwa ezalaki ete yango ekotisa mai te mpe ete etepa; libanda na yango ezalaki na ntina te ete ebongisama na lolenge ya libungutulu, to motó na yango ebendama; ntina mpe ezalaki te ete ezala na ebongiseli moko ya kopusa yango to ebongiseli moko ya botambwisi yango. Masuwa ya Noa ezalaki ndako moko ya mbata sémba (rectangle) oyo ekokanaki na sanduku moko.
Sanza mitano nsima wana mpela eyaki na mokili, masuwa masemaki likoló na ngomba ya Ararata, oyo lelo ezwami na monyɛlɛ ya mokili Turquie. Mpe mbula moko nsima na mpela, Noa mpe libota na ye batyaki makolo na mabelé makauki mpo na kozongela bomoi malamu ya mokolo na mokolo. (Genese 8:14-19) Mpe, mokemoke, bato bayaki kokóma mingi mpenza mpo na kotonga, pene na ebale Efalata, engumba Babele mpe ndako molai na yango ya mabe. Ezali kuna nde Nzambe abulunganisaki lokɔ́tá na bango, apalanganisaki bango mokemoke na mokili mobimba. (Genese 11:1-9) Kasi nini ekomelaki masuwa?
Na bolukiluki ya masuwa
Kobanda ekeke ya zomi na libwa, bato bamekaki mbala mingi koluka masuwa likoló na bangomba ya Ararata. Bangomba yango ezali na mitó mibale ya milai, moko ezali na bametele 5 165 mpe mosusu bametele 3 914. Oyo ya molai kati na nyonso mibale ezipami na mbula mpembe ntango nyonso. Na ntina na mbongwana ya bileko oyo mpela ememaki, masuwa makokaki kokundama nokinoki na nsé ya glase. Balukiluki bazali mpenza kondima ete masuwa mazali naino wana, makangami kati na glase. Bazali koloba ete na bileko mosusu mbula mpembe enangwaka na motindo ete ndambo mosusu ya masuwa emonanaka polele na boumeli ya mwa ntango.
Mokanda À la recherche de l’arche de Noé (angl.) etangi George Hagopian, moto wa ekolo Arménie, ye oyo amikumisaki ete akomaki na nsongé ya ngomba Ararata mpe ete amonaki masuwa na 1902 mpe na 1904. Mbala ya liboso oyo amonaki yango, alobaki nkutu ete amataki likoló na yango. “Natelemaki mpe natalaki masuwa. Ezalaki molai. Ekokaki kozala bosánda ya bametele 12.” Na mobembo na ye ya mibale, alobaki boye: “Namonaki mpenza lolenge moko te ya libúnu (courbe). Ekesenaki na masuwa nyonso oyo nasilaki komona. Ekokanaki mpenza na ebɛi.”
Kobanda na 1952 kino na 1960, Fernand Navarra amekaki mbala minei mpo na koluka komona bilembo ya masuwa. Na ntango ya bokundoli na ye ya misato na ngomba Ararata, akotaki kino na kati ya lidusu ya glase, epai kuna akutaki eteni moko ya nzeté moindo kati na glase. Alobaki ete: “Ekokaki kozala molai mpenza, mpe mbala mosusu ezalaki naino ya kokangama na biteni mosusu ya motɔ́ndo na masuwa. Nasukaki bobele na kopasula yango kolandáká mosuni [ya libaya] kino nalóngaki kobakola eteni oyo ezalaki pene na molai ya metele 1,50.”
Molakisi Richard Bliss, moko na bato na mayele oyo batalelaki eteni wana ya nzeté, alobaki ete: “Eteni na nzeté oyo Navarra amonaki ezali motɔ́ndo mopakolamaki gúdro. Ezalaki na madusu matobolami mpo na kokotisa nsongé ya mabaya mosusu mpo ete yango nyonso ekangisama esika moko. Emonani ete ekatamaki mpe ebongisamaki na mabɔkɔ.” Bakanisaki ete esili koumela mibu nkoto minei to mitano.
Atako milende mingi misili kosalama mpo na komeka kokundola masuwa likoló na ngomba Ararata, ezali mpenza kati na lisoló ya Genese nde tozali kokuta elembo monene ete bato basalelaki mpenza masuwa motindo wana mpo na kobika na mpela. Lisoló yango lindimisami na masapo mingi matali mpela oyo mazwami na bikólo mingi na mokili mobimba. Totalela litatoli ya masapo yango kati na lisoló oyo lilandi.
[Elilingi na lokasa 4, 5]
Monene ya masuwa ezalaki ndenge moko na oyo ya bingbunduka 10 ya marchandises, oyo mokomoko ekumbi pene na bawagó 25!