Mituna na batangi

Na meko nini baklisto basengeli komitungisa na likambo oyo ete biteni mosusu ya makila, lokola oyo ebyangami plasma oyo ekausami, bizali kotyama kati na biloko mosusu ya kolya?

Soki bantina ya solo ezali ya kokanisa ete na mboka na bango makila ya banyama (to biteni ya makila) ezali kokota mpenza kati na bilei, baklisto basengeli komonisa bokengi oyo esengeli. Nzokande, ekozala kozanga mayele na komitungisa likoló na makanisi ya mpamba to komitungisa kozanga ntina.

Na ebandeli ya lisolo ya bato, Mozalisi apesaki bato etinda ete balya makila te. (Genese 9:3, 4) Alobaki ete makila mazali elembo ya bomoi, oyo ezali likabo liuti na ye. Makila na nyama makoki kosalelama bobele mpo na kopesa mbeka, lokola oyo epesamaki likoló na etumbelo. Longola esaleli wana, makila ya nyama masengelaki kosopama na nse, lokola mpo na kozongisa yango epai na Nzambe. Basaleli na Nzambe basengelaki te kobatela bomoi na bango na kolyaka makila. Nzambe apesaki mobeko oyo: “Bokolya makila na nyama moko te, mpo ete bomoi na nyama nyonso ezali na makila na yango. Moto oyo akolya makila akobomama.” (Levitike 17:11-14) Epekiseli ya Nzambe etali kolya makila ezongelamaki lisusu epai na baklisto. (Misala 15:28, 29) Yango wana, baklisto ya liboso basengelaki te kolya bilei bizali na makila kati na yango, lokola misuni ya nyama ekamolami to boudin.

Kasi, motindo nini baklisto bazalaki komonisa ekateli na bango ya ‘komibatela na makila’? (Misala 21:25) Basengelaki bobele kosalela maloba oyo ya ntóma Paulo: “Bolya nyonso oyo etekisami na zando ya nyama, botuna mituna te mpo na lisosoli na bino.”

Te. Maloba oyo ya 1 Bakolinti 10:25 mataleli nyama oyo ekokaki kouta na mbeka epesami kati na tempelo ya ekeko moko. Na ntango wana, misuni oyo mitikali na mbeka epesami na batempelo ya bikeko mizalaki kotekama epai na batekisi, baoyo bazalaki koteka yango elongo na misuni misusu. Paulo alingaki komonisa ete nyama oyo euti na tempelo ezalaki yango moko mabe te to mbindo te. Emonani ete momeseno ezalaki ya kosopa makila ya banyama bapesami na bitumbelo ya bapakano mpe kosalela makila na yango. Na yango, soki ndambo etekamaki na zando kozanga ete ezala na boyokani ya polele elongo na tempelo to na bindimeli ya lokuta ya bopakano, baklisto bakokaki kosomba yango lokola mosuni etekisami oyo ezalaki malamu mpe esopami makila.

Nzokande, yango elingaki kozala lolenge mosusu soki baklisto bayebaki ete misuni ya banyama ekamolami (to boudin) ezali kotekisama na bamagazini mosusu ya mboka. Elingaki kosenga na bango ete bazala na bokengi kati na liponi na bango ya kosomba nyama. Bakokaki mbala mosusu koyeba biloko oyo bisalelami na makila soki ezalaki na langi na yango (lolenge moko bato bazali koyeba lelo mitindo ya boudin kati na mikili epai etekisamaka mingi). To, baklisto bakokaki koluka moteki nyama oyo azali na lokumu malamu. Soki bazalaki na ntina moko te ya kokanisa ete nyama ezali na makila, bakokaki kosomba yango kozanga kokakatana mpe kolya yango.

Paulo akomaki lisusu ete: “Tika ete ezaleli na bino ya bato bayebi kososola eyebana na bato nyonso!” (Bafilipi 4:5, MN) Likambo yango ekokaki mpe kosalelama mpo na kosomba nyama. Ezala Mibeko mipesamaki na Yisraele, to etinda ya collège central ya boklisto na ekeke ya liboso ezalaki te kosenga na basaleli na Nzambe ete batya milende makasi mpo na koyeba makambo na ntina na nyama, to kolyaka bobele ndunda soki bazalaki kokakatana na ntina na makila kati na nyama oyo ekokaki kozwama.

Mobomi nyama Moyisraele azalaki kosopa makila na yango. (Tala Deteronome 12:15, 16.) Soki libota na ye likokaki kosilisa nyama yango te, akokaki koteka ndambo na yango. Ata kati na nyama oyo ebimisami makila malamu, mwa ndambo na makila etikalaka, kasi eloko moko te kati na Biblia emonisi ete Moyuda moko asengelaki kokende mosika na koluka koyeba, na ndakisa, minute boni malekaki kobanda ntango nyama ekufaki mpe kokatama na yango nkingo, mosisa nini mokatamaki mpo ete makila mabima, mpe lolenge nini nyama ekokisamaki mpe ntango boni. Lisusu, collège central ekomaki te ete baklisto basengelaki kokamata bibongiseli bileki ndelo na likambo yango, lokola nde bazalaki na mposa ya kongengisama ya sikisiki liboso ya kolya nyama.

Lelo oyo, kati na mikili mingi, mibeko, mimeseno to mibeko ya lingomba mizali kosenga ete banyama oyo babomami mpo na kozwa misuni (longola bobele biloko mosusu oyo basalaka boudin) ebimisama makila na ntango bazali koboma yango. Mpo na yango, baklisto oyo bafandi na mikili yango bamitungisaka te na motindo ya koboma nyama to na lolenge ya kobongisa nyama. Na mokuse, bakoki kozanga kokakatana ‘kolya nyama nyonso oyo etekisami na zando ya nyama, kozanga kotuna mituna,’ mpe bakoki kozala na lisosoli ya peto, mpo bandimisami ete bamibateli na makila.

Nzokande, mbala mosusu, ba rapports ya bato na mayele ebimaki na komonisaka lolenge makila masalelami kati na mombongo, likambo yango litungisaki baklisto mosusu. Bato mosusu bamonaki ete, na bisika ya koboma nyama, ebele na makila ya banyama ekoki kosalelama mpo na kozwa na yango litomba, lokolo mpo na kosala engrais mpe bilei ya banyama. Balukiluki batyaki molende ya koyeba soki makila yango (to biloko bizali na makila yango) ekokaki kosalelama kati na nyama ntango bazali kobongisa yango. Bakompanyi mosusu babimisaki ba plasma (to ba globules rouges esukolami) yo maimai, ekangami na malili to na putulu oyo ekoki kozwa esika ya mwa ndambo ya misuni kati na biloko lokola saucisses to pâté. Boyekoli mosusu etalelaki kosalelama ya biloko bizali na makila oyo enikami, lokola biloko ya kobakisa mpo nakokangisa mai na mafuta ya nyama oyo enikami mikemike, kati na bagato to kati na bilei mpe masanga mosusu, mpo nakobakisa protéine to fer.

Nzokande, esengeli koyeba ete bolukiluki motindo yango ezali kolandana uta ebele na bambula. Kasi, emonani ete kosalelama ya biloko yango ezali mpenza mingi te, to mpe ezali te, kati na mikili mingi. Boyekoli mosusu ya sikisiki ezali kolimbola mpo na nini bongo:

“Makila ezali liziba ya baprotéines oyo eleisaka nzoto mpe etambwisaka yango. Nzokande, makila ya ngombe esalelami bobele moke kati na bilei ya bato mpo na langi na yango makasi mpe lolenge na yango.”​—Journal of Food Science, volume 55, nimero 2, 1990.

“Ba protéines oyo ezali kati na mai ya makila ezali na mitindo mingi ya ntina, lokola kosangana na yango na mai, kosala ete biloko mosusu bisangana mpe ezalela ya kopelisama te na mai; . . . mpo na esaleli na yango kati na kompanyi oyo esalaka biloko ya kolya, ezali mpenza na matomba minene. Nzokande, mwango moko te ya kopetola plasma, mingi mpenza nsima ya kokaukisa yango na mpio, ebimisami te na Japon.”​—Journal of Food Science, volume 56, nimero 1, 1991.

Mbala mosusu, baklisto batangaka makomi mazali likoló na bikangeli ya bilei, mpo ete biyangeli mingi bizali kosenga ete bayebisa biloko nyonso bikotisami na bilei yango. Mpe baklisto yango mbala mosusu bakosalaka bongo mpo na biloko nyonso bikoki kozala na makila. Ya solo, esengeli kolya te biloko nyonso oyo likoló na bikangeli na yango bakomi nkombo lokola sang, plasma sanguin, plasma, protéines plasmatiques (to globulines), to fer de l’hémoglobine (to globine). Kompanyi moko ya mikili na Mpoto oyo esalaka biloko motindo yango elobaki: “Mayebisi matali kosalelama ya globine lokola eteni ya bilei masengeli komonana likoló ya nkama ya mayebisi mpo ete mosombi akosama te mpo na biloko bizali kati na bilei.”

Nzokande, ata kati na makambo ya kotanga makomi mazali likoló na bilei to koluka koyeba bandimbola epai na bateki nyama esengeli komonisa mayele. Ezali te ete boklisto nyonso na mokili mobimba bosengeli koyekola mpenza makomi mpe biloko nyonso elakisami na nkoma nyonso oyo ezali likoló na bikangeli ya bilei to batunatuna basali ya ba restaurants to ya bamagazini oyo balekaka bilei. Moklisto asengeli libosoliboso komituna: “Bilembeteli bizali oyo bimonisi ete makila masalelami kati na bilei ya etuka to mokili epai nafandi?” Kati na bisika mingi, eyano ezali ete te. Mpo na yango, baklisto mingi bazwaki ekateli ya kolekisa ntango mingi te na kolukaluka soki esalemaka to kopesa likebi mingi na likambo yango. Ye oyo azali na likanisi likeseni asengeli kolanda lisosoli na ye, kozanga kosambisa basusu oyo bazali kotalela likambo yango na lolenge ekeseni, kasi na kobatelaka lisosoli malamu liboso na Nzambe.​—Baloma 14:2-4, 12.

Ata soki bilei oyo ezali na makila esalamaka, ekoki kozala ete ezali mpenza mingi te na kolalela ntalo na yango, mibeko ya mokili to makambo mosusu. Na ndakisa, zulunalo Food Processing (septembre 1991) elobaki likambo oyo: “Mpo na basali ya nyama enikami oyo bazali na mikakatano na ntina na plasma ya ngombe (eteni moke koleka 1 % ya oyo elambami), likoki lizali ya kokitanisa plasma wana na eloko mosusu, lokola ba protéines ya miliki, oyo ekoki kondimama lokola malamu.”

Ebongi kosimba likambo oyo ete na mikili mingi mibeko, mimeseno to liponi ezali kotinda mbala mingi bato na kosopa makila ya nyama mpe ya kosalela te makila oyo esopami, kati na bilei mosusu. Soki mino malamu ezali te ya kokanisa ete epai afandi makambo makeseni to mbongwana euti kosalema, baklisto basengeli komitungisa te bobele na kokanisaka to na nungunungu ya mpamba. Nzokande, soki eyebani, to emonani mpenza bongo, ete makila mazali kosalelama mbala mingi​—ezala kati na bilei to kati na nkisi—​tosengeli kozala na ekateli ya kotosa mobeko na Nzambe motali komibatela na makila.