“Na mikolo ya Erode Mokonzi”

NTANGO alukaki koboma Yesu, oyo azalaki naino bebe, Erode Monene, mokonzi ya Yudea, atindaki bato báboma bana nyonso ya mike ya mibali na Beteleme. Lisolo yango elobeli ebele ya makambo oyo esalemaki “na mikolo ya Erode mokonzi,” masolo yango esalisi biso tóyeba makambo nyonso ya bomoi mpe mosala ya Yesu.​—Matai 2:1-16.

Nini etindaki Erode aluka koboma Yesu? Mpe mpo na nini ntango Yesu abotamaki Bayuda bazalaki na mokonzi moko, kasi ntango Yesu akufaki Ponse Pilate oyo azalaki Moroma nde azalaki guvɛrnɛrɛ na bango? Mpo na koyeba malamu mokumba oyo Erode azalaki na yango na ntango wana mpe koyeba mpo na nini azali na ntina mpo na batángi ya Biblia, tózonga naino nsima bambula ebele liboso Yesu abotama.

Kowelana bokonzi na Yudea

Na ebandeli ya ekeke ya mibale, liboso ya ntango na biso, Ba-Séleucide ya Siri nde bazalaki koyangela Yudea, moko ya biyangeli minei oyo esalemaki nsima ya kokwea ya ampire ya Alezandre Monene. Kasi, na mobu soki 168 liboso ya ntango na biso, ntango mokonzi Séleucide alukaki kolongola losambo ya Yehova mpo na kotya oyo ya Zeusi na tempelo na bango na Yerusaleme, Bayuda oyo batambwisamaki na libota ya Makabe batombokaki. Bamakabe, to bato ya Asmon, bayangelaki Yudea kobanda na mobu 142 tii 163 liboso ya ntango na biso.

Na mobu 66 liboso ya ntango na biso, bakonzi mibale ya bato ya Asmon, Hyrcan II mpe ndeko na ye Aristobule, bawelaki bokonzi. Etumba kati na bana mboka ebandaki mpe bango nyonso mibale balukaki lisalisi epai ya Pompée, mokonzi ya basoda ya Roma oyo na ntango wana azalaki na Siri. Yango ezalaki libaku mpo na Pompée amikɔtisa na makambo yango.

Na ntango wana Baroma bazalaki koyeisa bokonzi na bango monene na ɛsti, mpe bazalaki mpe koyangela eteni monene ya Azia Moke. Ebele ya bakonzi oyo bayangelaki Siri na nsima bazalaki makasi te, batikaki moto na moto asala makambo ndenge alingi, mpe yango esalaki ete kimya oyo Baroma bazalaki kolinga ezala na ɛsti, ezalaki te. Na yango Pompée abandaki kobunda mpo azwa Siri.

Mpo na kosilisa matata wana ya bato ya Asmon, amonaki malamu asunga Hyrcan, mpe na mobu 63 liboso ya ntango na biso, Baroma bazwaki Yerusaleme mpe batyaki Hyrcan na bokonzi, moto oyo bango balingaki. Atako bongo, Hyrcan azalaki na bonsomi te ya koyangela ye moko. Baroma bakangaki Hyrcan na motambo, bazalaki koyebisa ye makambo nyonso oyo asengeli kosala mpe azalaki na likoki te ya koboya. Hyrcan akómaki mokonzi ya etúká moko ya bokonzi ya Roma, makambo nyonso oyo azalaki kosala ezalaki kouta na Roma; azalaki kosala mokano na bango mpo bátika ye kaka na bokonzi. Asengelaki koyangela makambo ya mboka ndenge alingi, kasi mpo na makambo mosusu ya libándá ya mboka asengelaki kaka kolanda mibeko ya Roma.

Erode akómi mokonzi

Hyrcan azalaki na nguya mingi te. Kasi, Antipater, moto ya Idumea, mpe tata ya Erode nde bazalaki kosunga ye. Antipater nde azalaki mpenza koyangela. Apesaki nzela te ete Bayuda oyo batombokaki bázwa bokonzi mpe mosika te akómaki koyangela Yudea. Asalisaki Jules César abunda na banguna na ye na Ezipito, mpe Baroma bapesaki ye mbano na ndenge batyaki ye guvɛrnɛrɛ, asengelaki koyebisaka bango makambo nyonso oyo azali kosala. Na nsima, Antipater atyaki bana na ye mibale baguvɛrnɛrɛ, Phasaël na Yerusaleme mpe Erode na Galile.

Antipater ateyaki bana na ye ete bakoki kolonga te kosala likambo moko soki Baroma bandimi te. Erode abatelaki liteya wana malamu. Na boumeli ya ntango nyonso oyo ayangelaki azalaki ntango nyonso kotya likebi mingi na makambo oyo Baroma bazalaki kosɛnga koleka makambo ya Bayuda oyo azalaki koyangela. Makoki oyo azalaki na yango ya kobongisa makambo malamu mpe makoki na ye ya mokonzi ya basoda ezalaki kosalisa ye mingi. Atako azalaki na mbula 25, ntango akómaki guvɛrnɛrɛ, eumelaki te Bayuda mpe Baroma bakómaki kosepela na ye mingi ndenge asalaki makasi mpo na kolongola bato mabe na mboka oyo azalaki koyangela.

Na nsima, banguna babomaki Antipater na pwazɔ na mobu 43 liboso ya ntango na biso, yango epesaki Erode libaku ya kokóma mokonzi makasi na Yudea. Kasi, azalaki na banguna. Bato minene ya Yerusaleme bazalaki komona lokola ye abɔtɔlaki bokonzi mpe bazalaki koluka kondimisa Baroma bálongola ye na bokonzi. Mayele na bango elongaki te. Lokola Baroma babosanaki Antipater te, mpe bazalaki kosepela na makoki ya mwana na ye, yango wana batikaki mwana yango na bokonzi.

Atyami mokonzi ya Yudea

Likambo oyo Pompée asalaki mpo na kosilisa mobulu ya bato ya Asmon, mbula soki 20 liboso, esilikisaki bato mingi. Bato oyo balongaki te bazalaki mbala na mbala koluka kokweisa bokonzi ya Hyrcan, mpe na mobu 40 liboso ya ntango na biso, na lisalisi ya Ba-Parthe, banguna ya Roma balongaki kozwa bokonzi. Lokola bitumba kati na bana mboka ebimisaki yikiyiki na Roma, babundisaki Siri, balongolaki Hyrcan na bokonzi, mpe batyaki moto moko ya libota ya Asmon oyo azalaki monguna ya Baroma.

Erode akimaki na Roma, epai bayambaki ye na mabɔkɔ mibale. Baroma balingaki ete Ba-Parthe bálongwa na Yudea mpe bokonzi ezonga na mabɔkɔ ya moto oyo bango bakolinga. Bazalaki na mposa mpenza ya moto oyo akosala elongo na bango mpe bamonaki ete Erode nde abongi. Kasi, badepite ya Roma baponaki Erode azala mokonzi ya Yudea. Mpo na kosimba bokonzi oyo bapesaki ye, Erode amemaki badepite na tempelo ya Jupiter epai apesaki mbeka na banzambe ya bapakano.

Lokola mampinga ya basoda ya Roma esalisaki Erode, alongaki banguna na ye na Yudea mpe ayeisaki bokonzi na ye makasi. Abandaki mpenza kosasa bato oyo bazalaki kotɛmɛla ye. Abomaki bato ya Asmon mpe bato minene ya Yuda oyo bazalaki kosunga bango, ata mpe bato mosusu oyo bazalaki kosepela te ete Baroma báyangela bango.

Erode akómisi bokonzi na ye makasi

Na mobu 31 liboso ya ntango na biso, ntango Octave akómaki mokonzi ya Baroma mpe moto ya kotɛmɛla ye azalaki te, mpo alongaki Marc Antoine na etumba ya Actium, Erode amonaki ete boninga oyo azalaki na yango banda kala na Marc Antoine ekomemela ye makambo. Na yango, Erode awelaki kokende koyebisa Octave ete azali monguna na ye te. Mokonzi yango ya sika ya Roma akitisaki Erode motema mpe atikaki ye kaka mokonzi ya Yudea mpe abakiselaki ye bamboka mosusu ya koyangela.

Na bambula oyo elandaki, Erode apikaki bokonzi na ye mpe abongisaki makambo mingi, akómisaki Yerusaleme esika oyo makambo mingi ya mimeseno ya Bagrɛki ezalaki kosalema. Abandaki mosala monene ya kotonga, na ndakisa atongaki bandako ya bakonzi, libongo ya engumba Kaisaria, mpe bandako mosusu minene ya sika mpo na tempelo ya Yerusaleme. Na ntango wana nyonso, mayele na ye mpe makasi na ye nyonso ezalaki kouta na boninga oyo azalaki na yango na Roma.

Erode azalaki mpenza koyangela Yudea mobimba mpe azalaki na bokonzi mpenza. Azalaki mpe kotambwisa mosala ya bonganga-nzambe, mpe kopona moto oyo ye alingi na mosala yango.

Zuwa ya mabe

Erode azalaki na bomoi ya kimya te. Mingi kati na basi na ye zomi bazalaki kolinga bana na bango bázwa esika ya tata na bango. Mpo na banguna oyo bakɔtaki na ndako ya Erode, yango esalaki ete akóma kokanisela moto nyonso mabe mpe akóma makambo mabe mingi koleka. Lokola akómaki na zuwa makasi, abomisaki ata Mariamne, mwasi oyo azalaki kolinga mingi, mpe na nsima akakisaki bana mibale ya Mariamne na nzete mpo basalaki mwango mabe mpo na ye. Makambo oyo Matai alobi mpo na kobomama oyo esalemaki na Beteleme, eyokani mpenza na makambo oyo elobelaka ezaleli mabe oyo Erode azalaki na yango ya nkandankanda mpe mokano oyo azalaki na yango ya kobomaka banguna na ye nyonso.

Bato mosusu balobaka ete, lokola ayebaki ete bato mingi bazalaki kolinga ye te, Erode azwaki ekateli ete soki akufi bato básepela te kasi bálela ye ekólo mobimba. Mpo mayele na ye elonga, akangaki bato oyo bazalaki kotambwisa Yudea mpe apesaki mobeko ete soki kaka bapesi nsango ya liwa na ye, báboma mpe bato yango nyonso. Batosaki mobeko yango te.

Libula ya Erode monene

Ntango Erode akufaki, Baroma bazwaki ekateli ete Arkelausi akóma mokonzi ya Yudea na esika ya tata na ye mpe ete bana na ye mosusu mibale, bákóma mpe bakonzi na ndenge na bango to tétrarques​—⁠Antipasi ayangela Galile mpe Perea, Filipi ayangela Iturea mpe Trakonitise. Bato oyo Arkelausi azalaki koyangela ná bankóló na ye basepelaki na ye te. Nsima ya mbula soki zomi ya boyangeli na ye ya mpamba, Baroma balongolaki ye mpe batyaki guvɛrnɛrɛ na bango moko, oyo ayangelaki liboso ya Ponse Pilate. Na ntango yango, Antipasi oyo Luka abengi Erode, mpe Filipi bakɔbaki koyangela Ba-tétrarques na bango. Makambo ya politiki ezalaki ndenge wana ntango Yesu abandaki mosala na ye awa na mabele.​—Luka 3:1.

Erode Monene azalaki moto ya politiki ya mayele mabe, azalaki mobomi oyo azangá mawa, mpe mabe na ye emonanaki na ndenge alukaki koboma Yesu ntango azalaki naino mwana moke. Kotalela lisolo ya Erode ezali na ntina mingi mpo na batángi ya Biblia​—⁠ezali kosalisa mpo na komona polele makambo ya ntina oyo elobelami na Makomami ya Ebre mpe oyo Baevanzile elobeli oyo esalemaki na ntango wana, oyo emonisi ndenge Baroma bakómaki koyangela Bayuda, mpe bomoi mpe mosala ya Yesu awa na mabele.

[Karte na lokasa 15]

(Mpo na komona yango, talá mokanda)

Palestine mpe bamboka ya zingazinga na ntango ya Erode

SIRI

ITUREA

GALILE

TRAKONITISE

Mbu ya Galile

Ebale ya Yordani

Kaisaria

SAMARIA

PEREA

Yerusaleme

Beteleme

YUDEA

bu ya mungwa

IDUMEA

[Bililingi na lokasa 13]

Erode azali kaka moko ya bakonzi oyo bayangelaki Yudea na bikeke mibale liboso Yesu abanda mosala na ye