ELOBELI TITRE YA EZIPELI | SIANSI EZWI NDE ESIKA YA BIBLIA?

Siansi ezali na ndelo

Na mikolo oyo euti koleka, babimisaki babuku mingi oyo ezali kolobela makanisi ya bato mosusu oyo bakómi koloba ete Nzambe azalaka te. Babuku yango ebendaki likebi ya bato mingi mpe esali ete bábimisa makanisi ndenge na ndenge mpo na yango. Mpo na likambo yango, David Eagleman, moto moko ya siansi oyo ayekolaka makambo etali bɔɔngɔ, akomaki boye: “Bato mosusu oyo batángaka babuku bakanisaka ete bato ya siansi bayebi makambo nyonso.” Na nsima, abakisaki boye: “Kasi, bato oyo bayebi siansi malamu balukaka koyeba makambo mingi mpe mosala na bango esɛngaka koluka makambo ya sika ata mpe oyo bakanaki te.”

Moto ya astronomi azali kosalela aparɛyi ya kotala minzoto

Banda kala, bato ya siansi ya mayele mingi bamonaki makambo mingi ya kokamwa ntango bazalaki koluka biyano na mituna minene oyo etali biloko oyo ezali na mokili. Kasi, bamosusu basalaki mabunga minene na boyekoli na bango. Isaac Newton azalaki moko ya bato minene ya siansi oyo ayebani mingi. Amonisaki ndenge oyo nguya babengi gravitation ekangisaka baplanɛti, minzoto mpe bagalaksi esika moko na molɔ́ngɔ́. Abimisaki bakalkile oyo ezali eteni moko ya matematiki oyo basalelaka mpo na kosala baordinatɛrɛ, kotinda bafize na likoló, mpe kosala babɔmbi. Kasi, Newton asalaki mpe siansi babengi alchimie, siansi moko ya kala oyo ezalaki kosalela astroloji mpe maji mpo na koluka kobongola mondɔlu (plomb) mpe bibende mosusu ekóma wolo.

Bambula 1 500 liboso ya Newton, Ptolémée, moto moko ya mayele na astronomi atalaki likoló malamumalamu kaka na miso. Na butu, azalaki kotalatala baplanɛti na mapata mpe ayebaki mpenza kosala bakarte ya mokili. Kasi, azalaki kokanisa ete mabele ezali na katikati ya biloko nyonso. Carl Sagan, moto moko ya fiziki oyo ayekolaka baplanɛti, akomaki boye mpo na likanisi ya Ptolémée: “Lokola bato bandimaki likanisi wana ya libunga na boumeli ya bambula 1 500, yango emonisi ete ata moto ya mayele ya ndenge nini, akoki komikosa mpenza.”

Moto moko ya siansi azali kotánga Biblia

Lelo oyo, bato ya siansi bazali kokutana na mikakatano ya ndenge wana. Bakoyeba nde kolimbola makambo nyonso oyo etali molɔ́ngɔ́? Atako ebongi tóndima ete mayele ya siansi ekoli mpe esalisi biso na makambo mingi, kasi tosengeli mpe kobosana te ete siansi ezali na ndelo. Paul Davies, moto moko ya fizike alobi boye: “Ezali mpasi kolimbola makambo nyonso etali molɔ́ngɔ́ mpe oyo ezali mpenza na boyokani na makambo ya bato mosusu ya siansi.” Maloba yango emonisi likambo oyo tosengeli kobosana te: Bato bakokoka te koyeba makambo nyonso oyo etali molɔ́ngɔ́. Na yango, soki balobi ete siansi ekoki kolimbola makambo nyonso oyo etali molɔ́ngɔ́, ebongi kokeba kondima makanisi ya ndenge wana.

Ezali polele ete Biblia ekokisaka bamposa na biso na ndenge oyo siansi ekoki kosala te

Biblia elobeli makambo ya kokamwa ya bozalisi na maloba oyo: “Talá! Wana nde ebandeli ya banzela na ye [Nzambe], mpe oyo nde mwa nungunungu ya likambo bayoki mpo na ye!” (Yobo 26:14) Ezali na ebele ya makambo mosusu oyo bato bakoki te komona mpe kokanga ntina na yango. Na ntembe te, maloba ya ntoma Paulo, oyo akomaki eleki sikoyo mbula pene na 2000, ezali kaka solo; alobi boye: “Ee bomɛngo ya Nzambe mpe bwanya na ye mpe boyebi na ye ezali mingi mpenza! Bikateli na ye ya lisambisi ekoki kososolama te mpe banzela na ye ekoki koyebana te!”—Baroma 11:33.

Litambwisi oyo siansi ekoki kopesa te

Atako siansi ezali kosalisa biso tóyeba makambo etali molɔ́ngɔ́, kasi Biblia ezali kopesa batoli mpe litambwisi oyo esalisaka moto azala na boyokani malamu ná basusu, bomoi ya esengo mpe ya malamu. Tótalela bandakisa oyo elandi.

Komibatela na makambo ya mobulu

Zwáká bomoi na valɛrɛ

“Osengeli koboma moto te.”—Kobima 20:13.

“Moto nyonso oyo azali koyina ndeko na ye azali mobomi.”—1 Yoane 3:15.

Luká kimya mpe batelá yango

“Tiká oyo ezali mabe, mpe salá oyo ezali malamu; Luká kozwa kimya, mpe landá yango.”—Nzembo 34:14.

“Lisusu, bato oyo batyaka kimya balonaka mbuma ya boyengebene na kimya mpe babukaka yango.”—Yakobo 3:18.

Boyá makambo ya mobulu

“Yehova ye moko atalatalaka moyengebene ná moto mabe, mpe molimo na Ye eyinaka mpenza moto oyo alingaka mobulu.”—Nzembo 11:5.

“Kobanda kolula moto ya mobulu te, kopona mpe nzela na ye ata moko te. Mpo moto ya mbilingambilinga azali eloko moko oyo Yehova ayinaka.”—Masese 3:31, 32.
Esengo ya libota

Kotosa baboti

“Bana, bótosaka baboti na bino na boyokani na Nkolo, mpo yango ezali likambo ya boyengebene: ‘Kumisá tata na yo mpe mama na yo;’ oyo ezali mobeko ya liboso elongo na elaka: ‘Mpo makambo na yo etambola malamu mpe oumela ntango molai na mabele.’”—Baefese 6:1-3.

Teyá bana na yo malamu

“Bósilikisaka bana na bino te, kasi bókoba kobɔkɔla bango na disiplini mpe na makebisi ya Yehova.”—Baefese 6:4.

“Bósilikisaka bana na bino te, mpo bálɛmba nzoto te.”—Bakolose 3:21.

Lingáká mpe tosáká molongani na yo

“Mokomoko na bino mpenza alinga mwasi na ye bongo ndenge amilingaka ye moko; mpe mwasi, asengeli kozala na limemya makasi epai ya mobali na ye.”—Baefese 5:33.
Kobatela mabele

Mpo na baoyo bazalaki kobebisa mokili na Yisraele, Biblia elobaki boye: “Mokili ekómisami mbindo na bato oyo bafandi wana . . . Baoyo bafandi na yango bamemi ngambo.” (Yisaya 24:5, 6) Nzambe akosambisa baoyo bazali kobebisa mabele. ‘Akobebisa baoyo bazali kobebisa mabele.’ (Emoniseli 11:18) Etumbu ekozanga te mpo na misala na bango.