KAUHANYO 17

‘O! Buliba bwa Butali bwa Mulimu!’

1, 2. Jehova n’a lelileñi ka za lizazi la bu 7, mi butali bwa Mulimu ne bu likilwe cwañi kwa makalelo a lizazi leo?

BA SINYEHILE! Batu be ne ba li pupo ye komokisa ka ku fitisisa ya lizazi la pupo la bu 6, hañihañi ne ba wezi mwa muinelo o kwatasi-tasi. Jehova n’a talusize ‘kaufela z’a n’a ezize,’ mane ni batu, “kuli li lukile hahulu.” (Genese 1:31) Kono kwa makalelo a lizazi la bu 7, bo Adama ni Eva ne ba ketile ku latelela Satani mwa bukwenuheli. Ne ba ikenyize mwa sibi, ku sa petahala, ni lifu.

² Ku kana ku bonahezi kuli mulelo wa Jehova ka za lizazi la bu 7 n’o pongani. Lizazi leo, sina a mañwi a’ silezi e ne li latelezi, ne li ka ba la lilimo ze likiti-kiti. Jehova n’a bulezi kuli lizazi leo ki le li kenile, mi ku lona, lifasi kamukana ne li ka ezwa paradaisi ye tezi batu ba ba petehile. (Genese 1:28; 2:3) Kono kabakala bukwenuheli bo butuna b’o, ne ku ka konahala cwañi cwalo? Mulimu n’a ka ezañi? Butali bwa Jehova ne bu likilwe luli—mwendi mane ne li yona tiko ye tuna ka ku fitisisa.

3, 4. (a) Muhato wa n’a ngile Jehova kwa bukwenuheli bwa mwa Edeni ne li mutala cwañi o komokisa wa butali bwa hae? (b) Buikokobezo bu swanela ku lu hupulisa nto mañi ha lu nze lu ituta za butali bwa Jehova?

³ Jehova n’a ngile muhato honaf’o fela. N’a atuzi bakwenuheli ba mwa Edeni, mi hape n’a polofitile nto ye ñwi ye komokisa: mulelo wa hae wa ku tatulula butata bo ne ba kalisize. (Genese 3:15) Mulelo wa Jehova o butali n’o kalezi mwa Edeni mi u zwezipili ka lilimo-limo kaufela ze ba bile teñi batu mi u ka ya cwalo kwapili. Ki o bunolo hahulu kono hape ki o pahami kuli mane mubali wa Bibele u kona ku tabela ku ituta ona ni ku u nahanisisa mwa bupilo bwa hae kaufela. Mi hape, mulelo wa Jehova ha u koni ku pala. U ka felisa bumaswe kaufela, sibi, ni lifu. U ka kutisa basepahali kwa bupetehi. Zeo kaufela li ka ezahala pili lizazi la bu 7 li si ka fela kale, ilikuli ku si na taba ni ze ezahezi, Jehova a taleleze mulelo wa hae ka za lifasi ni batu mwa nako ya n’a tomile luli!

⁴ Butali b’o bwa sabisa, nji hakucwalo? Muapositola Paulusi n’a susuelizwe ku ñola kuli: ‘O! Buliba bwa butali bwa Mulimu!’ (Maroma 11:33) Ha lu nze lu ituta likalulo ze fitana-fitana za kalemeno kao ka Mulimu, buikokobezo bu ka lu hupulisa nto ya butokwa hahulu—ya kuli lu kona ku ziba fela ze nyinyani ka za butali bwa Jehova bo butuna. (Jobo 26:14) Pili ha lu taluseñi kalemeno ka ka komokisa kao.

Butali bwa Mulimu Ki Nto Mañi?

5, 6. Zibo i zamaelela cwañi ni butali, mi zibo ya Jehova i kuma kai?

⁵ Butali ha bu swani ni zibo. Likompyuta li kona ku buluka zibo ye ñata hahulu, kono ha lu nahani kuli mutu u kona ku li biza kuli ki ze butali. Nihakulicwalo, zibo ni butali za zamaelela. (Liproverbia 10:14) Ka mutala, ha ne mu ka bata kelezo ye nde ya mwa ku alafela butuku bo butuna, kana ne mu ka ya ku mutu ya na ni zibo ye nyinyani ya za bualafi kamba mane ya si na yona? Kutokwa! Kacwalo zibo ye nepahezi i zamaelela ni butali bwa niti.

⁶ Jehova u na ni zibo ye sa feli. Ka ku ba “Mulena wa kamita,” ki yena fela ya bile teñi kamita-ni-mita. (1 Timotea 1:17) Mi ka lilimo-limo ze fitile zeo kaufela, u bile ni zibo ya lika kaufela. Bibele i li: “Ku ze bupilwe, ha ku na ze sa bonahali fapil’a hae; kono lika kaufela li inzi fande, mi li atami, mwa meto a hae Yena ye lu na ni ku ikalabela ku Yena.” (Maheberu 4:13; Liproverbia 15:3) Ka ku ba Mubupi, Jehova wa ziba hande hahulu z’a bupile, mi u boni likezo kaufela za batu ku zwa kwa makalelo. U tatubanga pilu kaufela ya mutu, ha ku na za sa bonangi. (1 Makolonika 28:9) Kakuli u lu bupile lu li batu ba ba na ni tukuluho ya ku iketela, wa tabanga ha bona kuli lu eza likatulo ze nde mwa bupilo. Ka ku ba yena “ya utwa milapelo,” wa utwanga litapelo ze ñata-ñata ka nako i liñwi! (Samu 65:2) Mi luli Jehova u na ni munahano o petehile.

7, 8. Jehova u bonisanga cwañi kutwisiso, temuho, ni butali?

⁷ Jehova u na ni zibo ye tuna. Mi hape wa bonanga mo li zamaelela litaba ni ku lemuha litaba kaufela ze tahiswa ki tunango to tuñata-ñata. Wa nyakisisanga ni ku atula lika, ku keta ze nde ku ze maswe, za butokwa ku ze si na tuso. Mi hape, ha bonangi fela fande kono u talimanga luli mwa pilu. (1 Samuele 16:7) Kacwalo, Jehova u na ni kutwisiso ni temuho, ili tulemeno to tu fita zibo. Kono butali ki kalemeno ka ka tuna ku fita t’o kaufela.

⁸ Butali bu swalisanisa zibo, temuho, ni kutwisiso ni ku sebelisa lika zeo. Mane, manzwi a mañwi a n’a itusisizwe kwa makalelo mwa Bibele ili a’ tolokilwe kuli “butali” a talusa “ku sebeza hande” kamba “butali bo bu tusa.” Kacwalo butali bwa Jehova haki bwa mwa mulomo fela. Bwa tusa, mi bwa sebeza. Ka ku itusisa zibo ya hae ye tuna ni kutwisiso ya hae ye tungile, Jehova kamita u ezanga likatulo ze nde ka ku fitisisa, mi u li petanga ka nzila ye nde ka ku fitisisa. Kona butali bwa niti b’o! Jehova u bonisa buniti bwa manzwi a Jesu, a li: “Butali bu ipakezwi ki bana ba [“misebezi ya,” NW] bona.” (Mateu 11:19) Misebezi ya Jehova ya mwa pupo kaufela i bonisa hande-nde butali bwa hae.

Ze Bonisa Butali bwa Mulimu

9, 10. (a) Jehova u bonisanga butali bo bu cwañi, mi u bu bonisize cwañi? (b) Selusi i bonisa cwañi butali bwa Jehova?

⁹ Kana mu kile mwa komoka butali bwa mupangi ya ezanga lika ze nde ze sebeza hande? B’o ki butali bo bu tabisa! (Exoda 31:1-3) Jehova ka sibili ki yena simbule ni muñ’a butali bo bu cwalo. Mulena Davida n’a bulezi za Jehova kuli: “Ni ka itumela ku Wena, kakuli ni ezizwe ka mukwa o sabisa, o komokisa, misebezi ya hao ya komokisa, moya wa ka u lemuha cwalo hande.” (Samu 139:14) Kaniti, ha lu ituta hahulu za mubili wa mutu, lu ka komoka hahulu butali bwa Jehova.

¹⁰ Ka mutala: Ne mu kalile mu li selusi i liñwi—f’o kikuli, lii la bom’a mina ne li nunisizwe ki bwenze bwa bondat’a mina. Hañihañi, selusi yeo ya kala ku ikaba. Mina, ba ba tahisizwe ki yona kezahalo yeo, mu na ni liselusi ze bat’o ba 100 trilioni. Ki ze nyinyani-nyani. Liselusi ze tunanyana ze bat’o ba 10,000 za likana ni toho ya kapeleta. Niteñi, ye ñwi ni ye ñwi i bupilwe ka ku komokisa hahulu. Selusi ki ye tatezani hahulu ku fita mushini kamba fakitori ifi kamba ifi. Ba sayansi ba bulela kuli selusi i swana sina munzi o na ni makwakwa—o na minyako, linzila, lika ze konahalisa ku ambolisana, limbule za m’ata, lifakitori, limbuzi ni litapisezo, mapolisa, mane ni muuso o mwa pilu ya yona. Mi hape, selusi ya kona ku panga ye ñwi ye swana ni yona mwa lihoranyana fela!

11, 12. (a) Ki nto mañi ye ezisanga liselusi za mbututu mwa mba ku ikaba, mi seo si lumelelana cwañi ni Samu 139:16? (b) Booko bwa mutu bu bonisa cwañi kuli lu ‘ezizwe ka mukwa o komokisa’?

¹¹ Kono liselusi kaufela ha li swani. Liselusi za mbututu mwa mba ha li nze li ikaba, li ba ni misebezi ye fitana-fitana. Ze ñwi li ba liselusi za booko; ze ñwi ki za masapo, misinga, mali, kamba meto. Zeo kaufela li ñozwi mwa nto ye lu ka li ki buka ya milao ya selusi, ye bizwa DNA. Mane, Davida n’a susumelizwe ku bulela ku Jehova kuli: “Meto a hao a ni boni, ha ne ni li nto ye si ka petahala, mi mwa buka ya hao, lilama za ka kaufela ne li ñozwi.”—Samu 139:16.

¹² Lilama ze ñwi za mubili ki ze ipitezi hahulu. Ka mutala, mu nahane booko bwa mutu. Ba bañwi ba li ki yona nto ye makaza ka ku fitisisa ye fumanwi mwa pupo kaufela. Bu na ni liselusi ze eza 100 bilioni—mi yeo ki palo ye bat’o likana ni ya linaleli mwa mulalambinda o fakaufi ni luna. Ye ñwi ni ye ñwi ya liselusi zeo i na ni mitai ye likiti-kiti ye kena ku ze ñwi. Ba sayansi ba bulela kuli booko bwa mutu bu kona ku buluka litaba kaufela za mwa libuka za mwa lifasi kaufela ni kuli litaba ze bu kona ku buluka ha li feli. Ba sayansi niha ba itutile ka lilimo-limo ka za nto ye ye ‘ezizwe ka mukwa o komokisa,’ ba itumelela kuli mwendi ha ba na ku utwisisa ka ku tala mo i sebeleza.

13, 14. (a) Butwa ni libupiwa ze ñwi li bonisa cwañi kuli ki “ze butali hahulu,” mi seo si lu lutañi ka za Mubupi wa zona? (b) Lu kona ku bulelelañi kuli pupo ye cwale ka bwanda bwa liuyi i ezizwe “ka butali”?

¹³ Kono batu ki mutala fela u li muñwi wa butali bwa Jehova bwa ku bupa. Samu 104:24 i li: “[Muñ’a] Bupilo, misebezi ya hao ki ye miñata cwañi! Kaufel’a yona i bonahala ku ezwa ka butali; lifasi li tezi maluwo a hao.” Butali bwa Jehova bwa bonahala ku ze bupilwe kaufela ze lu bona. Ka mutala, butwa ki bo bu “butali hahulu.” (Liproverbia 30:24) Kaniti, butwa bu sebezanga hande hamoho. Butwa bo buñwi bu babalelanga, ku fa malobalo, ni ku fumana lico kwa likokwani ze bizwa kuli aphid inge kuli ki limunanu za bona. Bo buñwi butwa bu ezanga njimo, bu limanga “licalo.” Libupiwa ze ñwi ze ñata ka taho li kona ku eza lika ze komokisa. Nzi i kona ku fetauha mwa moya ka nzila ye sa koni ku likanyiswa ki fulai ye zwezipili ka ku fitisisa. Linyunywani ze ñwi li tutelanga ku sili ka ku etelelwanga ki linaleli, mupotoloho wa lifasi, kamba mapa ye ñwi ye li na ni yona. Bocaziba ba tandanga lilimo-limo ba nze ba ituta mikwa ye komokisa ye beilwe mwa libupiwa zeo. Kacwalo, Mulimu ya li bupile u lukela ku ba ya butali hahulu luli!

¹⁴ Ba sayansi ba itutile ze ñata ka za butali bwa Jehova bwa ku bupa. Mane ku na ni mutai wa sayansi o bizwa biomimetics o lika ku panga lika ka ku likanyisa za ka taho. Ka mutala, mwendi se mu komokile bunde bwa bwanda bwa liuyi. Kono caziba yena u b’u nga ku ba bupangi bo bu komokisa. Bwanda bo buñwi bwa liuyi bo bu bonahala ku sa tiya bu tiile ku fita sipi, kamba bwanda bwa ñamula ye sa koni ku punyiwa ki lilumo la tobolo. Bu tiile cwañi luli? Ha lu ngeni kuli bwanda bwa liuyi bu namululwa ku fita fo ka fita kanyandi. Bwanda b’o bu kona ku swasa fulai ye fufa! Ee, Jehova u ezize lika zeo kaufela “ka butali.”

Butali Kwand’a Za fa Lifasi

15, 16. (a) Linaleli li bonisañi ka za butali bwa Jehova? (b) Ku ba kwa Jehova Muzamaisi ya Pahami wa mangeloi a mañata-ñata ku bonisa cwañi kuli ki Muzamaisi ya Butali?

¹⁵ Butali bwa Jehova bu bonwa mwa pupo ya hae kamukana. Linaleli ze ne lu nyakisisize ka butungi mwa Kauhanyo 5 ha li si ka beiwa nyambwanaleka mwahalimu. Kabakala butali bwa Jehova bwa ku toma “milao ye tama lihalimu,” linaleli li beilwe hande mwa milalambinda ya zona, mi ni yona i beilwe hande cwalo mwa milalambinda ya ona ye mituna. (Jobo 38:33) Ki lona libaka Jehova ha biza linaleli kuli “limpi”! (Isaya 40:26) Kono ku na ni limpi ze ñwi ze bonisa mane hande hahulu butali bwa Jehova.

¹⁶ Sina mo ne lu bonezi mwa Kauhanyo 4, Mulimu u bizwa “Jehova wa limpi” kabakala ku ba Muzamaisi ya Pahami wa limpi ze bolule-lule ba libupiwa za moya. Nto yeo i bonisa m’ata a Jehova. Kono butali bwa hae bu amiwa cwañi? Mu nahane kuli Jehova ni Jesu ba sebeza kamita. (Joani 5:17) Kacwalo ku swanela ku ba kuli ni ona mangeloi a Muambakani ya Pahami a patehile kamita. Mi mu hupule kuli, a tiile ku fita batu, a butali mi a na ni m’ata hahulu-hulu. (Maheberu 1:7; 2:7) Kono Jehova u patehisize mangeloi ao kaufela, a nze a peta ka tabo musebezi—ku “eza litaelo za hae” ni ku “eza se si latwa ki Yena”—ka lilimo-na-lilimo. (Samu 103:20, 21) Muzamaisi y’o u lukela ku ba ya butali hahulu luli!

Jehova Ki ‘Muñ’a Butali A Nosi’

17, 18. Bibele i bulelelañi kuli Jehova ki yena ‘muñ’a butali a nosi,’ mi butali bwa hae bu swanela ku lu komokisezañi?

¹⁷ Ha lu nyakisisa bupaki b’o, kana lwa komoka kuli Bibele i bonisa kuli butali bwa Jehova ki bo bu pahami ka ku fitisisa? Ka mutala, i bulela kuli Jehova ki ‘Muñ’a butali a nosi.’ (Maroma 16:27) Jehova ki yena a nosi ya na ni butali bo bu tezi. Ki yena muñ’a butali kaufela bwa niti. (Liproverbia 2:6) Ki lona libaka Jesu, nihaike ki yena sibupiwa sa Jehova se si butali ka ku fitisisa, ha n’a si ka itinga fa butali bwa hae kono n’a latelezi taelo ya Ndat’ahe.—Joani 12:48-50.

¹⁸ Mu lemuhe m’o muapositola Paulusi n’a taluselize ku ipitela kwa butali bwa Jehova: “O! buliba bwa bufumu ni bwa butali ni bwa zibo ya Mulimu! Likatulo za hae ha li konwi ku batisezwa, ni linzila za hae ha li konwi ku fumanwa!” (Maroma 11:33) Ku kala timana ye ka makalo ya kuli “O!,” ne ku bonisa maikuto a matuna ao Paulusi n’a na ni ona, ili maikuto a ku komoka hahulu. Linzwi la Sigerike la n’a itusisize le li tolokilwe kuli “buliba” li swana hahulu ni la “musima o mutelele-telele.” Kacwalo manzwi a hae a tahisa siswaniso mwa munahano. Ha lu nahanisisa butali bwa Jehova, ku swana inge lu talimela mwa musima o sa feli, o tungile ili o mutuna hahulu kuli mane ha lu koni ku utwisisa butuna bwa ona, lu sa buleli ku u talusa kamba ku eza siswaniso sa ona. (Samu 92:5) Kana wo haki muhupulo o sabisa?

19, 20. (a) Ki kabakalañi mbande ha i swaniseza hande butali bwa Mulimu? (b) Jehova u bonisize cwañi m’ata a hae a ku bonela cimo lika?

¹⁹ Jehova ki ‘muñ’a butali a nosi’ ka nzila ye ñwi hape: Ki yena fela ya kona ku bona ze kwapili. Mu hupule kuli Jehova u itusisa mbande ye bonela hule ku swaniseza butali bwa hae. Mbande i kona ku weita fela likilogramu ze ketalizoho, kono meto a yona ki a matuna ku fita a mutu ya hulile. Mbande i na ni meto a bona hande, a i konisa ku bona mbuya ye nyinyani-nyani isali kwahule ka limita kamba likilomita! Jehova ka sibili n’a kile a bulela za mbande kuli: ‘Meto a yona a bonela kwahule.’ (Jobo 39:29) Ka nzila ye swana, Jehova wa kona ku ‘bonela cimo kwahule’!

²⁰ Bibele i tezi bupaki bwa kuli seo ki sa niti. I na ni bupolofita bo buñata-ñata, kamba litaba ze n’e ñozwi cimo. Ze ne ka tahiswa ki lindwa, ku taha ni ku fela kwa mibuso ya lifasi, niheba mikwa ye ne ba ka lwana ka yona bazamaisi ba limpi kaufela ne li polofitilwe mwa Bibele—fokuñwi, inge ku sa na ni lilimo ze mianda-nda.—Isaya 44:25–45:4; Daniele 8:2-8, 20-22.

21, 22. (a) Ki kabakalañi ha ku si na libaka la ku lumela kuli Jehova u bonezi cimo likatulo kaufela ze mu ka eza mwa bupilo? Mu fe swanisezo. (b) Lu ziba cwañi kuli butali bwa Jehova haki bo bu si na makeke kamba lilato?

²¹ Kono kana seo si talusa kuli Mulimu s’a bonezi cimo likatulo ze mu ka eza mwa bupilo? Ba bañwi ba ba kutaza tuto ya kuli lika li tomelezwi cimo mo li ka bela ba bulela kuli kucwalo. Kono muhupulo wo mane u bonisa kuli Jehova ha na butali, kakuli u talusa kuli ha koni ku zamaisa m’ata a hae a ku ziba cimo ze kwapili. Ka mutala: Ha ne mu ka ba ni linzwi le linde la ku opela, kikuli ne mu ka opelanga nako kaufela? Ha lu koni ku nahana cwalo! Ka ku swana, Jehova u na ni m’ata a ku zibela cimo ze kwapili, kono ha itusisangi ona ka nako kaufela. Ku eza cwalo ne ku ka tibela tukuluho ya luna ya ku iketela, ili mpo ya butokwa yeo Jehova n’a si ke a lu amuha.—Deuteronoma 30:19, 20.

²² Mi mane muhupulo wa kuli Jehova u zibela cimo za kwapili u bonisa kuli butali bwa hae ha bu na makeke, lilato, kamba sishemo. Kono hakucwalo ni hanyinyani! Bibele i luta kuli Jehova ki ya “butali mwa pilu.” (Jobo 9:4, NW) Haki kuli u na ni pilu luli, kono Bibele hañata i itusisanga linzwi leo ku talusa ze mwahal’a mutu, ze kopanyeleza lisusuezo ni maikuto, a cwale ka lilato. Kacwalo butali bwa Jehova, sina mikwa ya hae ye miñwi, bu zamaiswa ka lilato.—1 Joani 4:8.

23. Butali bwa Jehova bo bu pahami bu swanela ku lu susueza ku ezañi?

²³ Kaniti butali bwa Jehova ki bo bu sepeha ka ku tala. Bu fitela hahulu kwahule bwa luna kuli mane Linzwi la Mulimu li lu eleza ka lilato kuli: “U sepe [Muñ’a] Bupilo ka pilu ya hao kaufela, mi u si ke wa tiyela fa butali bwa hao; u beye [Muñ’a] Bupilo mwa milelo ya hao kaufela, mi Yena u ka lukisa linzila za hao.” (Liproverbia 3:5, 6) Ha lu ituteñi cwale za butali bwa Jehova ilikuli lu kone ku sutelela hahulu ku Mulimu wa luna ya butali ka ku fitisisa.

Lipuzo za ku Nahanisisa

Jobo 28:11-28 Butali bwa Mulimu ki bwa butokwa cwañi, mi ki lifi ze nde ze kona ku zwa mwa ku bu nahanisisa?

Samu 104:1-25 Butali bwa Jehova bu bonahala cwañi mwa pupo, mi seo si mi tahiseza maikuto mañi?

Liproverbia 3:19-26 Haiba lu nahanisisa butali bwa Jehova ni ku itusisa bona, bupilo bwa luna bwa ka zazi bu kona ku ba cwañi?

Daniele 2:19-28 Jehova u bizezwañi kuli mutalusi wa likunutu, mi lu swanela ku ikutwa cwañi ka za butali bwa bupolofita bo bu mwa Linzwi la hae?

[Maswaniso a fa likepe 174]

Ki mañi ya n’a beile mwa libupiwa za fa lifasi-mubu ‘butali bo butuna’?