Bukreste bwa kwa Makalelo ni Muso wa Naha

LIHORANYANA pili a si ka shwa kale, Jesu n’a bulelezi balutiwa ba hae kuli: “Kabe mu ba lifasi, kabe lifasi li lata s’e li sa lona; kono kakuli ha mu ba lifasi, ni kuli ni mi ketile mwa lifasi, kifo lifasi li mi toile.” (Joani 15:19) Kana seo, nihakulicwalo, si talusa kuli Bakreste ne ba ka kalisa ku ba ni mubonelo wa sitoyo ku ba m’ata a tamaiso a lifasi le?

Haki ba Silifasi Kono Isi Batoyi

Muapositola Paulusi n’a bulelezi Bakreste ba ne ba pila mwa Roma kuli: “Mutu kaufela a ipeye mwatas’a ba ba beilwe fa bulena.” (Maroma 13:1) Ka mukwa o swana, muapositola Pitrosi n’a ñozi kuli: “Kabakala Mulena, mu ipeye kwatasi a ba ba inzi fa bulena kaufela bo bu tomilwe ki batu; nihaiba ku mulena, kakuli ki yena yo mutuna; Nihaiba kwa babusisi, kakuli ba lumilwe ki yena ku fa ba ba eza maswe mulatu, ni ku kuteka ba ba eza hande.” (1 Pitrosi 2:13, 14) Buipeyo kwa Muso wa Naha ni kwa bayemeli ba ona ba ba ketilwe ka swanelo ne li sikuka se si utwahala se ne si amuhezwi mwahal’a Bakreste ba kwa makalelo. Ne ba ikatalize ku ba bayahi ba naha ba ba mamela mulao ni ku pila ka kozo ni batu kamukana.—Maroma 12:18.

Mwatas’a toho ya taba ye li “Keleke ni Muso wa Naha,” The Encyclopedia of Religion i talusa kuli: “Mwa lilimo za mianda ya pili ye milalu AD, keleke ya Sikreste ne i ikemezi ka butuna ku zwa kwa nyangela ya Siroma ya ka mulao . . . Nihakulicwalo, baeteleli ba Sikreste . . . ne ba luta buipeyo kwa mulao wa Siroma ni busepahali ku mulena yo mutuna, mwahal’a maciñekelo a n’a tomilwe ki tumelo ya Sikreste.”

Likute, Isiñi Bulapeli

Bakreste ne ba si ka toya mulena yo mutuna wa Siroma. Ne ba kuteka m’ata a hae a tamaiso ni ku mu fa likute le ne li swanela situlo sa hae. Mwahal’a puso ya Mulena Nero, muapositola Pitrosi n’a ñolezi Bakreste ba ne ba pila mwa libaka ze fitana-fitana za Mubuso wa Siroma kuli: “Mu fanane likute ni batu kamukana; . . . mu kuteke mulena.” (1 Pitrosi 2:17) Linzwi la “mulena” ne li itusisizwe mwa libaka mo ne ku bulelwa Sigerike isiñi fela kwa malena ba fa silalanda kono hape ni ku mulena yo mutuna wa Siroma. Muapositola Paulusi n’a elelize Bakreste ba ne ba pila mwa muleneñi wa Mubuso wa Siroma kuli: “Mu fe batu kaufela se si ba swanela: . . . ya swanelwa ki ku kutekwa, mu mu kuteke.” (Maroma 13:7) Mulena wa Siroma ka mo ku bonahalela buniti luli n’a tokwile ku kutekiwa. Kwa nalulelule, mane n’a tokwile ku lapelwa. Nihakulicwalo, f’o, Bakreste ba kwa makalelo ne ba tomile maciñekelo.

Ha n’a zekisiwa fapil’a mubusisi wa Siroma mwa lilimo za mwanda wa bubeli C.E., ku bihilwe kuli Polycarp n’a bulezi kuli: “Ni Mukreste. . . . Lu lutilwe ku fa likute le li tokwiwa kaufela . . . ku ba ba na ni m’ata ni ku ba tamaiso ili ba ba lumelelizwe ki Mulimu.” Niteñi, Polycarp n’a ketile ku shwa ku fita ku lapela mulena yo mutuna. Muyemeli wa tumelo wa mwa lilimo za mwanda wa bubeli Theophilus wa kwa Antioke n’a ñozi kuli: “Ne ni ka fa likute ku mulena yo mutuna, isiñi luli ku mu lapela, kono ku mu lapelela. Kono Mulimu, ya pila ni ya li Mulimu wa niti ki yena ye ni lapela.”

Litapelo ze swanela ze ama mulena yo mutuna ni kamuta ne li si ka swalisana ni ku lapela mulena yo mutuna kamba buitati bwa ka sicaba. Muapositola Paulusi n’a talusize mulelo wa zona kuli: “Cwale, kutazo ya ka ya pili ki ye: Milapelo, ni litapelo za buikokobezo, ni za likupo, ni za buitumelo, li ezezwe batu kamukana, Ni malena, ni ba ba inzi fa bunduna kaufela; kuli lu pile mwa kozo ni buiketo, ka bulapeli kaufela ni ka ku ikuteka.”—1 Timotea 2:1,2.

“Kwa Mungundo wa Nyangela”

Muzamao w’o wa ka likute wa Bakreste ba kwa makalelo ne u si ka ba tahiseza silikani ni lifasi mo ne ba pila. Muñoli wa litaba ze ezahezi wa kwa France A. Hamman u talusa kuli Bakreste ba kwa makalelo “ne ba pilile kwa mungundo wa nyangela.” Ka mo ku inezi fela ne ba pilile kwa mungundo wa linyangela ze peli, ya Sijuda ni ya Siroma, ili ku talimana ni ketululo ye tuna ni ku sa utwisiswa hande ki linyangela ze peli zeo.

Ka mutala, ha n’a mañalilwe ka buhata ki baeteleli ba Sijuda, muapositola Paulusi n’a talusize mwa ku ikemela kwa hae fapil’a mubusisi wa Siroma kuli: “Ha ni si ka foseza mulao wa Majuda, nihaiba Tempele, nihaiba Sesare. . . . Ni ipileza ku Sesare.” (Likezo 25:8, 11) Ka ku izibela kuli Majuda ne ba lela ku mu bulaya, Paulusi n’a ipilelize ku Nero, kacwalo ili ku amuhela m’ata a mulena yo mutuna wa Siroma. Hañihañi, ku bonahala kuli fa ku zekiswa kwa hae kwa pili mwa Roma, Paulusi n’a lukuluzwi. Kono hamulaho n’a tamilwe hape, mi ka ku ya ka sizo n’a bulailwe ka taelo ya Nero.

Ka ku ama butata bwa muinelo wa Bakreste ba kwa makalelo mwa nyangela ya Siroma, muituti wa litaba za nyangela ni litaba za bulapeli Ernst Troeltsch n’a ñozi kuli: “Litulo ni lindongwamo kaufela ne li tokolomohiwa ili ze ne na ni swalisano ifi kamba ifi ni ku lapela maswaniso, kamba ku lapela Mulena yo mutuna, kamba lifi kamba lifi ze ne ama ku sulula mali kamba koto ya lifu, kamba ze ne li ka ezisa Mukreste ku abana mwa muzamao o maswe wa sihedeni.” Kana mayemo ao ne a si ka siya sibaka sa swalisano ya ka kozo ni likute le li swanela mwahal’a Bakreste ni Muso wa Naha?

Ku Fa Sesare ‘Liswanelo’ za Hae

Jesu n’a file mutala o ne u ka zamaisa muzamao wa Sikreste kwa neku la Muso wa Siroma kamba kwa mulonga ufi kamba ufi ha n’a bulezi kuli: “Mu kutiseze Sesare ze li za Sesare; mi mu kutiseze Mulimu ze li za Mulimu.” (Mateu 22:21) Kelezo yeo kwa balateleli ba Jesu ne li ye fapahana hahulu ni mubonelo wa Majuda ba bañata ba ne ba itata ka sicaba, ili ba ne ba nyemile bakeñisa buhateleli bwa Siroma ni ku lwanisa ka ku bata swanelo luli ya ka mulao ha ne ku lifiwa mitelo kwa mubuso o mwa silalo si sili.

Hasamulaho, Paulusi n’a bulelezi Bakreste ba ne ba pila mwa Roma kuli: “Cwale ki swanelo kuli mu ipeye, isi kabakala buhali fela, kono ni kabakala lizwalo. Mi ki lona libaka le mu zwiseza mutelo. Ba ba busa [‘ba m’ata a tamaiso’ a milonga], ki batanga ba Mulimu ba ba tiiseza mwa musebezi wa bona kamita. Kifohe, mu fe batu kaufela se si ba swanela: Ya swanelwa ki mutelo, mu mu fe mutelo; ya swanelwa ki ñamba, mu mu fe ñamba.” (Maroma 13:5-7) Hailifo Bakreste ne ba si ba lifasi, ne ba tamilwe ki swanelo ya ku ba basepahali, bayahi ba naha ba ba lifa mitelo, ku lifela Muso wa Naha misebezi ye u eza.—Joani 17:16.

Kono kana manzwi a Jesu a ciñekela fela fa ku lifa mitelo? Bakeñisa kuli Jesu n’a si ka talusa hande ze li za Sesare ni ze li za Mulimu, ku na ni litaba ze sa zibahali hande ili ze tokwa ku atulwa ka ku ya ka muinelo kamba ka ku ya ka kutwisiso ya luna ya Bibele kamukana. Ka mubulelelo o muñwi, ku fita fa katulo ka za lika zeo Mukreste a kona ku fa Sesare ka linako ze ñwi ne ku ka ama lizwalo la Mukreste, sina ka mo ku monyehezwi ki likuka za Bibele.

Buitikanelelo bwa ka Tokomelo Mwahal’a ze Peli ze Batiwa ze Kangisana

Batu ba bañata ba tengamela kwa ku libala kuli hamulaho wa ku bulela kuli lika za Sesare li fiwe ku yena, Jesu n’a ekelize kuli: “[Kono] mu kutiseze Mulimu ze li za Mulimu.” Muapositola Pitrosi n’a bonisize sa pili seo Mukreste n’a ka si eza. Hasamulahonyana wa ku eleza za buipeyo ku “mulena,” kamba mulena yo mutuna, ni “babusisi” ba hae, Pitrosi n’a ñozi kuli: “Mu ba ba lukuluhile, kono mu si ke mwa eza bulukuluhi bwa mina kubo ya ku apesa bumaswe; kono mu izamaise sina batanga ba Mulimu. Mu fanane likute ni batu kamukana; mu late banabahabo mina; mu sabe Mulimu; mu kuteke mulena.” (1 Pitrosi 2:16, 17) Muapositola n’a bonisize kuli Bakreste ki batanga ba Mulimu, isiñi ba mubusi wa butu. Hailifo ba swanela ku bonisa tompo ye swanela ni likute kwa bayemeli ba Muso wa Naha, ba na ni ku eza cwalo ka ku saba Mulimu, ili y’o milao ya hae i pahami ka ku fitisisa.

Lilimonyana pili, Pitrosi n’a felisize kakanyo ka za ku pahama kwa mulao wa Mulimu fahalimu a wa mutu. Kuta ye tuna ya Sijuda ne li sitopa se si zamaisa ili seo Maroma ne ba file m’ata a nyangela ni a bulapeli. Ha ne i laezi balateleli ba Jesu kuli ba tuhele ku luta ka libizo la Jesu, Pitrosi ni baapositola ba bañwi ne ba alabile ka likute kono ili ka ku tiya kuli: “Ki swanelo kuli lu utwe Mulimu ku fita batu.” (Likezo 5:29) Ka ku utwahala, Bakreste ba kwa makalelo ne ba na ni ku bukeleza buitikanelelo bwa ka tokomelo mwahal’a ku ipeya ku utwa Mulimu ni buikokobezo bo bu swanela ku ba m’ata a tamaiso a butu. Tertullian n’a talusize seo cwana kwa makalelo a lilimo za mwanda wa bulalu C.E. kuli: “Haiba lika kamukana ki za Sesare, Mulimu n’a ka siyalelwa ki sifi?”

Ku Lumelelana ni Muso wa Naha ka ku Yaya Likuka ze Nde

Nako ha ne inze i ya, mayemo a n’a ngilwe ki Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili ka ku ama kwa Muso wa Naha n’a fokozi hanyinyani-hanyinyani. Bukwenuheli bo ne bu talusizwe cimo ki Jesu ni baapositola bwa hula mwa lilimo za mwanda wa bubeli ni wa bulalu C.E. (Mateu 13:37, 38; Likezo 20:29, 30; 2 Matesalonika 2:3-12; 2 Pitrosi 2:1-3) Bukreste bwa bukwenuheli ne bu yayile likuka ze nde ka ku lumelelana ni lifasi la Siroma, bwa ikungela mikiti ya lona ya sihedeni ni lituto za lona za mihupulo ya butu, ni ku amuhela isiñi fela sebelezo ya mwa muso kono hape ni sebelezo ya sisole.

Caziba Troeltsch n’a ñozi kuli: “Ku zwa mwa lilimo za mwanda wa bulalu ni ku ya cwalo kwapili muinelo ne u zwezipili ku tatafala ni ku fita, kakuli Bakreste ne ba bile ba bañata ni ku fita mwa litulo ze pahami za Nyangela ni mwa misebezi ye zibahala hahulu, mwa busole ni mwa litulo za bukwambuyu. Mwa litaba ze ñozwi ze sikai [ze si za Bibele] za Sikreste ku na ni ku lwanisa ko ku buhali kwa neku la ku abana mwa lika ze cwalo; kwa neku le liñwi, hape lu fumana mihato ya ku bata ku yaya likuka ze nde—mabaka a lelezwi ku omba-omba mazwalo a sisitwa . . . Ku zwa ka nako ya Constantine butata b’o bwa fela; mikwangalakanyi mwahal’a Bakreste ni bahedeni ya fela, mi litulo kamukana mwa Muso wa Naha ne li li laluwe.”

Bukaufi ni mafelelezo a lilimo za mwanda wa bune C.E., mufuta wa Bukreste bwa bubuki w’o, o yaya likuka ze nde ne u bile bulapeli bwa Muso wa Naha ili bwa Mubuso wa Siroma.

Mwahal’a litaba kamukana za yona ze ezahezi, Krestendomu—ka ku yemelwa ki Likeleke za Katolika, Osodokisi, ni Protesitanti—s’a zwezipili ku yaya likuka ze nde ka ku lumelelana ni Muso wa Naha, ku ikenya ka ku tala ku za bupolitiki za ona ni ku u yemela mwa lindwa za ona. Buñata bwa lilama za keleke ba ba buniti ba ba kakamalisizwe ki seo ku si na ku kakanya ba ka tabela ku ziba kuli ku na ni Bakreste kacenu ba ba kumalezi kwa mayemo a Bakreste ba mwa lilimo za mwanda wa pili mwa liswalisano za bona ni Muso wa Naha. Litaba ze latelela ze peli li ka buhisana taba ka butungi ni ku fita.

[Siswaniso se si fa likepe 5]

Sesare Nero y’o Pitrosi n’a ñozi ka za hae kuli: “Mu kuteke mulena”

[Manzwi a bañi ba siswaniso]

Musei Capitolini, Roma

[Siswaniso se si fa likepe 6]

Polycarp n’a iketezi ku shwa ku fita ku lapela mulena yo mutuna

[Siswaniso se si fa likepe 7]

Bakreste ba kwa makalelo ne ba li bayahi ba naha ba kozo, ba ba sepahala, ba ba lifa mitelo