Buluji Bushikate Bwa Kwikadila Na Mumweno Muyampe Dyalelo

MUYUKI umo wa mānga ne mushikatyilo wa bantu, H. G. Wells, mubutulwe mu 1866, i mwalamune mpata mulangilo wa bantu muno mu myaka tutwa 20. Wālombwele kikulupiji kyandi na bilembwa byandi amba, myaka ya ndoe i myaka ikekala sianse ke myendelele kumeso bininge. O mwanda dibuku dimo, Collier’s Encyclopedia, divuluja “mumweno muyampe wakubulwa kwikanga” wādi na Wells, amba wāingile mingilo yampikwa kwishinkija, mwanda wa kwendeja kumeso milangwe yandi. Ino kadi dinena’mba mumweno wandi muyampe wāpalakene pātwelele Divita II dya Ntanda Yonso.

Wells wātyumuka’tu, amba nanshi “sianse ikokeja kubutula biyampe ne bibi, kikulupiji kyandi kyonso kyāzoza, wāponena mu mumweno mubi,” mo munenena dibuku dimo, Chambers’s Biographical Dictionary. Mwanda waka byāikele namino?

Mwanda kikulupiji kya Wells ne mumweno wandi muyampe byādi bimanine nakampata pa bipungwa bya muntu. Ino ku mfulo wātyumuka’tu, amba bantu kebabwanyapo kufikila pa Mwaādi ulangila, byāmupwa bunwa ne kwa kunyemena. Ñeni ibamupu, ibaalamuka bukidi bonka ke mumweno mubi.

Bantu bavule dyalelo badi na būmi bwa uno muswelo pa buno buluji bumo bonka. Bekalanga na mumweno muyampe’nka ku bunkasa, ino ke ku bununu baponena mu mumweno mubi. Kudi ne bankasampe bamo bepānanga mu būmi bobatembaula amba kyo kisongwalume ne kisongwakaji, kya kwiela mu kutoma dyamba, mu busekese, ne mu mikadilo mikwabo myoneke. Lelo kya kunena pano i kika? Bandaula bifwa bilonda’ko bya mu myaka isekunwinwe mu Bible, umone buluji bufwaninwe kwikadila na mumweno muyampe​—pa myaka ya kala, pa ya dyalelo ne pa ikāya kumeso.

Mumweno Muyampe wa Abalahama Ubapalwa Mpalo

Abalahama wāvilukile mu Halana mu mwaka wa 1943 K.K.K., wāabuka Munonga wa Ufalete, wātwela mu ntanda ya Kenani. Abalahama utelwanga bu “shandya boba bonso badi na lwitabijo,” bine wāshile kifwa kilumbuluke mpata!​—Loma 4:⁠11, NW.

Abalahama wāendele pamo na Lota, mwanā-nshiye wa mwanabo, ne kisaka kya Lota kine pa mulongo. Kupwa, kipupo kya nzala kyāpona mu ntanda’ya, bisaka byonso bibidi byātūtyikila mu Edipito, kadi mwenda mafuku, bājoka abo bonso. Mu mine myaka’ya, ba Abalahama ne Lota bāpetele bupeta buvule, kutentekela’po luombe ne bimunanwa bikwabo. Lupotopoto pa kulupuka pa bukata bwa bakumbi babo, Abalahama wāboya’po mulangwe, wānena Lota amba: “Nakwisashila, lupata i lwa ka padi ami ne abe, ne padi bakumbi bami ne bobe, mwanda batwe twi bāna na bāna? Lelo ntanda yonsololo kumwene’yopo? Nakwisashila, twikalañanye abe ne ami; shi wenda ku lunkuso nankyo ku lundyo ko kwami, shi wenda ku lundyo nankyo ku lunkuso ko kwami.”​—Ngalwilo 13:​8, 9.

Abalahama wādi ukokeja kulonga monso mwasakila, mwanda wādi mukulumpe kupita Lota, ebiya Lota nandi wādi unenwe kushīla bidi Abalahama butongi mungya bulēme kudi shandi mukulu. Ino aye “Lota watulula meso andi, katale dilungu dyonso dya Yodano dyadi nzaba miyampe’tu konso konso, papo Yehova kaonakenye Sodoma ne Ngomola, mhm; dyadi bwa budimi bwa Yehova, pamo na ntanda ya Edipito na abe wenda ku Zola. Enka namino Lota wetongela dilungu dyonso dya Yodano.” Lota wādi na buluji bonso bwa kwikadila na mumweno muyampe pa buno butongi. Le Abalahama nandi?​—Ngalwilo 13:​10, 11.

Lelo Abalahama wādi kilumbilumbi wa kutūla būmi bwa kisaka kyandi mu kyaka? Mhm. Uno mumweno mulumbuluke wa Abalahama ne mutyima wandi wa kyaba bulāle wāmulupwidile kutōka. Yehova wānena Abalahama amba: “Tulula bidi meso obe podipo utale ku mitamba yonso, kuntenta ne kunshi, kutunduka ne kushika. Mwanda ntanda yonso yomwene’i, nkakupanga’yo, ne ku lukunwa lobe nyeke ne nyeke.”​—Ngalwilo 13:​14, 15.

Mumweno muyampe wa Abalahama wādi na buluji bushikate. Wādi wimanine pa mulao wāmulaile Leza amba nkalupulanga muzo mukatampe ku musuku obe, ne amba “mudi [Abalahama] mo muke[esel]a dyese mafu onso a panopantanda.” (Ngalwilo 12:​2-4, 7) Ne batwe netu tudi na buluji bwa kukulupidila, mwanda tuyukile amba “bintu byonsololo bifikilanga pa kishinte kimo kyonka kya bulumbuluke bwa boba bakusanswa Leza.”​—Loma 8:​28.

Batubedi Babidi ba Mumweno Muyampe

Kupwa kwa myaka 400 ne kupita, muzo wa Isalela wādi keutengele kutwela mu Kenani, “ntanda ikukanga mabele ne būki.” (Divilu 3:8; Kupituluka 6:⁠3) Mosesa wātuma bamfumu 12 ‘kukabela ntanda, ne kwiya kuleta mwanda wa dishinda dya kukandila konka, ne wa bibundi byobādi ba kukafika’po.’ (Kupituluka 1:​22; Umbadilo 13:2) Batubedi bonso 12 bānene kimo, amba i binebine ntanda’ya i ntanda ya bupeta bwa kashāa, ino batubedi 10 bāela lusango lwa mumweno mubi lwāzakeje mityima ya bantu bonso.​—Umbadilo 13:31-33.

Ino ba Yoshua ne Kalebu abo bālongele bukomo bwabo bonso bēshinkija moyo wabo, bāsapwila bantu musapu wa mumweno muyampe. Kusumininwa kwabo ne lusango lwabo byādi bilombola kikulupiji kyabinebine mudi Yehova, amba udi na bukomo bwa kufikidija kinenwa kyandi kya kwibāluja mu Ntanda ya Mulao​—ino byonso’bya bweleyombo bitupu. Papo “kitango kyonsololo amba baswe mabwe.”​—Umbadilo 13:30; 14:​6-​10.

Mosesa wāsoñanya bantu amba kulupilai mudi Yehova, ino abo bāpela kumwivwana. Bāumija mitwe pōo na mumweno mubi obādi nao, muzo onso wāyela mu ntanda mutuputupu myaka 40 mituntulu. Mu batubedi 12, i enka ba Yoshua ne Kalebu kete bo bāpadilwe mpalo pangala pa mumweno wabo muyampe. Le mwanda mwine wādi mwanda’ka? I kubulwa lwitabijo, mwanda bantu bākulupile mu tunangu twa abo bene.​—Umbadilo 14:​26-​30; Bahebelu 3:​7-​12.

Kutelententa kwa Yona

Yona wāikele’ko mu myaka tutwa kitema K.K.K. Bible ulombola’mba Yona wādi mupolofeto wakikōkeji wa Yehova wātuminwe ku bisaka dikumi bya bulopwe bwa Isalela, kekubulwe padi mwādi mu umbikalo wa Yeloboame II. Ino wāpelele kwitabija mwingilo wāmupelwe wa kwenda ku Nineva kukela lubila lwa kidyumu ku bantu. Josephus, muyuki wa mānga, unena’mba Yona “wāfwatakenye amba po pa kusasukila pafula pano,” leka nyemene ku Yopa. Wāfika’ko, wākanda mu bwato bwādi bwenda ku Talashishi, kulangilwa dyalelo bu ku Espanye. (Yona 1:​1-3) Kine kyāikadile Yona na uno mumweno mubi pa uno mwingilo wāmupelwe, i kishintululwe mu Yona 4:2.

Ku mfulo Yona wāitabija kukavuija mwingilo wāmupelwe, ino wākwatwa bulobo kitatyi kyēsāshile bene Nineva. Yehova wāmufundija bufundiji buyampe butala pa kanye, pa kufumbija ne kūmija tē mulundu wa mungu wādi bu mwemba upūtyile Yona. (Yona 4:​1-8) Lusa lwa Yona lwaākwatyilwe uno mulundu, lo lusa lwaādi ufwaninwe kukwatyilwa bantu 120000 ba mu Nineva bādi kebayukile “kusansanya ku kuboko kwabo kwa lundyo ne kwa lunkuso.”​—Yona 4:​11.

I ñeni’ka yotukokeja kuboila pa uno mwanda wātene Yona? Mu mwingilo ukola ke mwa kwikalapo na mumweno mubi. Shi tujingulule bwendeji bwa Yehova ne kulonda’bo na kikulupiji kyonso, bine tukanekenya.​—Nkindi 3:​5, 6.

Mumweno Muyampe mu Bukata bwa Byamalwa

“Kokijingwa mutyima pa mwanda wa balonga bibibibi, nansha kwibābila balonga bikondame,” mo mwānenene Mulopwe Davida. (Mitōto 37:1) Bine, ano i madingi a tunangu, mwanda batwe bonso dyalelo tujokolokelwe na mboloji ne bukondame.​—Musapudi 8:​11.

Eyo, nansha shi ketwabilangapo babukondame, inoko i kipēla kwivwana mutyima kusansa pa kumona bantu bambulwa mwanda basusulwa mu makasa a babi, nansha ke batwe bene potulongelwa bintu na maviyo. Myanda ya uno muswelo ikokeja kwituletela mpungiji nansha mumweno mubi. Kitatyi kyotwivwana uno muswelo, lelo tufwaninwe kulonga’po kika? Dibajinji tuvulukei bidi kino, babi kebabangilepo kintu, abo bene po pene, bapupa bisela amba kekudipo kisa kwibalonga. Inoko Mitōto 37 wendelela na kwitukulupija mu vese 2 amba: “[Banonga-bibi] bakatukunwa bwa biyombo, ne kufumba bwa māni mabishi.”

Kadi monka, batwe twendelelei’tu na kulonga bilumbuluke, kwikala nyeke na mumweno muyampe, ne kwiubija mudi Yehova. “Funduka mu bubi, ulonge biyampe; nabya ko kwikala nyeke,” ye mulembi wa mitōto ubwejeje’ko namino. “Mwanda Yehova uswele kutyiba-mambo ne kulekelela bapandulwemo bandi mpika.”​—Mitōto 37:​27, 28.

Mumweno Muyampe Wabine Ukashala Nyeke!

Lelo pa mwanda utala būmi bwetu bwa kumeso nabo? Mukanda wa Bible wa Kusokwelwa witulombolanga “bintu bisakwiyako.” Mu bino bintu, mudi ne yewa utentamine pa kabalwe katyila pyā, kelekeja divita, upelwe “kuyata ndoe panopantanda.”​—Kusokwelwa 1:​1; 6:⁠4.

Mulangwe​—ne mumweno muyampe​—wādi na bavule mu Beletanye pa Divita I dya Ntanda Yonso i wa amba dino dyo divita dikatampe dyamfulo. Mu 1916, David Lloyd George, mbulumatadi wa mu Beletanye, nandi wānena monka na monka. Amba: “Dino divita, pamo bwa divita disa kulonda’po, i divita dya kamfula nkonko.” (I batwe basendekele bishima.) Wādi na bubinga. Mwanda Divita II dya Ntanda Yonso dyo dine dyābutwile manwa a bufwityi a kukubija bantu kilukute. Dyalelo ke myaka 50 ne kupita, mfulo ya divita kumweka’yo mpika.

Mu mukanda umo onka wa Kusokwelwa, tutanga’mo amba kudi bantu bakwabo batentamine pa tubalwe​—belekeja bipupo bya nzala, bipupo bya misongo, ne lufu. (Kusokwelwa 6:​5-8) Nabyo i byonka bimyanda bya amba amba bya mu kiyukeno kya bitatyi.​—Mateo 24:​3-8.

Lelo bino byo abyo bilengeja mumweno mubi? Ehe, mwanda kimonwa kilombwele monka “kabalwe katōka tō, pātentamine wa buta bwa miketo; ino wapebwa kilukwa, kadi kaenda munekenye wakunekenya.” (Kusokwelwa 6:⁠2) Uno i Yesu Kidishitu, Mulopwe wa mūlu wenda utalula bubi bonso, utūla’ko ndoe ne bumo kujokoloka ntanda yonso.a

Yesu Kidishitu, Mulopwe Mwine Utongelwe, paādi pano pantanda, wāfundije bandi bana-babwanga kulomba buno Bulopwe. Padi nobe i bakufundije kulombela milombelo ya “Tata Wetu” itelwa ne bu Milombelo ya Mfumwetu. Mu ino milombelo tulombanga’mo Bulopwe bwa Leza bufike, ebiya kiswamutyima kyandi kilongwe pano panshi monka mokilongelwa mūlu.​—Mateo 6:​9-​13.

Pa kyaba kya kukimba kwela bilaka ku ino ngikadilo ya bintu, Yehova i mupulule Yesu Kidishitu, Meshiasa Mulopwe, usa kwiitalula’ko lonso. Pa kyayo kyaba pakapingakena ino inena Yehova amba, “Talapo bidi, byo mpanga madiulu mapya ne ntanda mipya, kabidi bintu bya kala kebikavulukwapo, nansha kwikalapo ku mutyima kwine mpika.” Mu umbikalo wa Bulopwe bwa mūlu, ntanda ikekala ke kīkalo kya ndoe ne tusepo kya muzo wa muntu, būmi ne mingilo bikekala ke nsangaji yonka yonka. “Sangalai ne kusepelela nyeke mu kyokya kyo mpanga ami,” i Yehova unena. “Batongwe bami bakalēpejeja biyampe mingilo ya makasa abo.” (Isaya 65:​17-​22) Wivwane lukulupilo lwa būmi bobe bwa kumeso lwimanīne pa uno mulao keutupe, nankyo udi na buluji bwa kwikadila na mumweno muyampe​—tamba pano ne nyeke ne nyeke-ke!

[Kunshi kwa dyani]

[Kifwatulo pa paje 4]

H. G. Wells