Mukanda wamuBayibolu Naambala 40—Matewu
Nsoneki: Matewu
Awisonekeleli: muPalestine
Awimanishili Kuwisoneka: Kwakwihi na 41 C.E.
Yaaka Yahitiluhu: 2 B.C.E.–33 C.E.
KUFUMA tuhu hampinji yakudikaña muEdeni, Yehova wahembela muchidi wamuntu chikaninu chakukundeja chakwila nindi wakapulwisha antu ejima akeña kuloña kuhitila muMbutu ‘yamumbanda.’ Yehova wakanini nindi iyi Mbutu hela Mesiya, wakafuma mumuza waIsarela. Chimwahitili yaaka yayivulu Nzambi welishili antu kusoneka wuprofwetu wawuvulu kuhitila mudi ansoneki achiHeberu onenewa, nakumwekesha nindi Mbutu wukekala Mwanta muWanta waNzambi nawa nawu wakazata kulonda kujilika ijina daYehova, nikuditookesha haya nyaka hakasawuntu kadilumbikilawu. Nsañu jajivulu ajihanini kuhitila mudi awa atuprofwetu kutalisha hadi iwu wukamulemesha Yehova nikupulwisha antu kuwoma, makabi, nshidi, nikufwa. Hakumanisha kusoneka Nyikanda yachiHeberu, aYuda adiña nakuchiñeja kwakola chikupu kutalisha hadi Mesiya.
2 Hampinji yoyimu yuma yamukaayi yadiña nakuhimpika. Nzambi wadiña nakuzatisha nyuza kulonda kuloñesha kwinza kwaMesiya, nawa yuma yadiña chiwahi hakushimuna nsañu yaniwu wunsahu kumaluña ejima. Greece ituña damuchitanu daswejeli ñovu mukaayi, daloñesheli idimi dapela, idimi dazatishileñawu hakuhanjeka hakachi kanyuza. Roma ituña damuchitanu nakamu daswejeli ñovu mukaayi, dabombeli matuña ejima didayulileña nakwikala wanta wumu wamukaayi nawa dapulili nyikwakwa nakwilisha matuña ejima amuwanta wawu kwikala apela kwendamu. A Yuda amavulu apalañeneni muniwu wanta wejima chakwila antu amakwawu adizili hakuchiñilila kwawaYuda kwakwinza kwaMesiya. Dichi henohu munahiti dehi yaaka kubadika ha 4000 kufuma hachikaninu chamuEdeni, Mesiya wenjili! Mbutu yakaninuwu wadiña nakuhembelelawu wenjili! Chuma chasweja kulema munsañu yanyaka yamuchidi wamuntu chazatikili chelili Mesiya yazati nkeñelu yaTata yindi nakashinshi hanu hamaseki.
3 Yadiña cheñi mpinji yakusoneka iyi yuma yalema yamwekeni munyikanda yajila. Spiritu yaYehova yoneneni amayala awana ashinshika kusoneka nsañu yadimena, dichi ahanini wunsahu wawantu awana wakwila nawu Yesu wadiña Mesiya, Mbutu yakaninuwu nawa Mwanta, nakuhana nsañu yakunama yachihandilu chaYesu, mudimu windi, kufwa kwindi nikusañuka kwindi. Iji nsañu ajitenaña nawu Nsañu Yayiwahi. Hela chakwila nsañu yayiwahi yejima yiwana yadifwana nawa kakavulu yahosha hansañu yoyimu, hichinayi mukwila nawu ajisonekeli kufumisha mumukanda wowumuku. Nyikanda yaNsañu Yayiwahi yisatu yakusambila kakavulu ayitenaña nawu synoptic, chaya mukwila nawu ‘mmwenu yadifwana,’ chineli yazatisha nsonekelu yadifwana hakusoneka chihandilu chaYesu chahamaseki. Ilaña ansoneki ejima awana—Matewu, Maku, Luka, niYowanu—ela iwu nakusoneka nsañu yindi kutalisha hadi Kristu, iwu niyena nayindi. Wudi wejima wukweti mutu windi wansañu ninkeñelu yindi, nakumwekesha wuntu windi nikusha muyitoñojoka antañi jindi. Chitwasweja kukeñakeña munyikanda yasonekawu, tukusweja kuhameka hansañu yashiyashana yaniyi nyikanda yonenewa yamuBayibolu yadimena, yahoshaña mukunuñañana hansañu yachihandilu chaYesu Kristu.
4 Matewu diyi wadiñi muntu watachi kusoneka nsañu yayiwahi kutalisha hadi Kristu. Hekwawu ijina dindi hiijina dakwihihisha muchiHeberu dakwila nawu “Matitiya,” dalumbulula nawu “Chawaana chaYehova.” Wadiña wumu hakachi kawapostolu 12 yatondeluwu kudi Yesu. Matewu wadiña nawulunda wawuwahi naYesu hampinji yadiñayi nakunyeñumuka Mwanta mwahita ituña daPalestine nakushimwina nikutañisha kutalisha haWanta waNzambi. Matewu wadiña mukwakutambula nyisonku henohu kanda yekali kambanji kaYesu, mudimu waheleluwu aYuda chikupu, chineli mudimu weniwu wayanukishileña mpinji yejima nawu adiña nakuyiyula kudi anyanta amuRoma. Matewu adiña nakumutena cheñi nawu Levi nawa wadiña mwana kaAlafwewu. Chelili Yesu yamutambiki nindi yamulondi wetejeli chakubula kunata mpinji.—Mat. 9:9; Maku 2:14; Luka 5:27-32.
5 Hela chakwila Nsañu Yayiwahi yaMatewu hiyamutena hamu neyi nsonekuku, wunsahu wawakwakusoneka nsañu yachipompelu yakunyima yamwekesha nawu Matewu diyi nsoneki. Hekwawu kwosi mukanda wawukulu washimuna chikupu nsoneki nawa chakubula kujinooka kubadika hamukanda waMatewu. Kufuma tuhu hampinji yaPapias wakuHerapoli (kumatachikilu ayaaka nkulakaji yamuchiyedi C.E.) nakutwalekahu, tukweti ayinsahu amavulu akusambila ashimuna nawu Matewu diyi wasonekeli iyi Nsañu Yayiwahi nawa nawu hinsañu yalala yaMwizu daNzambi. Mukanda wumu wahosha nawu: “Nsañu yamumukanda waMatewu ayisombololweli kudi Justin Martyr, kudi nsoneki wamukanda wasonekeleliyi Diognetus (talenu muOtto’s Justin Martyr, vol. ii), kudi Hegesippus, niIrenæus, niTatian, niAthenagoras, niTheophilus, niClement, Tertullian, niOrigen.”a Walala wakwila nawu Matewu wadiña kapostolu, dikwila nawu wadiña naspiritu yaNzambi chinakutuleja chikupu nawu nsañu yasonekeliyi yakashinshi.
6 Matewu wasonekeleli nsañu yindi muPalestine. Chaaka chacheni chasonekeliyi hichelukewaku, ilaña kusoneka kwansañu yakunsa yanyikanda yikwawu (yejima yabadika yaaka nkulakaji yamwikumi C.E.) yahosha nawu yadiña mu 41 C.E. Kwekala wunsahu wamwekesha nawu Matewu wasambilili kusoneka Nsañu Yayiwahi muchiHeberu chamuyina mpinji, nkumininaku wayituntulwili muchiGiriki. Mumukanda wakwila nawu De viris inlustribus (Kutalisha Hadi Amayala Aya Mpuhu), kapetulu III, Jerome wahosheli nindi: “Matewu yatenañawu cheñi nawu Levi, wadiña mukwakusonkesha nyisonku wekalili kapostolu, wasambilili kusoneka Nsañu Yayiwahi yaKristu muYudeya mwidimi dachiHeberu kulonda akwakwalama etiyili atweshi kuhetelamu.”b Jerome wabombeleluhu nindi nsañu yamuchiHeberu yaniyi Nsañu Yayiwahi ayihembeli mumafuku indi (muyaaka nkulakaji yamuchiwana niyamuchitanu C.E.) mulayibulali yaPamphilus yamuKasereya.
7 Kumatachikilu ayaaka nkulakaji yamuchisatu, Origen hakuhanjeka Nsañu Yayiwahi, amusombolola kudi Eusebius nawu wahosheli nindi, “hakusambila ayisonekeli . . . kwesekeja naMatewu, . . . wasonekeleli ana adiña munsakililu yawaYudeya etiyili, wayisonekeli neyi chiyadiña mwidimi dachiHeberu.”c Wunsahu wakwila nawu ayisonekeli nakusha aYudeya muyitoñojoka awimwekesha nansañu yawankakulula, yamwekesha nawu kwesekeja nanshimbi ankakulula aYesu atachikila hadi Abarahama, nawa chineli watalisha nankashi kuNyikanda yachiHeberu, chamwekeshaña nawu yashimwineña hakwinza kwaMesiya. Chashikilamu hakwiteja nawu Matewu wazatishili ijina daNzambi Yehova munjila yaTetragramatoni hampinji yasombolweleñayi nsañu yamuNsona yachiHeberu yadiña nanidi ijina. Dimuloña waweni mukanda waMatewu chiwekalila nejina daYehova mapampa 18 muNew World Translation, neyi chiwekala mukanda wachiHeberu waMatewu wedishiluwu hakusambila kudi F. Delitzsch muyaaka nkulakaji yamu 19. Matewu wadiña nayitoñojoka neyi yaYesu kutalisha hejina daNzambi nawa chaaku chakukuhwelela chuma chabula kwikalaku chadiña nawaYudeya kutalisha hakuzatisha idi ijina hichadi kumukañeshaku.—Mat. 6:9; Yow. 17:6, 26.
8 Chineli Matewu wadiña mukwakusonkesha nyisonku, chamuteleleli kushimuna chatiyakana kutalisha hamali, nsona yamukuchinda, nikulema kwamali. (Mat. 17:27; 26:15; 27:3) Walemesheli chikupu luwi lwaNzambi hakumwiteja mukwakusonkesha nyisonku yaheleluwu kwikala kambuña kansañu yayiwahi nawa nikwikala nawulunda wawuwahi naYesu. Dichi, hadi akwakusoneka Nsañu Yayiwahi ejima, Matewu nkawindi hohu diwatuleja kukonkomwena kwaYesu kwakufuntila-funtilahu nindi kubombela hamulambu, luwi lwakeñekaña. (9:9-13; 12:7; 18:21-35) Matewu wakolesheweli chikupu naluwi lwasweja lwaYehova nawa wasonekeli chiwahi mazu amakwawu akukundeja chikupu ahosheli Yesu nindi: “Inzenu kudami enu ejima mudi nakukabakana, mwasenda yalema, ami nukuyinookesha. Ditwikenu mpanda yami, mudizili kudami muloña ami nawunda, nadizoza mumuchima, ninenu mukumona kunooka munyichima yenu. Muloña mpanda yami yaswayi, nichisenda chami chapepela.” (11:28-30) Awa mazu atela amukundejeli chikupu iwu wadiña mukwakusonkesha nyisonku, muloña akwawu adiña hohu nakumutukola.
9 Matewu wahosheli chikupu nindi mutu wantañishilu yaYesu wadiña “wanta wamwiwulu.” (4:17) Kudi yena Yesu wadiña Mwanta Mukwakushimwina. Wazatishili izu dakwila nawu “wanta” kakavulu (kubadika hamapampa 50) chakwila Nsañu yindi Yayiwahi ayitenaña nawu Nsañu Yayiwahi yaWanta. Matewu washili maana chikupu hakushimuna jimpanji jawantu amavulu jaYesu chaloña kubadika kushimuna hampinji hijamwekeneneña. Mutupetulu 18 twakusambila, Matewu wakonkomwena hamutu waWanta wamukojejeli kuleka kushimuna mpinji muyamwekeneni nsañu. Hela chochu, tupetulu ikumi twamakumishilu (19 nakushika ku 28) twashimuna nsañu mundonda nakutwalekahu kushimuna haWanta.
10 Mapesenti 42 ansañu yaNsañu Yayiwahi yaMatewu hiyekala muNsañu Yayiwahi yikwawu yisatuku.d Iyi yabombelamu yishimu ikumi, hela yakutalilahu: Matahu mwiha (13:24-30), chuma chalema wuseya chaswekawu (13:44), mperola yasweja kulema wuseya (13:45, 46), wanda (13:47-50), nduñu wabula luwi (18:23-35), akwakukalakala niidali dimu (20:1-16), tata yawantu nawanyana ayedi (21:28-32), kusumbula kwamwana kamwanta weyala (22:1-14), ajiki ikumi (25:1-13), nijintalenta (25:14-30). Mukanda waMatewu wahosha hansañu yakusemuka kwaYesu, mu 2 B.C.E., nakushika hakuhumañana nawatumbanji twindi henohu kanda yakandami mwiwulu, mu 33 C.E.
CHIWAWAHILA
29 Mukanda waMatewu wekala wakusambila hanyikanda yaNsañu Yayiwahi yiwana, chalala wanuña chachiwahi Nyikanda yachiHeberu naNyikanda yachiGriki yawakwaKristu. Wamulumbulula Mesiya nawa Mwanta waWanta wakaniniyi Nzambi chakubula kutwamba, washimuna yuma yakeñekaña hakwikala atumbanji twindi, nawa washimuna mudimu wakazatawu kumbidi antu adi hamaseki. Yowanu Mpapatishu diyi wasambililuhu, kuhiñahu Yesu, nkumininaku atumbanji twaYesu ashimwinineña nawu, “Wanta wamwiwulu wunashiki dehi kwakwihi.” Kubombelahu, kuleja kwaYesu kunakuzatika nikukukuma kwakanu kaayi: “Ninsañu iyi yawanta yayiwahi akayishimwañena mwahita matuña ejima mwashakamawu antu, kulonda yakayilili nyuza yejima wunsahu; henohu dihu hakenza kukumisha.” Chalala adiña nakuyishimwina, nawa achidi kuyishimwina, kukooleka kweneni nawa kwakuwahi kwakuzata muniwu mudimu wabombelamu ‘kwilisha atumbanji awantu amunyuza yejima,’ kukalakala nakumwimbujola Mwanta.—3:2; 4:17; 10:7; 24:14; 28:19.
30 Nsañu Yayiwahi yaMatewu chalala ‘hinsañu yayiwahi.’ Nsañu yachu yonenawu yadiña “nsañu yayiwahi” kudi antu ayovwahilili muyaaka nkulakaji yakusambila Yamakonu, nawa Yehova Nzambi washaku kashinshi hakwila nawu ayihembi hamu neyi “nsañu yayiwahi” nakushika nikulelu. Hela tuhu antu abula kwikala akwaKristu chayileñela kwiteja ñovu yaniyi Nsañu Yayiwahi, chakutalilahu, nyuli yawaHindu Mohandas (Mahatma) Gandhi, yashimwinuwu nawu wamulejeli Lord Irwin, wadiña mwamba iluña muIndia nindi: “Neyi ituña denu nadetu tuzatisha yuma yatañishiliyi Kristu muMpanji yindi yahaMpidi, tukamanisha kukala, bayi neyi kwamatuña etu hohuku, ilaña kwakaayi kejima.”e Hampinji yikwawu Gandhi wahosheli nindi: “Zatenu nañovu jejima kulonda kuzatisha chikupu nshimbi yayinkawu muMpanji yahaMpidi . . . Muloña yuma yatañishiluwu muyina Mpanji yadiña yawejima wetu.”f
31 Hela chochu, kaayi kejima kushilahu tuhu niantu ahoshaña nawu hiyakwaKristu, achidi kutwalekahu nakukala kwawu. AkwaKristu alala antesha hohu diwu achidi kulemesha, kudiza nikuzatisha Mpanji yahaMpidi nikufumba kukwawu kwejima kwakuwahi kwansañu yayiwahi yasonekeliyi Matewu nakutambwila nkisu jasweja kuwaha. Chachiwahi kudiza mapampa kakavulu kukonkomwena kwaYesu kwakuwahi kutalisha hakukeña muzañalu walala, hamu tuhu niyililu yayiwahi nimaluwi, kulema kwakukeña, kulomba kwetejewa, kulema kwayuma yakuspiritu niyakumujimba, kusambila kukeña Wanta, kulemesha yuma yajila, nikwikala atona nikwovwahila. Kapetulu 10 kaMatewu kahosha hanshimbi yaYesu kutalisha kudi owu azataña mudimu wakushimwina nsañu yayiwahi ‘yawanta wamwiwulu.’ Yishimu yayivulu yaYesu yadizishaña yuma yalema chikupu kulonda ‘akweti matu akutiya atiyi.’ Kubombelahu, wuprofwetu waYesu wudi neyi chashimwineñahu dehi ‘chinjikijilu chakwinza kwindi,’ wakoleshaña kuchiñeja nichikuhwelelu muyuma yakumbidi.—5:1–7:29; 10:5-42; 13:1-58; 18:1–20:16; 21:28–22:40; 24:3–25:46.
32 Nsañu Yayiwahi yaMatewu yenzala nawuprofwetu washikijewa dehi. Kusombolola kwakuvulu kwafumishawu muNyikanda yachiHeberu yonenewa akwizatishili kulonda kumwekesha iku kushikijewa. Kwashimuna wunsahu wakubula kujinooka nawu Yesu hiMesiya, muloña chadi kukala chikupu kuloñeshelañahu dehi iyi nsañu yejima. Chakutalilahu, esekejenu Matewu 13:14, 15 naIsaya 6:9, 10; Matewu 21:42 naMasamu 118:22, 23; niMatewu 26:31, 56 naZekariya 13:7. Kushikijewa kwamuchidiwu kwatwileñelaña kukuhwelela chikupu netu, yuma yejima yashimwineñahu dehi kudi Yesu, yasonekawu kudi Matewu, chalala kwaya mbidi yikashikijewa henohu nkeñelu yakulema kwaYehova kutalisha ‘kuwanta wamwiwulu’ yikatachika kusoña nyikabu.
33 Nzambi washimwineñahu dehi chaloña chihandilu chaMwanta waWanta, mutuyuma twejima twanyanya. Chalala Matewu yonenenuwu naspiritu yajila wasonekeli nakashinshi kushikijewa kwaniwu wuprofwetu. Hampinji yinakutalawu kushikijewa kwawuprofwetu niyikaninu yejima yasonekawu mumukanda waMatewu, akwakukeña kuloña chalala atela kuzañalala hakwiluka nikuchiñeja “wanta wamwiwulu” hamu neyi chozelu chinakuzatishayi Yehova hakujilika ijina dindi. Iwu Wanta wunakuyulewa naYesu Kristu diwu waletaña wumi wenzala nankisu nimuzañalu kudi antu ovwaha nawa akweti nzala yakuspiritu “hakuleña kwakwiha chakashakamayi Mwana kamuntu hetanda dawanta dakulema kwindi.” (Mat. 19:28) Yuma yejimiyi yidi munsañu yayiwahi yakusañumuna ‘yasonekeluwu kudi Matewu.’
[Tumazu twaheshina]
a Kupulinta kwamu 1981, Vol. V, ifu 895.
b Kutuntulula kufumisha muchiLatin kudi E. C. Richardson nawa ayidishili mukulondashana nawu “Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristlichen Literatur,” Leipzig, 1896, Vol. 14, mafu 8, 9.
c The Ecclesiastical History, VI, XXV, 3-6.
d Introduction to the Study of the Gospels, 1896, B. F. Westcott, ifu 201.
e Treasury of the Christian Faith, 1949, yasonekeluwu kudi S. I. Stuber ni T. C. Clark, ifu 43.
f Mahatma Gandhi’s Ideas, 1930, kusonekewa kudi C. F. Andrews, ifu 96.