Watchtower LAYIBULALI YAHAINTANETI
Watchtower
LAYIBULALI YAHAINTANETI
Lunda
  • BAYIBOLU
  • NYIKANDA
  • KUPOMPA
  • bsi08-1 kapetulu 44 mafu 14-17
  • Mukanda wamuBayibolu Naambala 44—Yililu

Vidiyo yimwatonda hosi.

Atwanakeniku mwani, vidiyo yakañanya kwenzunuka.

  • Mukanda wamuBayibolu Naambala 44—Yililu
  • “Nyikanda Yajila Yejima” Yalala Nawa Yayiwahi, Volumu 16
  • Tunyitu Twanyanya
  • CHIWAWAHILA
“Nyikanda Yajila Yejima” Yalala Nawa Yayiwahi, Volumu 16
bsi08-1 kapetulu 44 mafu 14-17

Mukanda wamuBayibolu Naambala 44—Yililu

Nsoneki: Luka

Awisonekeleli: muRoma

Awimanishili Kuwisoneka: Kwakwihi na 61 C.E.

Yaaka Yahitiluhu: 33–kwakwahi na 61 C.E.

MUMUKANDA wanaambala 42 waNyikanda yonenawu, Luka wasonekeli nsañu yashimuna hawumi, nzatilu nimudimu waYesu nawatumbanji twindi kushika nimpinji yayiliyi Yesu mwiwulu. Nsañu yanyaka yasonekawu mumukanda wanaambala 44 waNyikanda yajila, Yililu yawaPostolu, yatwalekahu kushimuna nsañu yanyaka yawakwaKristu akusambila kuhitila mukulumbulula chatuñiluwu chipompelu hamuloña wakuzatika kwaspiritu yajila. Walumbulula cheñi hakutohelaku kwawunsahu, kutachikila kudi aYudeya kufumahu kunyuza yawantu ejima. Chibalu cheneni chansañu yamutupetulu 12 twakutachikilahu twashimuna hanyidimu yaPetulu, nawa tupetulu 16 tunashali twashimuna hanyidimu yaPawulu. Luka wadiñi nawubwambu wawuwahi naPawulu, wendeleña nindi nankashi.

2 Mukanda weniwu amusonekeleli Tiyofwilu. Chineli amutena hamu neyi “wasweja kulema,” chinatwesheki kwila nawu wadiña nachifulu chahewulu, hela chinateli kwikala ntenenu yakalemesha kakeni. (Luka 1:3) Mukanda weniwu wahanaña nsañu yoloka yanyaka kutalisha hakwimika nikutoha kwachipompelu chawakwaKristu. Watachika nansañu yaYesu hamwekeniyi kudi atumbanji twindi hanyima yakusañuka nawa yikweti nsañu yalema nankashi yayuma yazatikili kufuma mu 33 nakushika mu 61 C.E., yasendeli yaaka yakushika kukamwihi na 28 yejima hamu.

3 Kufuma kumpinji yakunyima, nsoneki waNsañu Yayiwahi yaLuka amushimuna nawu diyi wasonekeli Yililu. Nyikanda yejima yiyedi amusonekeleli Tiyofwilu. Hakufuntila hansañu yakukumishaku yaNsañu yindi Yayiwahi mumavasi akutachikilahu aYililu, Luka wabombeli nsañu jiyedi hamu neyi mudimu wansoneki wumu. Chamwekana neyi Luka wamanishili kusoneka mukanda waYililu kukamwihi na 61 C.E., hekwawu kukamwihi nakumana kwachaaka chamuchiyedi hadiñayi muRoma hamu nakapostolu Pawulu. Chineli washimuna nsañu yamwekeni nakushika muchaaka chenichi, hiyawimanishili swayuku, nawa chineli hiwashimuna nawu Pawulu adiña kanda amuleji chakwila kudi Kesari chamwekeshaña nawu amanishili kuwisoneka muchaaka chenichi.

4 Kufumisha tuhu kushankulu, mukanda waYililu awiteja kudi atudizi aBayibolu nawu himukanda wamuBayibolu wetejawu. Yibalu yamukanda yawanikaña mumanusikiliputi yanyilela yakushankulu yaNyikanda yajila yachiGriki yawanikaña sweje-e muMichigan No. 1571 (P38) wamuyaaka nkulakaji yamuchisatu hela yamuchiwana C.E. niChester Beatty No. 1 (P45) wamuyaaka nkulakaji yamuchisatu. Iyi nyikanda yejima yiyedi yinakumwekesha nawu mukanda waYililu wadiñi nakuzatika hamu naNyikanda yikwawu yonenewa nawa wadiñi hakachi kanyikanda yakusambila. Nsonekelu yaLuka mumukanda waYililu yamwekeshaña chuma chochimu chansañu yalala chikupu neyi chitwamona muNsañu yindi Yayiwahi. Sir William M. Ramsay wesekeja nsoneki yamukanda waYililu “hakachi kawakwakusoneka nsañu yanyaka adiñi nachifulu chabadika,” nawa walumbulula chalumbuluka chumichi kuhitila mukuhosha nindi: “Chuma chatachi nichililu chalema chamukwakusoneka nsañu yanyaka hiwalala. Yuma yahoshañayi yatela kuyikuhwelela.”a

5 Hakulumbulula wunsahu walala wunakuhosha hansonekelu yaLuka, tunazatishi mazu ahosheli mukulumpi wawamashidika Edwin Smith wanjita yajimbopolu janyanya jakuBritain muMediterranean hampinji yaNjita yaKaayi I, mazu wenawa wayisonekeli mumagazini yaThe Rudder, March 1947 nindi: “Jimbopolu jakushankulu hiyajiteñulwileña neyi jamakonu kuhitila mukuzatisha chilapu chakuteñulula nachu watu chiyapopeleli kutoñi yawatu, ilaña kuhitila mukuzatisha yilapu yamaneni yiyedi, chilapu chimu kuntoñi yawatu nawa chikwawu kuntoñi yikwawu; dichi dinu ayitena kutalisha kuyuma yayivulu kudi St. Luke. [Yil. 27:40] . . . Mukusandujola kwetu tunamoni netu nsañu yidi yejima yinatalishi kukuteñulula kwaniyi mbopolu, kufuma hampinji yashiliyi Fair Havens nakushika nihampinji yakunjikiluwu watu haMelita, neyi chalumbulwiliyi St. Luke anachisandujoli nawunsahu washindamenewa chikupu nawa wawuwahi nankashi; nawa nsañu yindi yinesekejuwu nampinji yashalili mbopolu hakaluñalwiji yinesekani nakuleha kweluña diyendeli; nawa nkumininaku kulumbulula kwindi kweluña kuyashikenenuwu didi hohamu neluñi neyi chididi. Yuma yejimiyi yinakumwekesha nawu Luka chakubula nikujinooka wendeli lwendu lwenilu neyi chinalumbululuwu, nawa nadilumbululi kwikala muntu wukweti nsañu yinateli kushindamenewa nikuyikuhwelela chikupu.”b

6 Yuma yavumbujolawu niyena yamwekesha walala wansañu yaLuka. Chakutalilahu, yuma yavumbwiluwu muEfwesesa yamwekesha tembeli yaDiyana kubombelahu niitala dayisela dakushankulu mwamweteleluwu kapostolu Pawulu kudi Aefwesesa. (Yil. 19:27-41) Jinsona jiyawaninuwu jalumbulula walala wankumbu yazatishiliyi Luka yakwila nawu ‘anyuli jañanda’ jakundama kudi akulumpi amuTesalonika. (17:6, 8) Yuma yasonekawu yiyedi yahaMelita yamwekesha nawu Luka washimwini mwalala kutalisha hadi Pubilusi hamu neyi ‘mwanta wampata’ yaMelita.—28:7.c

7 Kubombelahu, mpanji jashiyashana jahosheluhu Petulu, Setefwanu, Konelisu, Teritulu, Pawulu niamakwawu, neyi chasonekeliyi Luka, jejima jekala jashiyashana munsonekelu. Hela tuhu mpanji jaPawulu, jahosheliyi kumazaza awantu ashiyashana, jahimpikileña munhoshelu kulonda jesekana nayina mpinji. Ichi chinakumwekesha nawu Luka wasonekeli hohu yuma yatiyiliyi yomweni hela yuma yamulejeluwu kudi ayinsahu amakwawu. Luka hadiñi nsoneki wakulumbisha nsañuku.

8 Kwelukewa yuma yantesha chikupu kutalisha hawumi waLuka. Luka hadiñi kapostoluku ilaña wadikundili nawapostolu. (Luka 1:1-4) Kapostolu Pawulu wamutena Luka hejina kapampa kasatu. (Kol. 4:10, 14; 2 Tim. 4:11; Fwile. 24) Luka wadiñi ibwambu daPawulu nankashi hadi yaaka yayivulu, wamuteneni nindi “iñaña twakeña.” Mudi kuhimpashana munsañu hakachi kamazu akwila nawu ‘wena nietu,’ chinakumwekesha nawu Luka wadiñi naPawulu kuTirowasi hampinji yalwendu lwaPawulu lwawumishonali lwamuchiyedi, nawa dilu lwendu lwashaliliyi muFwilipi nakushika tuhu nikumpinji yafuntiliyi Pawulu henohu munahiti dehi yaaka, nawa kufumahu Luka wayili naPawulu halwendu lwakuRoma kulonda akamusompeshi.—Yil. 16:8, 10; 17:1; 20:4-6; 28:16.

CHIWAWAHILA

32 Mukanda waYililu wabombelaku wunsahu wukwawu kunyikanda yaNsañu Yayiwahi hakumwekesha walala nikonenewa kwaNyikanda yachiHeberu. Chiyashikili mpinji yaPentekosta, Petulu wahosheli hakushikijewa kwawuprofwetu wuyedi ‘wahosheleñahu dehi spiritu yajila kukanwa kaDavidi akutena Yudasi.’ (Yil. 1:16, 20; Mas. 69:25; 109:8) Petulu walejeli cheñi izaza dawantu dahayamini haPentekosta nindi kafwampi adiñi nakudimwena namesu kushikijewa kwawuprofwetu wakwila nawu: “Chochuma chateneni kaprofwetu Yoweli.”—Yil. 2:16-21; Yoweli 2:28-32; esekejenu cheñi Yililu 2:25-28, 34, 35 naMasamu 16:8-11 ni 110:1.

33 Hakushinjila izaza dikwawu dadiñi hanji yatembeli, Petulu cheñi wazatishili Nyikanda yajila yachiHeberu, watachikili namazu aMosi nakushimuna nindi: “Atuprofwetu ejima, kufumisha hadi Samweli ninawa alondelelumu, ahoshelumu wejima wawu, nakushimuna yuma yawena mafuku anu.” Kuhiñahu, kuchota chaSanihedilini, Petulu wateneni mazu ekala haMasamu 118:22 nakumwekesha nindi Kristu, ilola diyadiwili nekali “mutu wewombu.” (Yil. 3:22-24; 4:11) Fwilipu wamulumbulwilili kaEtiyopiya ochu wuprofwetu waIsaya 53:7, 8 chiwashikijeweli, nawa hakwilukisha walala, iwu iyala wadihanini kuhitila mukupapatishewa. (Yil. 8:28-35) Hohamu, chahosheleña naKonelisu kutalisha hadi Yesu, Petulu wahosheli nindi: “Amushimunaña wunsahu kudi atuprofwetu ejima.” (10:43) Hampinji yatadikileñawu hansañu yakwalama, Yakoba wakolesheli kufuukula kwindi nakuhosha nindi: “Mwomwaya mazu awatuprofwetu asonekeluwu dehi.” (15:15-18) Kapostolu Pawulu washindameneni hansañu yoyimu. (26:22; 28:23, 25-27) Hakwiteja iwu wunsahu kudi atumbanji niantiyilili jawu aNyikanda yajila yachiHeberu hamu neyi himbadi Yezu daNzambi akolesheli nakwiteja iji nsona jonenewa.

34 Yililu yawahila nankashi hakumwekesha ochu chipompelu chawakwaKristu chachituñiluwu nichichatoheli kuhitila muñovu yaspiritu yajila. Muniyi nsañu yejima yayiwahi, tunakumona nkisu yaNzambi kutalisha hakutohelaku, kuumika nimuzañalu wawakwaKristu akusambila, kukola kwachikuhwelelu chawu mumpinji yayihuñu, kudihana kwawu kwakuzata, neyi chinamwekeshuwu mukwiteja kwaPawulu kwakuya nakukalakela mwituña dacheñi nikuya kuMasidoniya. (4:13, 31; 15:; 5:28, 29; 8:4; 13:2-4; 16:9, 10) Chipompelu chawakwaKristu chamakonu hosi chaambu, muloña chanuñañana mukukeña, kunuñañana nawa akweti nkeñelu yimu yakuhosha “yuma yalema yaNzambi” kuhitila mukulombolewa naspiritu yajila.—2:11, 17, 45; 4:34, 35; 11:27-30; 12:25.

35 Mukanda waYililu wamwekeshaña ochu mudimu wawakwaKristu wakushimwina Wanta waNzambi chatela kuwukalakalawu. Pawulu yomweni waheni chakutalilahu, hakuhosha nindi: “Chinabulili kuheñuka nakuleka kushimuna yuma yakuyikwasha nachu yejima; nayilejeli hatooka kwitala nikwitala.” Kufumahu watwelekeluhu nakuhosha nindi: ‘Nashimwinini chikupu.’ Iwu mutu wansañu ‘wakushimwina chikupu’ wunatwikumi chikupu mumukanda wejima, nawa wekala walema nankashi mumaparakalafu akukumishilaku, mwekala nsañu yaPawulu hashimwininiyi nikuleja namuchima windi wejima hela tuhu hampinji yamukasiluwu mukaleya, hashimunawu mazu akwila nawu: “Hakushimuna wanta waNzambi, hakuyilumbulwila nsañu yaYesu, chakufumisha munyikanda yanshimbi jaMosi, niyawatuprofwetu, kufumisha kubudidi ndo nikumelela.” Twatela kudihana namuchima wumu mumudimu wetu waWanta!—20:20, 21; 28:23; 2:40; 5:42; 26:22.

36 Mpanji yahanini Pawulu kudi ankoñi amuEfwesesa yekala nakufumba kwakuwahi nankashi kudi ankoñi makonu. Chineli ankoñi wenawa ayitonda naspiritu yajila, chekala chalema nawu ‘adihembi aweni ninyikoku yejima,’ nakuyibiña chachiwahi nikuyikiña kudi atuñwidi anakukeña kuyikisañana. Iwu hiwekala mudimu wapelaku! Ankoñi atela kwikala atona nikudikolesha aweni nezu daluwi lwaNzambi lwabadika. Chiyakuzatawu nañovu kulonda kukwashaku antu abula ñovu, atela ‘kwanuka mazu aMwanta Yesu ahosheliyi nindi, Chikweti kukooleka yowu kuhana, kutambula chakuminamu.’—20:17-35.

37 Mpanji yikwawu yaPawulu yalumbulula cheñi chiwahi nshimbi jamuBayibolu. Chakutalilahu, kwadiñi ntadi yampanji yindi kudi aStoic niaEpicurean haAreopagus. Chatachi wazatishili mazu yasonekeluwu hakameña akwila nawu: “Kameña kaNzambi wakadi kwilukewa,” dichi wazatishili awa mazu hamu neyi chikuma chakuyilumbulwila nawu Nzambi walala wumu hohu, diyi Mwanta wamwiwulu niiseki, wafumishili kudi muntu wumu nyuza yawantu ejima, “yena hekala kwakulehi nanetu ejimaku.” Kufumahu wazatishili mazu ankumbu jawu akwila nawu, “Twafuma kudi yena,” hakumwekesha chichekalila chakubula kushikilamu kudesekeja nawu afuma kudi ankishi akadi wumi akutuña nawuru, siliva, hela ilola. Dichi Pawulu mukubabala watiyakesheli wanta waNzambi wamumi. Mumazu indi akukumishilaku wahanjekeli hansañu yakusañuka, ilaña hela haniyi mpinji hamuteneni Kristu hejinaku. Pawulu walumbulwili chatiyakana chikuma chindi hawanta wabadika waNzambi walala wumu, nawa chafuminumu amakwawu etiyili.—17:22-34.

38 Mukanda waYililu wakoleshaña kutwalekahu, kudiza “Nyikanda yejima” chakadi kuleka. Hampinji yashimwininiyi Pawulu katachi muBereya kudi aYudeya akwenoku, muloña “wena anyakeli kutambula mazu; hiyakutalatala muNyikanda yajila hefuku hefuku, amoni neyi yumiyi dimu yaya,” ayihamekeli hamu neyi antu adiñi ‘abadika kalemesha.’ (17:11) Makonu, neyi chichadiñi, iyi mpwila yakutalatala muNyikanda yajila mukudikunda nachipompelu chenzala naspiritu yaYehova yaletaña nkisu yayeni chikupu nikukolesha chikuhwelelu. Kudiza kwamuchidiwu kunateli kuleñela muntu kutiyisha chiwahi nshimbi yaNzambi. Nsañu yayiwahi yanshimbi jikwawu ayisoneka haYililu 15:29. Izaza dalombolaña dawapostolu niakulumpi muYerusalema dalumbulwili nawu kwalama hikwakeñekeleña kudi Isarela wakuspirituku, ilaña kwadiñi nshimbi yakulekesha chikupu kupesha, mashi niwuvumbi.

39 Atumbanji akusambila adizili chikupu Nyikanda yajila yonenewa nikuzatisha yuma yadizileñawu. Ayikolesheli kuhitila mukwiluka kwalala nispiritu yaNzambi kulonda kutalañana nekabisha dasweja. Petulu niYowanu emikili chakutalilahu kudi akwaKristu ejima ashinshika hampinji yalejeluwu anyuli akwakudimbulula chakadi woma nawu: “Chachiwahi kumesu aNzambi kutiyilila enu, tahindi chachiwahi kutiyilila Nzambi? Sompenu ntahi enu aweni. Muloña kuleka kutena yuma yitwelili nikumona nikutiya, etu kwetu kutwesha nehi.” Hampinji yayitwaliluwu cheñi kuSanihedilini, ‘kwayilejeluwu chakola’ kubula kuleja antu mwijina daYesu, ahosheli chakubula woma nawu: “Chiña twovwahila Nzambi, bayi antuku.” Iwu wunsahu wakubula woma waheni wunsahu wawuwahi kudi anyuli, nawa chaleñeleli nkuluñaña waNshimbi Ñamaleli wayili mpuhu kutiyakesha nsañu yindi hakwiteja kwikala akasunuka hakudifukula, nawa chaletesheli apostolu ayifumishi mukaleya.—4:19, 20; 5:28, 29, 34, 35, 38, 39.

40 Nkeñelu yayiwahi yaYehova kutalisha haWanta windi, yekala neyi wanda wawuru muBayibolu yejima, yekala yalema chikupu mumukanda waYililu. Kumatachikilu Yesu amumwekesha hampinji yamafuku 40 nakushika nimpinji yayiliyi mwiwulu “nakutenatena yuma yaNzambi yawanta.” Wadiñi nakwakula lwihu lwamwihwiluwu atumbanji kutalisha hakufuntisha kwaWanta hayilejeliyi Yesu nindi atela kusambila kwikala ayinsahu jindi nikwakumina maseki. (1:3, 6, 8) Kutachika muYerusalema, atumbanji ashimwinini Wanta chakubula woma. Ihuñu daleñeleli Setefwanu kumwasa malola nawa atumbanji amavulu apalañeni nakuya mumaluña amaha. (7:59, 60) Chasonekewa nawu Fwilipu washimwinini “Nsañu yayiwahi . . . yawanta waNzambi” chachiwahi muSamariya nawa nawu Pawulu nialundanindi ashimwinini “wanta” muAsia, Korinda, muEfwesesa nimuRoma. AkwaKristu ejima akusambila emikili yakutalilahu yayiwahi yakushindamena hadi Yehova nispiritu yindi yakwashaña. (8:5, 12; 14:5-7, 21, 22; 18:1, 4; 19:1, 8; 20:25; 28:30, 31) Kwimbujola iyena dawu dakubula dasweja niwulobu nikumona ochu Yehova chakiswililiyi ñovu jawu, ninetu tukweti kukoolesha kwakuwahi kwakwikala ashinshika ‘nikushimuna chikupu wanta waNzambi.’—28:23.

[Tumazu twaheshina]

a St. Paul the Traveller, 1895, ifu 4.

b Anayifumishi muAwake! yaJuly 22, 1947, mafu 22-3; talenu cheñi Awake! yaApril 8, 1971, mafu 27-8.

c Insight on the Scriptures, Vol. 1, mafu 153-4, 734-5; Vol. 2, ifu 748.

    Lunda Publications (2006-2025)
    Fumenumu
    Iñulenu
    • Lunda
    • Inkenuhu akwenu
    • Hakusetiñila
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Nshimbi Jakulondela
    • Nshimbi Jakujinda
    • Privacy Settings
    • JW.ORG
    • Iñulenu
    Inkenuhu akwenu