PENJO MA ROWERE OHERO PENJORE

Be Bedo gi Osiepe Mang’eny e Intanet En Wach Maduong’ Ahinya?

Rawera moro miluongo ni Elaine wacho kama: “Ka naneno kaka nyithi skul wetena ne nigi osiepe mang’eny e intanet, ne ajawuoroga awuora kaka osiepenago nigi huma! Kiwacho awacha adier, nyiego ne makaga nikech wachno.”

Dibed ni in bende isegawinjo kamano e chunyi? Ka en kamano, sulani biro konyi mondo kik chunyi nyosre mana nikech ionge gi osiepe mang’eny e intanet.

Gin hinyruok mage ma nyalo betie?

Ngeche 22:1 wacho ni “ber yiero nying maber moloyo mwandu mathoth.” Omiyo, onge gima rach gi loso nyingi mondo obed maber, kata bedo gi osiepe moheri.

Kata kamano, nitie sama ng’ato nyalo gombo ahinya mondo ji ohere e intanet, to mano nyalo maye mor ka po ni weche ok odhine kaka nodwaro. Gin hinyruok mage ma ng’at ma kamano nyalo yudo? Rawera moro miluongo ni Onya ma jahigni 16, wacho niya:

“Aseneno ka ji timo gik ma galagala mana ni mondo gibed gi huma. Jomoko osekata chikore ka gia e gorofa mar ariyo e skundwa nyaka piny mondo gibed gi huma.”

Nitie rowere moko ma makoga vidio ka gitimo gik mofuwo kae to giketo vidiogo e intanet. Kuom ranyisi, rowere mathoth oseketo vidio maggi ma gimako ka gichamo kit sabun moro. Sabundno niga gi sum, kendo ok onego ochame!

Muma wacho kama: “Kik utim gimoro . . . kuparo ni ubeyo moloyo jomamoko.”—Jo-Filipi 2:3.

Wach monego ipar:

Be bedo gi osiepe e intanet en wach maduong’ni ahinya?
Be inyalo yie timo gik ma nyalo hinyi kidwaro mana ni imak pach mbeseni mondo giheri?

Gik ma mbeseni wacho

“Gombo huma nyalo kelo hinyruok ka po ni ng’ato oyie timo gimoro amora ma ok odewo, mana ni mondo obed gi huma. Ng’at ma kamano nyalo paro ni yo mowuoyogo, lepe, kata timbene, biro miyo obed gi huma, bed ni en e intanet kata ooyo. Ibiro ywago ang’e ka itimo gima ing’eyo ni rach, mana ni mondo ibed gi huma.”—Leianna.

“Ng’ato paroga ni orahuma to kare ok en kamano”

Nitiere joma samoro ok timga gik ma nyalo hinyogi sama gimanyo huma. Nyako moro miluongo ni Erica ma jahigni 22 wacho yore moko ma joma kamago nyalo tiyogo:

“Jomoko nyaloga keto pichni sa asaya ma gitimo gimoro gi jomamoko mondo gimi ji opar ni gin gi osiepe mang’eny ma gisikogago. Mano miyo ng’ato paroga ni orahuma to kare ok en kamano.”

Cara ma en jahigni 15 wacho ni jomamoko to tiyoga nyaka gi miriambo mondo gimi ji opar ni gin gi osiepe mang’eny. Owacho kama:

“Aseneno ji ka loso pichni mopogore opogore ma nyiso ka gin e nyasi moro kae to giketogi e intanet. To kare ne gin mana e ot to ok e nyasigo.”

Matthew ma en jahigni 22 wacho ni en bende osegatimo gima kamano. Owacho kama:

“Nagoyo picha moro ma andiko bwoye ni ‘Got Everest,’ kata obedo ni pok anyonoga Asia!”

Muma wacho kama: “Wadwaro bedo joratiro e gik moko duto ma watimo.”—Jo-Hibrania 13:18.

Wach monego ipar:

Be isegaketo picha moro e intanet mana ni mondo imed bedo gi huma?
Be pichni kod weche mindikoga e intanet nyisoga kiti madier kod puonj miyiego?

Gik ma mbeseni wacho

“Nitie joma oikore timo gimoro amora mondo ji oher gik ma giketo e intanet. Kata kamano, ang’o ma diher ni ji ong’eyigo—wuoyoni kod rwakruokni ma ok owinjore, kata nyisruok? Koso, diher ni ji ong’eyi nikech timbeni mabeyo kod kaka idewo jomamoko? Bedo gi joma ohero gik miketo e intanet nyalo miyi mor, kata kamano, tem mondo ging’eyi nikech gik mabeyo ma itimo.”—Hannah.

Be bedo gi joma ng’eny mohero gik miketo e intanet en gima duong’?

Ji mang’eny paroga ni kidwaro bedo gi huma e intanet, to nyaka ibed gi kwan mar ji mathoth mohero gik miketo e intanet. Matthew ma nosewuo kuome motelo, wacho ni en bende kinde moko noparo kamano. Owacho kama:

“Najapenjoga jomoko ni, ‘In gi ji adi mosenyiso ni gihero gik miketoga e intanet?’ Kata, ‘Kwan mamalo mogik mar joma oseganyiso ni gihero gimoro ma niketo intanet gin adi?’ Mondo nayud ji mang’eny ma nohero gik ma naketo e intanet, najanyisoga ni ahero gik ma jomamoko oketo e intanet, kata ka ne ok ang’eyo jogo. Nagombo ahinya mondo abed gi huma, kendo intanet nomedo chwako gombonano.”

Pichni moriw: 1. Nyako moro ma rawera ng’iyo kwan mar joma onyiso ni gihero gima oketo e intanet, kendo obwonjo. 2. Nyakono chamo tam-tam mang’eny manie bakul moting’o. 3. Nyakono omako bund iye, kendo ok omor. — Gombo bedo gi osiepe mang’eny e intanet chalo gi chamo chiemo ma ok kony del ahinya, ma nyalo wuondi ni iyieng’ to bang’ kinde machuok ichako winjo kidenyo

Nyako moro miluongo ni Maria ma jahigni 25, wacho ni jomoko paroga ni gin gi huma kata gionge huma ka luwore gi kwan mar joma onyiso ni ohero gik ma giketo e intanet. Owacho kama:

“Ka po ni nyako moro ogo ‘selfie’ moketo e intanet, kae to ok oyudo kwan moromo mar joma onyiso ni gihero pichano, nyakono nyaloga ng’ado ni oraracha. Mano paro ma ok kare kata matin. Kata kamano, ji mang’eny ma nigi paro kaka mar nyakono be biro mana ng’ado kamano. Inyalo wach ni intanet miyo gihinyore giwegi.”

Muma wacho kama: “Kik wabed jo ma ketore ni beyo moloyo jomamoko, ka wajiwo piem e kind ji, kendo ka wabedo gi ich-lit gi jowetewa.”—Jo-Galatia 5:26.

Wach monego ipar:

Be isegatemo piem gi jomamoko sama itiyo gi intanet?
Be iketoga pachi ahinya e kwan mar joma oheri e intanet kar loso osiep gi joma dewi gadier?

Gik ma mbeseni wacho

“Ka idwaro bedo ng’at ma nigi osiepe mathoth e intanet, biro dwarore ni itim gik ma moro jogo, to mano nyiso ni kinde mang’eny ibiro temo matek mondo ichal kodgi. Mano biro miyo iket pachi ahinya kuom kaka jogo neni, kod gik minyalo timo mondo imed morogi. Gombo bedo gi osiepe mang’eny ok rach, kata kamano, keto pachi duto e chopo gombono nyalo keloni chandruok.”—Joshua.

Tang’ gi weche ma nyiso sunga

Be iseganeno kaka jomoko tiyoga gi weche mag sunga sama giwuoyo kuom gik ma gisetimo, ka e sechego bende giwuondore kaka gik ma gik ma gisetimogo ojogogi?

“Nyaka ne ang’iew mtoka manyienni, an e ma tinde ji dwaro ni ating’gi!”
“Ok awinjga maber sama ji duto ma aromogo nyisa ni tinde atin kendo andisora!”

Ng’at ma wuoyo e yo ma kamano tiyo gi weche ma nyiso ni gimoro ok more, to kare otemo mana sungore.

Siem: Sungruok e yo ma kamano thothne ok dhiga maber, nikech ji nyalo neno ni iwuondori. Ji mang’eny nenoga ni ng’at ma sungore ayanga ber-berie moloyo ng’at ma wuondo wang’ ji, to kare chunye opong’ gi sunga.

Ka po ni indiko wach moro e intanet, kata iketo picha moro e intanet, tang’ kik iti gi weche ma nyiso sunga. Luw puonj ma Muma chiwo niya: “We ng’at machielo opaki, to ok dhogi iwuon.”—Ngeche 27:2.