PENJO MAR 4

Be Gik Mangima Duto Nowuok Kuom Gimoro Achiel?

“Yadh ngima” mar Charles Darwin ma nyiso ni gik mangima nowuok kuom gimoro achiel

Darwin ne paro ni gik mangima duto ne owuok kuom gimoro achiel. Ne oparo ni kaka ngima nochakore ne inyalo pim gi yath moro maduong’. Bang’e, jomoko ne paro ni “yadh ngimano” nochakore e kor yath moro achiel ma nigi cell. Gik mangima mopogore opogore ne obaro koa kuom yadhno kae to gidhi nyime pogore mi gibedo bedene, kae to moko ochako loth koa e bedene ma gibedo gik moko duto ma twi e lowo kod le duto mangima. Be mano e kaka ngima nochakore adier?

En ang’o ma josayans mang’eny wacho? Giwacho ni choke mosekuny nyiso ni gik mangima duto nowuok kuom gimoro achiel. Giwacho bende ni nikech gik mangima duto tiyo gi DNA, mano nyiso ni ne giwuok kuom gimoro achiel.

Ang’o ma Muma wacho? Bug Chakruok lero ni gik ma twi e lowo, gik mangima modak e pi, le modak e lowo, kod winy duto nochue “kaka kothgi obet.” (Chakruok 1:12, 20-25) Wechego nyiso ni nitie lokruok ma nyalo timore ma pogruok bedie e kind “kodhi” mag gimoro, kata kamano, nitie gima sie ma pogo kodhi ka kodhi. Yo ma ilerogo sigand chuech e Muma miyo wayie ni nitie kit chuech mopogore ma ne dhi biro apoya kaka nonro mag choke mosekuny nyiso, kendo ne gidhi losore chuth.

Nonro mosetim osekonyo e fwenyo wach mane? Be nonro mosetim siro ni yo ma Muma lerogo kaka nochue gik moko en adier, koso kaka Darwin lero wechego e ma ni kare? Kuom higni 150 mosekalo, gin weche mage ma osefwenyore?

OTONG’ YADH DARWIN

E higni matin mosekalo, josayans osepimo code ma nitie e gene mag chuech ma nigi cell achiel to kod mag le gi gik ma twi e lowo. Ne giparo ni timo kamano ne dhi miyo gibed gadier gi “yadh ngima” ma Darwin ne owuoyoe. Kata kamano, mano ne ok otimore.

Nonro motim nofwenyo wach mane? E higa mar 1999 jasayans miluongo ni Malcolm S. Gordon nondiko niya: “Nenore ni ngima ne ochakore e yore mang’eny. Nyaka bed ni yadh ngima ne nigi tielo mang’eny to ok achiel kende.” Be nitie gimoro amora ma nyiso ni gik mangima duto otudore e kor yath achiel kaka Darwin ne wacho? Gordon dhi nyime wacho niya: “Paro ma ne okwong lergo ni gik moko owuok kuom gimoro achiel ok donjre gi kaka sani ilerogo yo ma ochan-go gik mangima. Bende parono ok nyal tigo sama iwuoyo kuom phyla kod class mangeny mag phyla.”²⁹ a

Nonro ma osetim machiegnini bende dhi nyime kwedo paro ma Darwin ne nigo ni gik mangima duto owuok kuom gimoro achiel. Kuom ranyisi, gaset miluongo ni New Scientist nondiko weche jasayans moro moyie ni gik moko nosieko kendgi ma nyinge Eric Bapteste kowacho niya: “Onge gimoro amora ma waseyudo ma siro ni ‘yadh ngima’ en adier.” Sulano bende nigi weche mag jasayans machielo ma oyie ni gik mangima nosieko kendgi. Nyinge en Michael Rose. Nowacho kama: “Paro mar ‘yadh ngima’³⁰ dhi ka rumo mos mos, kendo waduto wang’eyo mano. Gima ji mang’eny pok oyiego en ni onego walok paro e wi kaka ngima nochakore.”³¹ b

TO NADE CHOKE MOKUNY?

Josayans mang’eny wacho ni choke mokuny en achiel kuom gik ma nyiso ni ngima nowuok kuom gimoro achiel. Kuom ranyisi, giwacho ni rech nolokore mobedo amphibian to reptile nolokore ma obedo mammal. Kata kamano, choke mokuny to konyowa ng’eyo adiera mane?

Jasayans moro miluongo ni David M. Raup moyie ni gik moko nosieko kendgi kendo molony e nono choke mokuny nowacho kama: “Kar yudo ni ngima nochakore mos mos, jokuny choke mag ndalo Darwin kod masani wacho ni gik moko nosieko asieka kendgi, gilokre, kae apoya nono to gilal.”³²

Adiera en ni chokego nyiso ni onge lokruok ma ne timore e kit chuech-go kuom higni mang’eny. Onge gima nyiso ni ne gilokore ma gibedo chuech mopogore. Lokruok ma betie e del timore apoya. Gik manyien-go biro abira apoya. Kuom ranyisi, oliktiga kata hanyinya ma nigi gik ma konyogi ng’eyo kama dwuol wuokie, ne ok olokore koa kuom gimoro machon ahinya.

Ng’eny kidienje ma oketie le ne obiro abira kuom kinde machuok. Nikech gik mangima manyien kendo mopogore ne obiro apoya e nonro motim ne choke mokuny, josayans ma nono wechego wacho ni kinde ma mano notimre ne en kinde “muoch mar Cambrian.” Kinde mar Cambrian ne en kinde mane?

Wawuondre ni gik ma jotim nonro-go wacho gin adier. Ka en kamano to higni ma pinyni osebetie inyalo pim gi bor mar paw opira (1). Mano nyiso ni ibiro wuotho chiegni mita ma dirom 90 eka ichop kama giwacho ni e kinde Cambrian (2). Kuom kinde matin mar Cambrian, nitie le mopogore opogore ma ne ofwenyore ma yudore e choke mosekuny. Gibiro mapiyo bang’ thuolo maromo nade? Sama iwuotho e pawno, gik mopogore opogore nenore mapiyo to giduto ginenore kuom thuolo ma ok rom kata ondamo achiel!

Bor mar paw opira kopime gi chakruok mar piny nyaka e kinde muoch mar Cambrian

Kaka gik mangimago biro apoya en gima miyo jotim nonro ma be oyie ni gik moko nosieko kendgi bedo gi kiawa gi yo ma Darwin ne olerogo kaka ngima nochakore. Kuom ranyisi, e higa mar 2008 ka iwuoyo gi jasayans ma nyinge Stuart Newman ma bende oyie ni gik moko nosieko kendgi, nolero ni dwarore mondo okel paro manyien ma nyalo lero kaka gik moko nosieko kendgi apoya. Nowacho kama: “Paro mar Darwin ma itiyogago e lero ni gik moko nosieko kendgi koro ibiro duok, piny mondo obed mana achiel kuom yore mang’eny milerogo ni gik moko nosieko. Samoro bende ok bi ti kod parono e lero kaka gik mangima madongo nosieko kod lokruoge madongo ma ne otimore e dendgi.”³³

GIMA RACH GI “NONRO” MOSETIM

Pichni mag choke kaka ogorgi e buge kod kaka girom gadier — Ang’o momiyo buge moko goro pichni mag choke mosekuny ka giloko kaka giromga mondo gipangre e yo moro sie?

Koracham: Kaka ogor choke e buge moko

Korachwich: Kaka giromo gadier

To nade choke mosekuny ma nyiso ka rech lokore bedo amphibian, to reptile lokore mammal? Be kuom adier chokego gin gik ma nyiso ni gik moko nosieko kendgi? Sama onon chokego maber, nitie gik mang’eny ma iyudo ma ok giler maber.

Mokwongo, pichni miketoga e buge ma nyiso kaka reptile ne olokore mobedo mammal, ogorga e yo ma ok romre. Kar mondo lego obed maromre, moko inyiso ka dongo ahinya to moko inyiso ka tindo.

Mar ariyo, ma bende en gimachielo maduong’ marach gi nonrogo, en ni onge gimoro amora ma nyiso ni nitie tudruok e kind lego. Le ma itiyogo e pichnigo opog gi gima jotim nonro wacho ni nyalo bedo higni milionde. Jasayans miluongo ni Henry Gee molony e weche le, nowuoyo e wi higni ma pogo choke mokunygo kowacho kama: “Higni mapogo kind chokego lach ahinya mamiyo ok wanyal wacho gadier ka be gitudore kata ne gin wede.”³⁴ c

Kowuoyo e wi choke mag rech kod amphibian, jasayans miluongo ni Malcolm S. Gordon wacho ni chokego nyiso mana e yo matin kaka “lego nopogore opogore e ndalogo.” Omedo wacho kama: “Onge kaka wanyalo ng’eyo adimba kaka lego nopogore opogore kod kaka ne gichal gi mamoko.”³⁵ d

Picha ma nyiso kaka iparo ni le mopogore opogore otudore

ANG’O MA “VIDIO” TEMO NYISO KUOM ADIER?

Sula moro ma ne ogo e National Geographic e higa mar 2004 nopimo nonro mar choke mosekuny gi “vidio ma nyiso kaka gik moko nosieko kendgi, kendo ni pichni 999 kuom 1,000 ne lalga kama ne ipangogie.”³⁶ Ne ane gima ranyisino temo puonjo.

Gima oting’o filim milosogo vidio kod frem mag vidio moko — Ka “pichni 95” mag choke mokuny nyiso ni le ok lokrega ma bed gimoro machielo, ang’o momiyo josayans ma nono choke to pangoga “pichni 5” modong’ mondo ginenre ka gima gilokrega?

Wawach ni iyudo pichni 100 mar vidio moro ma rabora ma niga gi pichni 100,000. Ere kaka ibiro ng’eyo gima vidiono wuoye? Nyalo bedo ni ing’eyo matin gima vidiono wuoye. To nade ka pichni 5 kuom 100 e ma siro pachino to pichni 95 wacho gima opogore gi kaka iparo? Be inyalo wacho ni paro in-go e wi vidiono nikare mana nikech pichni abich nyiso kamano? Be dibed ni ne ipango pichni abichgo mondo gisir paro ma in-go? Donge dibed maber ka iyie mondo pichni 95 bende okonyi ng’eyo gima nie vidiono?

Ere kaka ranyisino chalre gi yo ma joma wacho ni gik moko nosieko kendgi nenogo choke ma ne okuny? Kuom higni mang’eny, jotim nonro ne ok oyie ni ng’eny choke mosekuny, minyalo pim gi pichni 95 mag vidiocha, nyiso ni onge lokruok moro malich mosetimore kuomgi. Ang’o momiyo ne gijwang’o gima duong’ kamano? Jandiko moro miluongo ni Richard Morris wacho niya: “Nenore ni joma timo nonro ne choke wacho ni gik moko nosieko kendgi mos mos kendo ne gimakore gi parono, ma kata ka ne gifwenyo gimoro mopogore to ok ne gidwar loko pachgi.”³⁷

“Kawo choke mang’eny kae to iwacho ni ne giwuok kuom gimoro achiel ok en paro madier minyalo sir gi sayans, kar mano ochalo mana gi sigana moro ma iganonega nyithindo mondo ginind. Siganago nyalo bedo mamit kata ginyalo bedo gi puonj moko, en mana ni ok gin adier.”—In Search of Deep Time—Beyond the Fossil Record to a New History of Life, mondik gi Henry Gee, ite mar 116-117

To nade joma odak e ndalowa ma wacho ni gik moko nosieko kendgi? Be dibed ni gipango chokego e yo moro kata obedo ni onge gik ma nyiso sie ni onego opang-gi kamano, kendo gitimo kamano nikech gisiro paro ma ji oyiego e kindegi ni gik moko nosieko kendgi?e

Iparo nade? En wach mane ma nonro mosetim oyiego? We wane ane weche ma wasewuoyo kuomgi chop sani.

Onge kit ngima ma inyalo wach ni tin.
Onge gik ma nyiso kata matin ni gik manie cell nosieko asieka kendgi.
DNA chalo kaka program mar kompyuta chiko gik ma timore e cell, olos e yo makende ahinya ma ok nyal pim gi program moro amora kata gir kano weche ma dhano osegaloso.
Nonro ma osetim mag gene nyiso ni ngima ne ok owuok kuom gimoro achiel. Bende, grube madongo mag le biro apoya e nonro mag choke mokuny.

Bang’ nono wechegi, be iparo ni nonro ma osetim winjore gi yo ma Muma lerogo kaka ngima nochakore? Ji mang’eny to paro ni sayans kwedo weche manie Muma ma wuoyo e wi chuech. Be mano en adier? Muma to wacho ang’o kuom adier?

a Wach motigo ni phyla (ka en achiel to phylum) itiyogo ka iwuoyo kuom grup maduong’ mar le ma olos dendgi e yo machal. Achiel kuom yore ma josayans chanogo gik mangima en ka giketogi e kidienje abiriyo ka kidieny ma luwo ma notelone bedo gi gimoro ma morono ne ongego. Kidieny mokwongo en kingdom, ma en kidieny ma oting’o gik mang’eny ahinya. Kidienje ma luwo gin phylum, class, order, family, genus, kod species. Kuom ranyisi, faras ochan kama: kingdom, Animalia; phylum, Chordata; class, Mammalia; order, Perissodactyla; family, Equidae; genus, Equus; species, Caballus.

b Ng’e ni sula ma ne nitie e gaset mar New Scientist, kod jasayans miluongo ni Bapteste kod Rose pod siro paro ni gik moko nosieko asieka kendgi. Gima duong’ ma gitemo wacho en ni paro mar Darwin e wi “yadh ngima” ok en adier. Josayans-go pod manyo kaka ginyalo lero yo ma gik moko nosiekogo kendgi.

c Henry Gee ok kwed paro mar ni gik moko nosieko kendgi. Wechene nyiso kaka choke mosekuny fwenyonwa mana gik matin.

d Malcolm S. Gordon riwo lwedo puonj mar ni gik moko nosieko kendgi.

e Kuom ranyisi, som sanduk ma wiye wacho ni “Be Dhano Nosieko Asieka Kendgi?”

Be Dhano Nosieko Asieka Kendgi?

Sama irango buge kod encyclopedia ma wuoyo e wi kaka gik moko nosieko kendgi, ibiro yudo pichni mopang ma konchiel ogor gimoro mokulore machal gi bim kae to pichni maluwo gin mag chuech moko ma mos mos medo bedo mochung’ tir kendo wiyegi bende dongo. Kae to e gikone ineno dhano mochung’ tir. Pichni kaka mago kaachiel kod weche ma jofwambo gi keyo lando ni oseyud choke ma ne olal, osemiyo ji ochako paro ni kuom adier dhano noa kuom gimoro machal bim. Be nitie gik ma nyiso ni mano en adier? Ne ane gik ma joma timo nonro e wi kaka gik moko nosieko kendgi wacho e wi weche ma luwogi.f

GIMA NONRO MAG CHOKE MOSEKUNY NYISO

Adiera: Ka ne higni mag 1900 chakore, choke duto ma ne oyud ma ne itiyogo e nyiso ni dhano kod bim noa kamoro achiel, ne nyalo romo e wi mesa mar tugo mar billiard. Chakre kindeno, choke ma itiyogo e riwo lwedo puonjno, osemedore. Sani to wachore ni chokego nyalo pong’o gima gach reru ting’ogo osigo.³⁸ Kata kamano, ng’eny chokego gin mana choke achiel achiel kod leke moko mongelore. Ok yot yudo chogo duto mar wi dhano kata chogo mar dend dhano duto.³⁹

Penjo: Be choke ma kwan-gi siko medore miwacho ni e ma dhano nowuokie, osemiyo josayans dwoko e wi kaka dhano nolokore koa kuom gima chal bim kendo lero kinde sie ma mano notimoree?

Dwoko: Ooyo. Kar mano, ne ofweny gima opogore. Kolero kaka onego oluong chokegi, Robin Derricourt ma tiyo e University of New South Wales, man Australia, nondiko kama e higa mar 2009: “Samoro wanyalo wacho ni ji mang’eny pok owinjore e wi kaka onego oluong chokego.”⁴⁰ E higa mar 2007, gaset miluongo ni Nature ma wuoyoga e weche sayans ne ogoyo sula moro moting’o weche jomoko ma wachore ni noyudo chogo moro manyien. Ne giwacho ni ok ong’ere ni en karang’o sie ma dhano nowuokie kuom bimbe.⁴¹ Gyula Gyenis, ma en jatim nonro e migawo mar Biological Anthropology, e Eötvös Loránd University, manie piny Hungary, nondiko kama e higa mar 2002: “Ji pok ochopo e winjruok achiel e wi kaka onego oluong choke mokuny mag hominid.” g Owacho bende ni chop sani, nonro mag choke mokuny pod ok nyal leronwa kaka dhano nolokre koa kuom gik machalo bimbe, kinde sie ma mano notimore, kod kama mano notimoree.⁴²

LENDO MA NYISO NI OSEYUD “GIK MOKUNY MA NE OLAL”

Adiera: Gige fwambo gi keyo jalando ahinya sama oyud chogo moro manyien ma ne “olal.” Kuom ranyisi, e higa mar 2009, chogo moro ma ne omi nying ni Ida ne oland e yo miwuoro ahinya kendo gaset moro nopimo yo ma ne olandego gi kaka “ilandoga jathum ma rahuma.”⁴³ Gaset mar The Guardian manie piny United Kingdom (UK) nowuoyo e wi wachno e bwo wich ma wacho ni: “Ida e Chogo Makende ma Nolal Manyiso Kaka Dhano Nosieko Kendgi.”⁴⁴ Kata kamano, mana odiechienge manok bang’e, gaset mar piny UK miluongo ni New Scientist nowacho kama: “Ida ok e chogo ma nolal e choke ma nyiso kaka dhano nosieko kendgi.”⁴⁵

Penjo: Ang’o momiyo jofwambo gi keyo landoga ahinya sama oyud gimoro ma iparo ni en achiel kuom “gik mokuny ma ne olal,” to ok gitim kamano sama ofweny ni ok en gima nyalo lero kaka gik moko nosieko kendgi?

Dwoko: Robin Derricourt, ma ne wasewuoyo kuome wacho kama kowuoyo e wi jotim nonro: “Ng’at ma tayo jotim nonro nyalo jimbo weche e yo mokalo tong’ sama ‘ofweny’ gimoro manyien, mondo giyud pesa misirogo tije ma gitimo. Jofwambo gi keyo bende biro jiwogi mondo gitim kamano eka giyud sigana ma ginyalo ndiko ma nyalo mako pach ji.”⁴⁶

PICHNI MOGOR E BUGE KOD BIM MACHALO DHANO

Piche mogor manie buge kod musiam ma nyiso kaka kwere mag dhano ne chalo, niga gi pat wengegi, pien dendgi kod del motimo yier moko. Kinde mang’eny, gik mogorgo nyisoga ni “kwerewa” machon ahinya ne chal gi bim to kwerewa ma ne odak machiegni gi kindewagi to ne nigi pat wang’, pien del, kod yier ma chalo gi mag dhano.

Penjo: Be josayans nyalo loso gimoro ma chalo gi kwere machon mag dhano kaluwore mana gi gik machon ma nokuny ma ne giyudo?

Dwoko: Ooyo. E higa mar 2003, jasayans miluongo ni Carl N. Stephan, ma tiyo e Department of Anatomical Sciences, e University of Adelaide, man Australia, nondiko kama: “Onge ng’at ma nyalo loso dhano mi owuog kaka nochalo chon.” Owacho ni joma temo timo kamano ka gitiyo gi bim ma sani, ok nyal timo kamano e yo makare.” Nong’ado paro mane? “Nenore ni sura moro amora molos mar hominid machon ok gin adier kendo ginyalo lalo ng’ato.”⁴⁷

BE KAKA OBWONGO ROM E MA NYISO RIEKO MA GIMORO NIGO?

Adiera: Joma wacho ni gik moko nosieko kendgi nonoga kaka obwongo mar gik ma ji paro ni ne gin kwerewa machon rom, mondo ging’e ka be kwerego ne chiegni ahinya gi dhano kata ooyo.

Penjo: Be kaka obwongo rom e ma nyiso rieko ma gimoro nigo?

Dwoko: Ooyo. Jotim nonro moko ma nono kaka obwongo rom mondo gine ka gik ma ne oselal otudore gi dhano, wacho ni timo kamano “oseweyogi ka gin gi kiawa mathoth.”⁴⁸ Nikech ang’o? Par ane weche moko ma ne ondik e higa 2008 e gaset mar Scientific American Mind. Gasedno nowacho niya: “Josayans osefwenyo ni rieko ma dhano kata le nigo ok otudore kata matin gi kaka obwongogi rom. Bende, fwenyo tudruok manie kind kaka obwongo rom kod rieko ma ng’ato nigo osetamogi. Gisefwenyo mana kama iluongo ni broca, ma en kama konyo ji e wuoyo.”⁴⁹

Iparo nade? Ang’o momiyo josayans chano choke mokuny chakre bim nyaka dhano kaluwore gi kaka obwongogi rom to ging’eyo maber ni kaka obwongo rom ok e ma nyis rieko ma gimoro nigo? Be gidwaro mana chuno weche mondo otudre gi gik ma giwacho? Ang’o momiyo jotim nonro pok obedo gi paro achiel ni gin choke mage sie ma nyiso gadier kama dhano nowuokie? Be dibed ni gik mokuny ma gitimogo nonrogo gin agina choke mag bim ma ne osetho chon mi olal?

To nade choke mag Neanderthals ma gin choke mokuny ma chalo mag dhano, ma kinde mang’eny itiyogago e nyiso ni ne nitie dhano machal gi bim? Jotim nonro osechako bedo gi paro mopogore e wi chokego. E higa mar 2009, Milford H. Wolpoff nondiko e American Journal of Physical Anthropology niya: “Samoro Neandertals ne gin dhano madier.”⁵⁰

Joma obolore osefwenyo ni sunga, pesa kod gombo mar bedo gi huma e ma tayo joma siro puonj ni dhano nosieko asieka kendgi. Be inyalo yie gi puonj kaka mago?

f Ng’e wachni: Onge jatim nonro moro amora ma iwuoyoe e sandugni moyie kuom weche ma Muma wacho e wi chuech. Giduto giriwo lwedo ni gik moko nosieko kendgi.

g “Hominid” en wach mitiyogo sama iwuoyo kuom dhano kod gik modwa chal gi dhano kaluwore gi jotim nonro moyie ni gik moko nosieko kendgi.