Klet Tyol Dios maske ateʼ junjun kyajtoq tuʼn tkubʼ kychʼixpuʼn aju tqanil tkuʼx toj

TEJ TOK BʼINCHAN NYA BʼAʼN TIʼJ: Mintiʼ kubʼ naj Tyol Dios tej tok bʼinchan nya bʼaʼn tiʼj kyuʼn aj qʼoj. Noqtzun tuʼnj, o tzʼok tilil kyuʼn qeju in che tzaj copiarinte ex qeju in kubʼ kyqʼoʼn kyoj junjuntl yol, o tzʼok tilil kyuʼn tuʼn tkubʼ kychʼixpuʼn aju tqanil tkuʼx toj, tuʼntzun tkux kyqʼoʼn kyxnaqʼtzbʼil xjal toj ex mintiʼ in ten kyximbʼetz ik tzeʼn in tzaj tqʼamaʼn Tyol Dios. Qo xnaqʼtzan kyiʼj junjun yekʼbʼil.

• Aju tembʼil te kʼulbʼil. Kyoj qeju kabʼe ex kyaje syent abʼqʼi tjaqʼxi ambʼil iqʼen quʼn jaʼlo, aʼyeju xjal e kubʼ tzʼibʼinte Pentateuco Samaritano, kubʼ kyqʼoʼn junjun txol yol tiʼjxi Éxodo 20:17 aʼyeju yol «aju Witz Gerizim. Ex kbʼel tbʼinchaʼna jun altar atz». Iktzun tten, kyajtoq aj Samaria tuʼn tonin Tyol Dios lu kyiʼj tuʼn tjaw kybʼinchaʼn jun ja te kʼulbʼil atztzun, toj Witz Gerizim.

• Aju xnaqʼtzbʼil qa at oxe kybʼet Dios. Tej tzmatoq in nikʼ oxe syent abʼqʼi tkubʼaj tzʼibʼanjtz Tyol Dios, at jun aj tzʼibʼil aju in kubʼ t-ximen qa oxe kybʼet Dios ok ttzʼaqsaʼn toj 1 Juan 5:7 aʼyeju yol lu «toj kyaʼj: Aju Mambʼaj, aju Yol ex aju Xewbʼaj Xjan, junxqe kyoxil». Aʼyeju yol lu mintiʼ in che kanet quʼn toj ojtxi uʼj. Tzaj tqʼamaʼn aj xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios Bruce Metzger tbʼi, «qa atxix toj qaq syent abʼqʼi mas in che kanet qe yol lu quʼn kyoj Tyol Dios Latina Antigua ex Vulgata latina».

• Aju tbʼi Dios. Tukʼe kyxnaqʼtzbʼil aj Judiy nya ax tok, nimqe kyxol qeju e kubʼ qʼonte Tyol Dios kyoj junjuntl yol mintiʼ kux kyqʼoʼn tbʼi Dios toj. Te t-xel kux kyqʼoʼn Dios moqa Qajaw, aʼyeju yol lu in che ajbʼen toj Tyol Dios, nya oʼkx in yolin tiʼj Dios aju Bʼinchal tkyaqil ax ikx in najbʼen kyiʼj xinaq, moqa ichan, junjun tiʼ in najbʼen kyuʼn xjal tuʼn tajbʼen nya ax tok kʼubʼil kyuʼn, axpe ikx tiʼj Tajaw il (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a

ALKYE TTEN KLET TYOL DIOS: Qo yolin tiʼj tnejel. Maske at junjun kyxol qeju e tzaj copiarinte Tyol Dios mintiʼ ok kyxqʼuqin, noqtzun tuʼnj, ateʼ junjuntl ten kynabʼil ex ok kyxqʼuqin aju bʼant kyuʼn. Kyoj qeju qaq syent abʼqʼi ex mil, tzaj kycopiarin masoretas Tyol Dios kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo, ex kubʼ kybʼinchan uʼj aju tok tbʼi masorético. Tzaj qʼamaʼn qa in bʼajtoq kyajlaʼn qe yol ex qe letra tuʼntzun miʼn tkux kyqʼoʼn junjun yol nya toj tumel. Qa in kanettoq jun yol nya toj tumel kyuʼn tiʼjju otoq tzaj kycopiarin, in kubʼtoq kyqʼoʼn jun nota ttxlaj jatumel in tzaj tqʼamaʼn tiquʼn xkubʼ kyqʼoʼn ikju. Aʼyeju masoretas nyatoq kyaj tuʼn tkubʼ kychʼixpuʼn aju tqanil tkuʼx toj Tyol Dios. Tzaj tqʼamaʼn aj xnaqʼtzal Moshe Goshen-Gottstein, qa toj kywitz masoretas qa ma bʼaj chʼixpuʼn aju tqanil tkuʼx toj ojtxi uʼj, «jun nimaq il jlu».

Qo yolin tiʼj tkabʼ. Tuʼnju nim kyxol qeju ojtxi uʼj ateʼ toj ambʼil jalo, in nonin kyiʼj qeju in che xnaqʼtzan tiʼj Tyol Dios tuʼn tel kynikʼ tiʼj junjun nya bʼaʼn kux qʼoʼn toj. Kyoj qeju nim syent abʼqʼi ma che ikʼ, xi kyxnaqʼtzaʼn nejenel kye okslabʼil qa aju Tyol Dios toj latín tkuʼx axix tok tqanil toj. Tuʼntzunju ok kytzʼaqsaʼn txol yol nya axix tok toj 1 Juan 5:7 aju ma qo yolin tiʼj toj xnaqʼtzbʼil lu. Axpe ikx kux qʼoʼn txol yol lu toj Reina-Valera toj kastiy. Noqtzun tuʼnj, tej kykanet junjuntl ojtxi uʼj, ¿tiʼ tzaj kyyekʼun jlu? Kubʼ ttzʼibʼin aj xnaqʼtzal tiʼj Tyol Dios Bruce Metzger tbʼi jlu: «Aʼyeju yol ateʼkux toj 1 Juan 5:7, mintiʼ in che kanet quʼn kyoj ojtxi Tyol Dios (toj siríaco, copto, armenio, eteópico, árabe, eslavo), atzun toj latín in kanet». Tuʼntzunju, tej tbʼaj bʼinchaʼn chʼintl Reina-Valera ex junjuntl o che el qʼiʼn qeju yol e kubʼ tzʼaqsaʼn yajxitl.

¿In tzajpe kyyekʼun ojtxi uʼj qa aju tqanil tkuʼx toj Tyol Dios mintiʼ o txi naj? Toj abʼqʼi 1947 e kanet uʼj tolin kyten toj mar Muerto, kubʼ kymojbʼaʼn qe eruditos aju texto masorético toj hebreo tukʼe ojtxi uʼj tolin kyten aju kubʼ bʼinchaʼn mil abʼqʼi mas ojtxi. Jun kyxol qe bʼinchal uʼj tolin kyten aju jatz kanet toj mar Muerto tzaj tqʼamaʼn, «qa noq tuʼn jun uʼj tolin kyten tzaj tyekʼun qa jaku tzʼok qʼuqeʼ qkʼuʼj tiʼj qa tzʼaqli ex ok xqʼuqin aju tqanil tkuʼx toj Tyol Dios aju tzaj kycopiarin aj Judiy toj mas te jun mil abʼqʼi».

Toj Biblioteca Chester Beatty de Dublín (Irlanda) tokx nim papiros toj aju tkuʼx chʼixme tkyaqil uʼj toj aju kubʼ tzʼibʼin toj yol griego, kyxol jlu ateʼ ojtxi uʼj aju in tzaj kyqʼamaʼn tqanil tiʼj tkabʼ syent abʼqʼi, tej tzmatoq in nel jun syent abʼqʼi tkubʼlen bʼaj ttzʼibʼanjtz Tyol Dios tkyaqil. «Maske in tzaj qʼoʼn nim akʼaj tqanil kyuʼn uʼj papiro tiʼj texto, chi The Anchor Bible Dictionary—, ax ik in tzaj tyekʼin qa aju tqanil tkuʼx toj Tyol Dios mintiʼ o chʼexpaj toj nimku ambʼil».

AJU O BʼANT TUʼN: Mintiʼ o txi naj aju tqanil tkuʼx toj Tyol Dios, noq oʼkx o tzʼok qʼoʼn mas toklen kyuʼn nimku uʼj aʼyeju e kubʼ bʼinchaʼn atxix ojtxi. «Mintiʼ juntl uʼj kubʼ bʼinchaʼn atxix ojtxi jaku kanin tiʼj Tyol Dios tuʼnju in tzaj tqʼoʼn tqanil tiʼj tkyaqil —kubʼ ttzʼibʼin Sir Frederic Kenyon—, ex mintiʼx jun xjal at nim tojtzqibʼil jaku txi tqʼamaʼn qa mlayx tzʼok qʼuqeʼ qkʼuʼj tiʼjju tqanil tkuʼx toj Tyol Dios at toj ambʼil jalo». Atzun tiʼj uʼj kubʼ tzʼibʼin toj yol hebreo, tzaj tqʼamaʼn William Henry Green: «Qʼuqlixix qkʼuʼj tiʼj qa mintiʼ juntl uʼj kubʼ bʼinchaʼn ojtxi tzʼaqlixix taʼ tqanil tkuʼx toj».