¿Mnijäˈäwëbë nety?
¿Wiˈix ijty yˈixëty ja sinagoogë mä primer siiglë? Tyäˈädë retratë, yëˈë xytyukˈijxëm tuk pëky majtsk pëky wiˈix yˈixˈäjty ja sinagoogë mä primer siiglë, yajpääty Gamala diˈib myëjjagamˈäjtypyë mejny diˈib Galilea naa majtsk oorë yeˈeky. Tyäˈädë yëˈë xytyukˈijxëm naa wiˈix ijty yˈixëty ja sinagoogë.
¿Mä ogäˈän tsyonëˈky tsyondaky ja sinagoogë?
TYÄˈÄDË ayuk sinagoogë, mä ayuk grieegë yëˈë yˈandijpy ko jäˈäy “jyuntëtundë” o “tyuˈukmuktë”. Ets oy ko duˈun nyikejy, pes desde tëëyëp jam ijty ja judiyëtëjk tyuˈukmuktë parë tˈaxäjëdë ëwij käjpxwijën ets tˈawdattë Dios. Mä Escrituras Hebreas kyaj mä yajxon tyim yajnimaytyaˈagyë sinagoogë, per mä Escrituras Griegas Cristianas jënäämp ko mä primer siiglë jamˈäjtë tyäˈädë lugäär mä jäˈäy tyuˈukmujktë.
Mayë jäˈäy diˈib tijaty yˈëxpëjkpëtsëëmdëp jyënäˈändë ko sinagoogë jam tsyonëˈky tsyondaky ko ja judiyëtëjk ojts yajmënëjkxtë Babilonia. Tuˈugë Encyclopaedia Judaica, jyënaˈany: “Pënaty ojts yajmënëjkxtë Babilonia, kyaj tnekymyëdäjttë ja Templë, ets kom wiink it wiink naxwinyëdë ojts yajmënëjkxnëdë, yajtëgoyˈäjtë parë yajjotkujkmoˈoytyët mët ko nety myay tyäjtë, pääty, waˈan ijty tyuˈukmuktë Sääbëdë xëëw parë tkäjpxtë ja Diosë jyaaybyajtën”. Per ko ojts yˈawäˈätspëtsëëmnëdë, waˈan ojts duˈunyëm tyuˈukmuktë parë nyuˈkxtäˈäktë ets tkäjpxtë ja Diosë jyaaybyajtën, etsë net ojts tkojnëdë ja sinagoogë mäjaty tsyënääytyaknbëjktë.
Pääty mä primer siiglë, japë nety ja judiyëtëjk tyuˈukmujknëdë mäjaty ja sinagoogë, duˈun mä tukëˈëyë yˈit lugäärë Mediterráneo, mä ja it lugäär mä jyukyˈajtyë Jesus ets nanduˈun Israel. Lee Levine tuˈugë profesoor, diˈib ëxpëjk mä Universidad Hebrea diˈib Jerusalén, jyënaˈany: “Yëˈë ijty tuˈugë lugäär mä mbäät nˈëxpëjkëm, njëˈxëm ja käˈäy ukëm diˈib wäˈäts, mä jäˈäy jyustisëpääty, mä ja kumoon meeny yajmënëjkxy ets mä ja jäˈäy tnijuntëtundë oytyiijëty etsë politikë”. Tyäˈädë ëxpëkyjyaˈay, yˈakjënäˈäny: “Perë tyäˈädë lugäär mas niˈigyë ijty dyajtundë parë tˈawdattë Dios”. Pääty njaygyujkëm tiko ijtyë Jesus xëmë nyijkxy mäjaty ja sinagoogë (Mar. 1:21; 6:2, TNM; Luc. 4:16, TNM). Jam ijtyë jäˈäy dyaˈëxpëky, tˈëwijy tkäjpxwijy ets tmëjääwmoˈoy pënaty jam nëjkxtëp. Apostëlë Pablo nan xëmë ojts nyijkxy mäjaty ja sinagoogë parë jam yˈëwaˈkxy kyäjpxwaˈkxy, oyë nety të jyanaxkëdaknë ja tuˈukmujkën. Pes mä ja sinagoogë jamë netyë jäˈäy nyëjkxtë diˈib myëwingonandëbë Dios, pääty ko ijtyë Pablo jyaˈty mä tuˈugë lugäär jam ijty jawyiin nyijkxy mä ja sinagoogë parë jäˈäy ttukmëtmaytyaˈagyë Diosë yˈayuk (Hech. 17:1, 2; 18:4, TNM).