Notë
1. ¿Pën yajtijp mëj Babilonia?
¿Tiko njënäˈänëm ko “mëj Babilonyë” yëˈë yˈandijpy tukëˈëyë relijyonk mëdiˈibë kyaj tyëyˈäjtënëty? (Apocalipsis 17:5, TY). Min nˈokˈijxëm tëgëk pëky.
Abëtsëmy nyaxwinyëdë yajpääty. Biiblyë jyënaˈany ko jam yˈuˈunyë “mä maygyäjpn”, “mä may nyaxwinyëdë” ets ko yëˈë nanduˈun “yˈaneˈempy ja naxwinyëdë [jäˈäyë] ryeyëty” (Diˈibʉ Jatanʉp o Apocalipsis 17:15, 18).
Kyaj yëˈë tˈandijy tuˈugë gobiernë o ja meeny wyinmäˈäny mëdiˈibë jaˈäjtp naxwiiny. ¿Tiko? Yëˈko Biiblyë jyënaˈany ko ja “reyëty” mëdiˈibë yä naxwiiny ets “pënëty ajuuy adoˈktëp”, yˈixandëp ko nety kyutëgoy ja mëj Babilonia (Diˈibʉ Jatanʉp 18:9, 15).
Yajnibaxëtëjkëbë Dios. Biiblyë ja ttijy “kujenytyoˈoxy” mët ko yëˈë mëët pyëdëˈëk kyëdawdë gobiernëtëjk ko myeeny myoˈoyëdë o ko jam ti tyukmëdunëdë (Diˈibʉ Jatanʉp 17:1, 2). Wyinˈëˈëmpy wyinxajpyë jäˈäy abëtsëmy nyaxwinyëdë ets yëˈë nyikëjxmˈäjtypy ko yˈook tyëgoytyë mayjyaˈay (Diˈibʉ Jatanʉp 18:23, 24).
2. ¿Näˈä nety myinäˈäny ja Mesías?
Mä Biiblyë të nety yajnaskäjpxë ko nyaxäˈäny 69 sëmään parë myinët ja Mesías (käjpxë Daniel 9:25).
¿Näˈä ojts yajmaytsyoowtsoˈony ja 69 sëmäänbë? Ja mä jëmëjt 455 mä kyajnëm myinyë Jesus. Mä yäˈädë jëmëjt ja jyajty ja gobernadoor Nehemías jam Jerusalén parë jatëgok tˈagojëyaˈany (Nehemías 2:1, 5-8; Daniel 9:25).
¿Nuˈun jyejky ja 69 sëmäänbë? Mä Biiblyë ja näˈäty tmaytyaˈagyë tuk xëëbë, tuk jëmëjt (Números 14:34; Ezequiel 4:6). Päätyë tuk sëmäänbë ja tˈandijy wëxtujk jëmëjt. Ets ko ojts yajnaskäjpxë nyaxäˈäny 69 sëmään, ja tˈandijy 483 jëmëjt ko yajmultiplikaraty 69 x 7.
¿Näˈä jyëjpkëjxy ja 69 sëmäänbë? Pën nmaytsyoowtsoˈonëm mä jëmëjt 455 ets nyajnäjxëm 483 jëmëjt, ta njäjtëm mä jëmëjt 29 mëdiˈibë axtë tyambäät tuˈuyeˈepy.a Mä taabë jëmëjt nyëbejtyë Jesus ets jyajty extëm ja Mesías (Lukʉs 3:1, 2, 21, 22).
3. Wixatyë doktoortëjk dyajtundë neˈpyny
Wiˈixëmë doktoortëjk dyajtundë jäˈäyë nyeˈpyny parë dyajtsoybyattë, per taa mëdiˈibë Diosmëduumbë kyaj mbäät tkupëky. Extëm nˈokpëjktakëm, kyaj nnayäjkëmë neˈpyny ets kyaj nanduˈun ngupëjkëm ets ja doktoor tjuudët ja neˈpynyˈäjtëm ets ok dyajtunët ko nety nyajtsukäˈänëm (Deuteronomio 15:23).
Per taa mëdiˈibë mbäät ngupëjkëm, extëm ko neˈpyny yajjuuty parë estuudyë yajtuny o yajtunyë hemodiálisis, hemodilución, ko tyunyë makinë de recuperación de sangre o de circulación extracorpórea mëdiˈibë nanduˈun yajtijp bomba de derivación cardiopulmonar.b Këˈëm mbäädë Diosmëduumbë twinmay wiˈix ttsoky ja nyeˈpyny tyunët ko yajtsukäˈänët, ko yˈestuudyë yajtunäˈänët o ko yajmoˈoyäˈänët tuˈugë tratamientë. Mbäät wiˈixëm ja doktoortëjk dyajtundë neˈpyny. Pääty mä tuˈugë Diosmëduumbë kyayajtsukynyëm, kyayajtunyë yˈestuudyë o kyayajmoˈoy tuˈugë tratamientë, jawyiin mbäät dyajtëy ja doktoor wiˈixën meerë dyajtunäˈäny ja nyeˈpyny. Pääty oy ko nnayajtëˈëwëm:
Kots ja doktoor tjuudët ja nneˈpyny ets kyaj nyekypyëyëˈëgët mätsë niniˈkx, ¿nyasˈixëbëts ja nwinmäˈäny parë jatëgok tyëkët nniniˈkxotyëts ets kyaj “naaxkëjxy” yajnaxkudamët? (Deuteronomio 12:23, 24, MNM).
Ets pën ja doktoor jyuudaambyëts ja nneˈpyny ets txëbinäˈäny mëdë tsooy parë jatëgok dyajtëkëyaˈany, ¿ngupëkëbëts extëmëts xyajtsoybyatäˈäny o waˈantsëdaa axëëk nnayjyawëdët Dios windum?
4. Näˈä mbäädë kasäädë jäˈäy nyaymyastuˈutyëty
Biiblyë kyaj dyajnigutukë etsë kasäädë jäˈäy nyaymyastuˈudëdët ets jyënaˈany ko pën jaa nyaymyastuˈudëdë kyaj mbäät pyëjktëgatsy (1 Korintʉ 7:10, 11). Per taa jotmay mëdiˈibë pyattëp mä mbäät twinmaytyë pën naymyastuˈudanëdëp.
Ko ja yetyëjk tkamoˈoyaˈany ja fyamilyë tijaty yajtëgoyˈajtypy: Kyaj tnekyˈixäˈäny, axtë nyaˈijxnëp ets kyaj tnekymyoˈoy ja kyaˈay yˈukën ni ja myeeny syentääbë (1 Timotee 5:8).
Ko mëk axëëk tyuunënë ja jyamyëët: Ko yajtsiˈk yajkojxnë, mbäät pyäˈämdëkë o axtë wiˈix jyaty kyëbety (Galasyʉ 5:19-21).
Ko mëktaˈaky yajtukmastuˈudäˈänëdë Dios: Ja kyudëjk o ja myëmëjjäˈäy mëk tyukmëtsipˈatyëty ets kyaj mbäät tnekyˈawdatyë Dios ets ni tkanekymyëmëdoowë yˈanaˈamën (Apostʉlʉty o Hechos 5:29).
5. Tijatyë jäˈäy nyixëwduundëp
Niˈamukë Diosmëduumbë kyaj nduktëjkëmë xëëw mëdiˈibë Jyobaa kyaj tkupëky. Per niduˈuk niduˈuk mbäät nnaytyuktuˈumoˈoyëm ja Diosë yˈAyuk parë nnijäˈäwëm wiˈix mbäät nˈatsoˈowëm o ti mbäät nduˈunëm mä jam tii jäˈäy tnixëwdunäˈändë. Extëm nˈokpëjktakëm:
Ko pën mˈanëˈëmxëdët: “Dios mgunuˈkxëdëp ets oy xyajnaxët ja Jemy jëmëjt”. Mbäät jeˈeyë xyˈatsoy “dyoskujuyëm”, per pën ja jäˈäy jam tijaty mˈakˈyajtëyëty, mbäädë net xytyukmëtmaytyaˈaky tiko kyaj tii xytyuny mä Jemy jëmëjt.
Ko ja mmëmëjjäˈäy o ja mgudëjk mëdiˈibë kyaj Tyestiigëty mwoyëty kääy ukpë mä ja myëguˈuktëjk jam tii tmëjtunäˈändë. Pën nyasˈijxëp ja mwinmäˈäny mnëjkxët, mbäät xyˈanëëmë kontiempë ko kyaj xytyunäˈäny pën jam ttunäˈändë tuˈugë kostumbrë mëdiˈibë Jyobaa kyaj tkupëky.
Mä näägë lugäär, pënaty mëduundëp yajnamooytyëbë meeny sentääbë ko tpääty tuˈugë xëëw. ¿Oyëdaa ko nˈaxäjëm? Këˈëm mbäät nˈijxëm. Nˈokwinmäˈäyëm, ¿pääty ja wintsën dyakäˈäny ja meeny mët ko tkukäjpxëyaˈany ko oy të nduˈunëm o yëˈë mët ko tpääty ja xëëw?
Ko myajmoˈoyëdë regalë mä jäˈäy xyëwdundë. Mbäät tuˈugë jäˈäy mˈanëˈëmxëty: “Nnijäˈäwëbëts ko kyaj xymyëjtunyë yäˈädë xëëw, per nmoˈoyaambyë yäˈädë regalë”. ¿Waˈandaa yäˈädë jäˈäy jeˈeyë yˈoyjyaˈaytyaˈaky, o waˈandaa jeˈeyë mˈijxmatsäˈänyëty o ttsoky ets xytyuktëkëdë xëëw? Ko nety të xywyinmay, ta xyˈixët pën mˈaxäjëyaampy ja regalë o kyaj. Per yëˈë mdunëp mëdiˈibë kyaj axëëk myajnayjyawëdët ets xyaˈixëdët ko yëˈë mëmëdoobyë Jyobaa (Apostʉlʉty 23:1).
6. Päˈäm mëdiˈibë ninäjxp
Kom ntsojkëmë jäˈäy, pääty nnaygyuentëˈäjtëm parë kyaj ndukninäjxëm tuˈugë päˈäm, pën nnijäˈäwëm ko nmëdäjtëm o pën njäˈäwëm ko të xypyatëm. ¿Tiko mbäät duˈun nduˈunëm? Jaˈko yëˈë nmëmëdoˈowëm extëm jyënaˈanyë Biiblyë: ‘Tsok ja mjëëky mmëguˈuk extëm këˈëm mnaytyokyë’ (Romanos 13:8-10, TY).
¿Wiˈix mbäädë yäˈädë anaˈamën nmëmëdoˈowëm? Pën tuˈugë jäˈäy myëdäjtypy tuˈugë päˈäm mëdiˈibë ninäjxp, jagam mbäät nyaybyëjktaˈagyëty. Kyaj mbäät tkëmatsy ja myëguˈuk, ttsuˈkxy o tmëneny, ets kyaj mbäät tëgatsy nyayjyawëty ko pën kyawowëdët mä tyëjk mët ko nyaygyuentëˈatëdë ja nmëguˈukˈäjtëm. Ets pën nëbatäämp, jawyiin mbäät tˈanëëmë ja mëjjäˈäy mëdiˈibë tyukniwijtsëp tijaty ko myëdäjtypy tuˈugë päˈäm mëdiˈibë ninäjxp, net yaˈixët wiˈix mbäät nyëbety parë kyaj ttukninaxët ja myëguˈuktëjk. Ets pën tuˈugë jäˈäy të tmëdatyë päˈäm mëdiˈibë ninäjxp, oy ko jawyiinë yˈestuudyë yajtunët mä tkamëdatynyëmë nyoobyë. Ko duˈun nduˈunëm, ta nyajnigëxëˈkëm ko ntsojkëm ja nmëguˈukˈäjtëm ets ko yëˈë nˈëxtäˈäyëm “ja diˈibë tyukˈoyˈattëp ja wiinkpëty”, kyaj mëdiˈibë këˈëm ndukˈoyˈäjtëm (Filipʉs 2:4).
7. Ko ngajpxyˈäjtëmë meeny sentääbë ets ko nyaˈoˈoyëmë jotmay mä kuduunktëjk
Kyaj nëgoo nmëdatäˈänëmë jotmay pën nyajwëˈëmëm jääybyety wiˈix nyaˈitäˈänëm ko ngajpxyˈäjtëmë meeny sentääbë o tuˈugë negosyë, oyxyëp jyayëˈëjëty mët tuˈugë Diosmëduumbë (Jeremías 32:9-12). Per oy duˈun njatuˈunëm, mbäät näˈäty kyëxëˈëky tuˈugë jotmay. Ko duˈun jyatët, oy ko netyë nnayaˈoˈoyëm, tsuj yajxon ets kyaj pën nduknijäˈäwëm.
Per ¿wiˈix mbäät nyaˈoˈoyëmë jotmayë mëjwiin kajaabë extëm ko pën myeetsy o ko yajniwäämbety? (Käjpxë Matewʉ 18:15-17). Jesus ojts tnigajpxy tëgëk pëky mëdiˈibë mbäät nduˈunëm.
Animajtsk mbäät nyaˈoˈoyëm ja jotmay (ixë bersikulo 15).
Pën kyaj ja jotmay yˈoyë, ta nwoˈowëm niduˈuk o nimajtsk ja nmëguˈukˈäjtëm mëdiˈibë mëët nduˈukmujkëm parë xyjamyëdäjtëm (ixë bersikulo 16).
Pën duˈunyëm kyaj yˈoyë ja jotmay, taanëmë net ndukˈawäˈänëm ja mëjjäˈäytyëjk (ixë bersikulo 17).
Taaˈäjtp kanäk pëkyë jotmay mä kyaj tyimjëjpˈamëty ets mët ja nmëguˈukˈäjtëm nnaymyëjäjtëm mä kuduunk justisë, pes axëëk yajnimaytyäˈägäˈänyë Jyobaa ets ja kyäjpn (1 Korintʉ 6:1-8). Per taaˈäjtpë jotmay mëdiˈibë tsojkëp yˈoyët justisë windum. Extëm ko kasäädë jäˈäy yaˈˈajääywyäˈkxäˈändë, wiˈix ja uˈunk ënäˈk wyëˈëmdët, nuˈunën ja meeny sentääbë yajˈyakët parë ja uˈunk ënäˈk kyay yˈuugët, yˈoyët tuˈugë testamentë o parë yajkujuyët tijaty nmëdäjtëm seguurë mëët. Ko tuˈugë Diosmëduumbë dyaˈoyë duˈumbë jotmay tsuj yajxon justisë windum, kyaj nety twinwäˈknaxy wiˈixë Biiblyë jyënaˈany.
Kyaj nety nanduˈun nwinwäˈknäjxëm ja Diosë yˈAyuk ko yajniˈëënët ja mëdiˈibë të tˈaguanëˈaty tuˈugë jäˈäy, tuˈugë ënäˈkuˈunk, të myeetsy, të yajjäˈäyˈooky o mëdiˈibë axëëk të ttunyë myëguˈuk.
a Mä jëmëjt 455 mä k.m.J. axtë mä jëmëjt 1 mä k.m.J. ja nyajxy 454 jëmëjt. Ets mä jëmëjt 1 mä k.m.J. axtë mä jëmëjt 1 mä J.t.m. ja nyajxy tuk jëmëjt. Ko nmaytsyoowtsoˈonëm mä jëmëjt 1 mä J.t.m. axtë mä jëmëjt 29 mä J.t.m. ja nyajxy 28 jëmëjt. Pääty ko net nˈawijtsmujkëm 454+1+28, ja wyinëˈaty 483 jëmëjt.
b Parë xynyijawët wiˈixë yäˈädë doktoortëjk dyajtundë, käjpxë rebistë Diˈib Xytyukˈawäˈänëm 15 äämbë oktuubrë 2000, mä jyënaˈany “Mëdiˈibë nääk të dyajtëwdë”.