Pag a ye yʋʋr sẽn boond t’a Bɛt yeelame: “M bi-bɩɩlmẽ wã, anemi wã yõka maam. M da pa le tar pãnga, bũmb bilf bal tɩ m yaame, m kõabã ra zabdame, m da pa tõe me tɩ m yamã zĩnd zĩ-yend ye. Logtor ning sẽn da tɩpd maamã gʋlsa ordonaans n yeel tɩ m da vitamin-dãmb n vole. M da vonda vitamin-dãmbã, la m modgd n dɩt rɩ-sõma me. Pa n yã n kaoos la sãoog ye.”

A Bɛt bãagã buud waeeme. Nasiõzĩni wã sull ning sẽn get laafɩ wã yellã yeelame tɩ neb milyaar a yiib n bẽed anemi wã dũniyã gill zugu. B sã n mage, neb 100 zugu, yaa sẽn dat n ta neb 30. Tẽns nins sẽn pa yĩdg laogã wɛɛngẽ wã pʋsẽ, pagb nins sẽn tʋtã 100 zugu, 50 n bẽed anemi wã. Kamb nins sẽn zems yʋʋm a 3 bɩ a 5 wã bãmb 100 zugu, 40 n bẽed anemi wã.

Anemi wã tõe n waa ne yell meng-menga. Nasiõzĩni wã sull ning sẽn get laafɩ wã yellã yeelame tɩ “tẽns kẽere, kom-peels 100 zugu, bãmb 20 la anemi wã kʋʋda.” Vitamin ning b sẽn boond tɩ fɛɛrã sã n pa waoog ned yĩngẽ, rẽ wata ne anemi. Anemi-kãng buudã n wae. Pag sẽn tʋt sã n bẽed anemi-kãnga, a tõe n dogame tɩ pʋgã pa ta ye. Biig sã n bẽed anemi, a bɩʋʋngã tõeeme n pa yɩ tao-tao ye. Bãasã me tõe n yõkd-a-la nana-nana. La fɛɛrã kaalem sẽn wat ne anemi ningã yaool n tõe n tɩpame. D pʋd n tõeeme meng t’a pa yõk-d ye.a

Anemi wã yaa bõe?

Anemi wã yaa bãaga. Koɛɛg-koɛɛga, sẽn bẽed-b anemi wã zɩɩm pa tar globill ruuz rãmb wʋsg ye. Tõe yɩɩ bũmb toor-toor yĩnga. Bãngdbã vaeesame n yã tɩ anemi wã yaa buk toor-toore. A bugsã yɩɩda 400! Anemi wã tõe n yõka neda, tɩ wa sãoong zãnga. La a tõeeme me n wa tõt saabo. A leb n tõe n yɩɩ yol-yole, wall a kenge.

Bõe n wat ne anemi wã?

Sẽn yɩɩd fãa, bũmb a tãab n tõe n yɩ sabab tɩ anemi wã yõk neda:

• A zɩɩmã sã n daag wʋsgo, boogda a yĩngã globill ruuz rãmbã sõore.

• Bũmb sã n be a yĩngẽ wã n kɩt tɩ globill ruuz rãmbã sõor pa paasdẽ.

• A yĩngã sã n kʋʋd globill ruuz rãmbã wʋsgo.

B wilgame tɩ fɛɛrã kaalem sẽn wat ne anemi ningã n wae tɩ yɩɩda. Yĩngã sã n pa tar fɛɛr wʋsgo, emoglobin-dãmbã me pa tõe n yɩ wʋsg ye. Yaool n yaa emoglobin-dãmbã sẽn be globill ruuz rãmbã pʋgẽ wã n sõngd-b tɩ b tõe n tall pemsem ning b sẽn boond tɩ ogsizɛnnã tɩ ta yĩngã wilã fãa.

Bõe n wilgd tɩ ned bẽeda anemi?

Sɩngrẽ wã, anemi wã tõeeme n pa kɛgeng ye. Bãadã tõeeme meng n pa miẽ t’a bẽedame ye. Bũmb nins sẽn wilgd tɩ ned bẽeda anemi wã yaa toor-toore. La ad bũmb a wãn sẽn wilgd tɩ ned bẽeda fɛɛrã kaalem sẽn wat ne anemi ningã:

• Yaams sẽn loog nugu

• A nusã bɩ a karsã maagdame

• A pãngã satame

• Yĩngã kõbg toeemda bilfu

• Zu-zaba, la nen-yilinga

• A yãoogã zabdame, a sũurã kiuusda tao-tao, vʋʋsmã lebgda vugr-vugri

• A nug-yẽesã kaooda nana-nana

• A pa le rɩt sõma, sẽn yɩɩd fãa kambã la kom-bõonesã

• A nonga galaas mogbo, rɩbd sẽn maan ne kood biisi, la baa tãnd menga

Ãnd la anemi wã tõe n yõke?

Pagbã n wae n bẽed fɛɛrã kaalem anemi wã, bala b pekrã wakate, b zɩɩmã yitame. A tõe n yõka pagb nins sẽn tʋtã me, sã n mik tɩ b sẽn dɩt rɩbd ninsã pa tar vitamin B wʋsg ye.

Kom-peels nins sẽn dog tɩ pa ta, tɩ b ma wã bĩis-koomã wall biberõ wã b sẽn yũudã yaool pa kɩtd tɩ b paamd fɛɛrã tɩ sekdẽ wã.

Kamb nins sẽn pa rɩt rɩbd buud toor-toorã.

Sẽn pa wãbd-b nemdã, tɩ rɩbd nins b sẽn dɩtã me pa tar fɛɛr wʋsgã.

Sẽn bẽed-b bãag sẽn pa satã, wala makre, zɩɩm bãaga, kãnsɛɛre, pʋ-nodre.

Wãn to la b tɩpd anemi wã?

Pa anemi buudã fãa la b tõe n gili, wall n tɩp tɩ sa ye. La sã n yaa anemi ning fɛɛrã bɩ vitamin-dãmb a taab kaalem sẽn wat ne wã, d sã n dɩt rɩ-sõma, d tõogdame t’a sa zãnga, wall d pʋd n tõog meng t’a ra yõk-d ye. Wala makre, ad vitamin-dãmb tõnd sẽn dɩt rɩbd ninsã sẽn segd n tarẽ:

Fɛɛrã. Vitamin-kãng bee nemd pʋgẽ, bɛngã la zẽ-vãadã pʋgẽ.b Bãngdb kẽer maana vaeesgo, n wilg tɩ f sã n segend ne rʋgd sẽn maan ne kutu, tõe n sõngame tɩ fɛɛr be rɩɩbã pʋgẽ.

Folatã. Bee tɩɩsã biis pʋgẽ, zẽ-vãadã, peti poa wã, bɛn-miuugã, formaazã, gɛlã, zĩmã, amandã la nangurã pʋgẽ. A bee buri, ɛspageti, mui la kood biis a taab pʋgẽ me. A tara b sẽn maane, tɩ b boond tɩ asɩɩd folik.

Vitamin B-12. Bee nemd pʋgẽ, la rɩbd sẽn naag ne bĩisim, n paas soza la kood biis a taab b sẽn naag ne vitamin-dãmb pʋgẽ.

Vitamin C. Bee orãnzã, sitrõ wã, zi-rãmbã, kiparã, borkoli wã, tomatã, melõ wã la frɛɛzã pʋgẽ. Rɩbd nins sẽn tar vitamin C wã sõngdame tɩ fɛɛrã tõe n kẽ yĩngã nana-nana.

Tẽng ne a to fãa, rɩbdã yaa buk toor-toore. Woto wã, bao-y n bãng-y rɩbd nins sẽn tar vitamin nins sẽn yaa tɩlɛ ne yãmbã. Pagbã segd n maanda woto, sẽn yɩɩd fãa b sã n tʋtame, wall b magda rẽ. Y sã n get y laafɩ wã yell sõma, tõe n sõngame tɩ y biigã ra wa bẽ anemi wã ye.c