Jistaʼ Dan il-​Ktieb Ikun Fdat?

“Jien insib iktar indikazzjonijiet ċerti t’awtentiċità fil-​Bibbja milli fi kwalunkwe storja profana tkun liema tkun.”​—Sir Isaac Newton, xjenzat magħruf Ingliż.¹

JISTAʼ dan il-​ktieb​—il-​Bibbja—​ikun fdat? Jirreferi dan għal nies li għexu tassew, postijiet li attwalment eżistew, u ġrajjiet li seħħew verament? Jekk inhu hekk, għandu jkun hemm evidenza li dan ġie miktub minn kittieba attenti u onesti. Evidenza fil-​fatt teżisti. Ħafna minnha nstabet midfuna fl-​art, u jerġaʼ hemm iktar ġewwa l-​ktieb innifsu.

Tħaffir Għall-​Evidenza

Is-​sejba taʼ fdalijiet tal-​qedem midfunin fl-​artijiet imsemmijin fil-​Bibbja appoġġjat l-​eżattezza storika u ġeografika tal-​Bibbja. Ikkunsidra biss ftit mill-​evidenza li qalgħu l-​arkeoloġi minn taħt l-​art.

David, ir-​ragħaj żagħżugħ u kuraġġuż li sar sultan taʼ Iżrael, hu magħruf sew mal-​qarrejja tal-​Bibbja. Ismu jidher 1,138 darba fil-​Bibbja, u l-​espressjoni “Dar taʼ David”​—li spiss tirreferi għad-​dinastija tiegħu—​tidher 25 darba. (1 Samwel 16:13; 20:16) Sa ftit taż-​żmien ilu, iżda, ma kienx hemm evidenza ċara barra mill-​Bibbja li David eżista. Kien David sempliċement xi karattru fittizju?

Fl-1993 tim t’arkeoloġi, immexxi mill-​Professur Avraham Biran, għamel sejba taʼ l-​għaġeb, li ġiet irrapportata fl-​Israel Exploration Journal. Fil-​lok fejn jinsab gozz ġebel antik imsejjaħ Tel Dan, fil-​parti taʼ fuq taʼ Iżrael, huma kixfu ġebla tal-​bażalt. Imnaqqxin ġol-​ġebla hemm il-​kelmiet “Dar taʼ David” u “Sultan taʼ Iżrael.”² L-​iskrizzjoni, ikkalkulata li tappartjeni lid-​disaʼ seklu Q.E.K., jingħad li hija parti minn monument tar-​rebħa mwaqqaf mill-​Arameani​—għedewwa taʼ Iżrael li kienu jgħixu lejn il-​Lvant. Għala hija din l-​iskrizzjoni daqshekk sinjifikanti?

Ibbażat fuq rapport mill-​Professur Biran u l-​kollega tiegħu, il-​Professur Joseph Naveh, artiklu fil-​Biblical Archaeology Review stqarr: “Din hija l-​ewwel darba li nstab l-​isem David f’xi skrizzjoni antika barra mill-​Bibbja.”³a Hemm xi ħaġa oħra taʼ min jinnotaha dwar din l-​iskrizzjoni. L-​espressjoni “Dar taʼ David” hija miktuba bħala kelma waħda. L-​espert tal-​lingwi, il-​Professur Anson Rainey, jispjega: “L-​ispazju li jifred il-​kliem . . . spiss jitħalla barra, speċjalment jekk il-​ġabra tal-​kliem tkun isem partikulari stabbilit sewwa. ‘Id-​Dar taʼ David’ ċertament li kien isem politiku u ġeografiku partikulari bħal dan f’nofs id-​disaʼ seklu Q.E.K.”⁵ Mela s-​Sultan David u d-​dinastija tiegħu mid-​dehra kienu magħrufin sew fid-​dinja tal-​qedem.

Ninwè​—il-​belt kbira taʼ l-​Assirja msemmija fil-​Bibbja—​eżistiet tassew? Sa ftit taż-​żmien ilu, għall-​bidu tas-​seklu 19 biex inkunu eżatti, xi kritiċi tal-​Bibbja ma ridux jemmnuh dan. Imma fl-​1849, Sir Austen Henry Layard sab ir-​rovini tal-​palazz tas-​Sultan Sanħerib f’Kuyunjik, sit li rriżulta li kien parti minn Ninwè tal-​qedem. Il-​kritiċi kellhom b’hekk jagħlqu ħalqhom fuq dan il-​punt. Imma dawn ir-​rovini kellhom iżjed x’jikxfu. Fuq il-​ħitan taʼ waħda mill-​kmamar li kienet ippreservata tajjeb kien hemm tpinġija li kienet turi l-​waqgħa taʼ belt li kienet iffortifikata tajjeb, bil-​priġunieri qegħdin jinġagħlu jimmarċjaw quddiem is-​sultan invażur. Fuq ras is-​sultan hemm din l-​iskrizzjoni: “Sanħerib, sultan tad-​dinja, sultan taʼ l-​Assirja, poġġa fuq tron taʼ nîmedu u spezzjona formalment il-​buttin (meħud) minn Lakis (La-ki-su).”⁶

Din it-​tpinġija u skrizzjoni, li wieħed jistaʼ jaraha fil-​British Museum, taqbel mar-​rakkont tal-​Bibbja dwar il-​waqgħa tal-​belt Ġudeana taʼ Lakis f’idejn Sanħerib, bħalma nsibu fit-​2 Slaten 18:13, 14. Waqt li kkummenta fuq is-​sinjifikat taʼ din is-​sejba, Layard kiteb: “Min qatt kien jemmen li dan setaʼ jkun probabbli jew possibbli, qabel ma saru dawn is-​sejbiet, li taħt il-​gozz ġebel u żibel li kien jindika s-​sit taʼ Ninwè, kellu jinstab ir-​rakkont storiku tal-​gwerer bejn Ħeżekija [sultan taʼ Ġuda] u Sanħerib, miktub minn Sanħerib innifsu fl-​istess żmien li seħħew, u li jikkonferma saħansitra fl-​iċken dettall ir-​rakkont tal-​Bibbja?”⁷

L-arkeoloġi qalgħu ħafna fdalijiet oħrajn minn taħt l-​art​—fuħħar, rovini taʼ bini, twavel tat-​tafal, muniti, dokumenti, monumenti, u skrizzjonijiet—​li jikkonfermaw l-​eżattezza tal-​Bibbja. Skavaturi skoprew il-​belt Kaldeana taʼ Ur, iċ-​ċentru kummerċjali u reliġjuż fejn għex Abraham.⁸ (Ġenesi 11:27-​31) Il-​Kronaka taʼ Nabonidus, li nstabet fis-​seklu 19, tiddeskrivi l-​waqgħa taʼ Babilonja f’idejn Ċiru l-​Kbir fis-​sena 539 Q.E.K., ġrajja rakkontata f’Danjel kapitlu 5.⁹ Skrizzjoni (li frammenti minnha huma ppreservati fil-​British Museum) misjuba fuq arkata f’Tessalonika tal-​qedem fiha l-​ismijiet taʼ ħakkiema tal-​belt deskritti bħala “politarki,” kelma li ma kinitx magħrufa fil-​letteratura Griega klassika imma wżata mill-​kittieb tal-​Bibbja Luqa.¹⁰ (Atti 17:​6, nota taʼ taħt New World Translation of the Holy Scriptures​—With References) L-​eżattezza taʼ Luqa b’hekk ġiet ivvindikata f’dan id-​dettall​—bħalma diġà kienet f’dettalji oħrajn.​—Qabbel Luqa 1:3.

L-arkeoloġi, madankollu, mhux dejjem jaqblu maʼ xulxin, aħseb u ara mal-​Bibbja. Minkejja dan, fil-​Bibbja nfisha hemm evidenza qawwija li hija ktieb taʼ min jafdah.

Ippreżentata B’Sinċerità

Kittieba onesti taʼ l-​istorja kienu jiddokumentaw mhux biss ir-​rebħiet (bħall-iskrizzjoni rigward il-​waqgħa taʼ Lakis f’idejn Sanħerib) imma wkoll it-​telfiet, mhux biss is-​suċċessi imma wkoll il-​fallimenti, mhux biss il-​qawwiet imma wkoll id-​dgħjufijiet. Ftit huma r-​rakkonti sekulari li jirriflettu onestà bħal din.

Rigward il-​kittieba taʼ l-​istorja Assirjani, Daniel D. Luckenbill jispjega: “Taʼ spiss jidher ċar li l-​vanità rjali kienet tesiġi li jinkiteb biss dak li jdoqq għall-​widnejn fejn kien jirrigwardja l-​eżattezza storika.”¹¹ Bħala turija taʼ “vanità rjali” bħal din, l-​annali tas-​Sultan Assirjan Axurnasirpal jiftaħru: “Jien irjali, jien nobbli, jien eżaltat, jien setgħan, jien onorat, jien igglorifikat, jien ogħla minn kulħadd, jien potenti, jien qalbieni, jien għandi kuraġġ taʼ ljun, u jien eroj!”¹² Kont int taċċetta kulma taqra f’annali bħal dawn bħala storja eżatta?

B’kuntrast, il-​kittieba tal-​Bibbja wrew sinċerità rifreskanti. Mosè, il-​mexxej taʼ Iżrael, irrapporta bla tlaqliq in-​nuqqasijiet taʼ ħuh Aron, t’oħtu Mirjam, tan-​neputijiet tiegħu Nadab u Abiħu, u tal-​poplu tiegħu, kif ukoll l-​iżbalji tiegħu stess. (Eżodu 14:11, 12; 32:​1-6; Levitiku 10:​1, 2; Numri 12:​1-3; 20:​9-​12; 27:12-​14) L-​iżbalji serji tas-​Sultan David ma ġewx misturin imma tniżżlu bil-​miktub​—u dan meta David kien għadu qiegħed jaħkem bħala sultan. (2 Samwel, kapitli 11 u 24) Mattew, il-​kittieb tal-​ktieb li jġorr ismu, jgħid kif l-​appostli (li hu kien wieħed minnhom) tlewmu dwar l-​importanza persunali tagħhom u kif abbandunaw lil Ġesù fil-​lejl taʼ l-​arrest tiegħu. (Mattew 20:20-​24; 26:56) Il-​kittieba taʼ l-​ittri taʼ l-​Iskrittura Griega Kristjana ammettew bla tlaqliq il-​problemi, li kienu jinkludu immoralità sesswali u tilwim, f’xi wħud mill-​kongregazzjonijiet Kristjani bikrin. U ma qagħdux iduru mal-​lewża f’li jittrattaw maʼ dawk il-​problemi.​—1 Korintin 1:​10-​13; 5:​1-​13.

Rapportar onest u miftuħ bħal dan jindika tħassib sinċier dwar il-​verità. Ladarba l-​kittieba tal-​Bibbja kienu lesti li jirrapportaw informazzjoni xejn favorevoli dwar il-​maħbubin tagħhom, nieshom, u saħansitra dwarhom infushom, m’għandniex aħna raġuni tajba biex nafdaw kitbiethom?

Korretta Fid-​Dettalji

Fil-​kawżi tal-​qrati l-​kredibilità tat-​testimonjanza taʼ xhud tistaʼ spiss tiġi ddeterminata fuq il-​bażi taʼ fatti taʼ importanza żgħira. Qbil fuq dettalji żgħar għandu mnejn jittimbra t-​testimonjanza bħala eżatta u onesta, fil-​waqt li diskrepanzi serji jistgħu jesponuha bħala falzità. Mill-​banda l-​oħra, rakkont pulit iżżejjed​—wieħed li fih hemm irranġati bil-​galbu d-​dettalji kollha sa l-​inqas wieħed—​jistaʼ wkoll jikxef testimonjanza falza.

It-“testimonjanza” tal-​kittieba tal-​Bibbja kif tipparaguna f’dan ir-​rigward? Il-​kittieba tal-​Bibbja wrew konsistenza straordinarja. Hemm qbil kbir saħansitra dwar dettalji taʼ ftit importanza. Madankollu, l-​armonija m’hijiex irranġata deliberatament, għax dan kien iqajjem suspetti taʼ ftehim bejniethom. Huwa ovvju li fejn hemm il-​koinċidenzi dawn ma kinux ippjanati, billi l-​kittieba spiss kienu fi qbil bla ma jafu kif. Ikkunsidra xi eżempji.

Mattew, wieħed mill-​kittieba tal-​Bibbja, kiteb: “Ġesù mar fid-​dar taʼ Pietru, u ra li omm il-​mara taʼ Pietru kienet mixħuta bid-​deni.” (Korsiv tagħna.) (Mattew 8:​14) Mattew hawnhekk ipprovda dettall interessanti imma mhux essenzjali: Pietru kien miżżewweġ. Dan il-​fatt taʼ ftit importanza huwa appoġġjat minn Pawlu, li kiteb: “Ma għandniex id-​dritt li jkollna mara nisranija magħna bħall-​appostli l-​oħra u . . . Kefa?”b (1 Korintin 9:5) Il-​kuntest jindika li Pawlu kien qiegħed jiddefendi lilu nnifsu kontra kritika bla bżonn. (1 Korintin 9:​1-4) Jidher ċar li dan id-​dettall ċkejken​—il fatt li Pietru kien miżżewweġ—​m’huwiex qiegħed jitressaq minn Pawlu biex jappoġġja l-​eżattezza tar-​rakkont taʼ Mattew imma qiegħed hemm b’kumbinazzjoni.

L-erbaʼ kittieba tal-​Vanġeli​—Mattew, Mark, Luqa, u Ġwanni—​jiddokumentaw li fil-​lejl taʼ l-​arrest taʼ Ġesù, wieħed mid-​dixxipli tiegħu silet sejf u xejjirha lil wieħed irsir tal-​qassis il-​kbir, u qatagħlu widintu. Il-​Vanġelu taʼ Ġwanni biss jirrapporta dettall li ma tantx jidher neċessarju: “Dan il-​qaddej kien jismu Malku.” (Ġwann 18:10, 26) Għala huwa Ġwanni biss li jagħti isem ir-​raġel? Ftit versi iktar ’l isfel ir-​rakkont jipprovdi fatt taʼ ftit importanza li ma nsibuh imkien iżjed: Ġwanni “kien midħla tal-​qassis il-​kbir.” Kien ukoll jaf lin-​nies taʼ dar il-​qassis il-​kbir; il-​qaddejja kienu midħla tiegħu, u hu tagħhom. (Ġwann 18:15, 16) Kienet ħaġa naturali, allura, li Ġwanni jsemmi isem ir-​raġel ferut, fil-​waqt li l-​kittieba l-​oħrajn tal-​Vanġeli, li għalihom dak ir-​raġel kien stranġier, ma jsemmuhx.

Xi drabi, spjegazzjonijiet dettaljati jitħallew barra minn rakkont wieħed imma jiġu pprovduti x’imkien ieħor minn stqarrijiet każwali. Per eżempju, ir-​rakkont taʼ Mattew dwar il-​proċess taʼ Ġesù quddiem is-​Sinedriju Lhudi jgħid li xi nies li kienu preżenti “tawh bil-​ħarta, u qalulu: ‘Aqtaʼ min tahielek, Messija, din id-​daqqa!’” (Korsiv tagħna.) (Mattew 26:67, 68) Għala kellhom jgħidu lil Ġesù biex ‘jaqtaʼ’ min kien tah bil-​ħarta, meta dak li tahielu kien jinsab wieqaf hemmhekk quddiemu? Mattew ma jispjegax. Imma tnejn mill-​kittieba l-​oħrajn tal-​Vanġeli jfornu d-​dettall li kien hemm nieqes: il-​persekuturi taʼ Ġesù għattewlu wiċċu qabel ma ngħata d-​daqqa taʼ ħarta. (Mark 14:65; Luqa 22:64) Mattew jippreżenta l-​materjal tiegħu bla ma jħabbel rasu jekk kienx hemm id-​dettalji kollha sa l-​inqas wieħed.

Il-Vanġelu taʼ Ġwanni jgħid dwar okkażjoni meta folla mdaqqsa nġabret biex tismaʼ lil Ġesù jgħallem. Skond ir-​rakkont, meta Ġesù osserva l-​folla, “qal lil Filippu: ‘Mnejn nixtru l-​ħobż biex dawn ikollhom x’jieklu?’” (Korsiv tagħna.) (Ġwann 6:5) Minn dawk id-​dixxipli kollha li kien hemm, Ġesù għala staqsa lil Filippu minn fejn setgħu jixtru ftit ħobż? Il-​kittieb ma jgħidx. Fir-​rakkont parallel, iżda, Luqa jirrapporta li l-​inċident seħħ qrib Betsajda, belt fuq ix-​xtut tat-​Tramuntana tal-​Baħar tal-​Galilija, u iktar kmieni fil-​Vanġelu taʼ Ġwanni jintqal li “Filippu kien minn Betsajda.” (Ġwann 1:​44; Luqa 9:​10) Mela Ġesù loġikament staqsa lil persuna li kienet tiġi minn dawk l-​inħawi. Il-​qbil bejn id-​dettalji huwa straordinarju, u madankollu jidher ċar li kien aċċidentali.

F’xi każi meta ċerti dettalji jitħallew barra dan iktar iżid il-​kredibilità tal-​kittieb tal-​Bibbja. Per eżempju, dak li kiteb l-​1 Slaten jgħid dwar nixfa qalila f’Iżrael. Kienet tant qalila li s-​sultan ma setax isib ilma u ħaxix biżżejjed biex iżomm liż-​żwiemel u lill-​bgħula tiegħu ħajjin. (1 Slaten 17:7; 18:5) Madankollu, l-​istess rakkont jirrapporta li l-​profeta Elija ordna li jinġieblu ilma biżżejjed fuq il-​Muntanja Karmel (biex jintuża f’konnessjoni maʼ sagrifiċċju) biex jimla trinka li kienet tiċċirkonda medda taʼ madwar 10,000 pied kwadru. (1 Slaten 18:33-​35) Fl-​eqqel taʼ dik in-​nixfa, minn fejn ġie dak l-​ilma kollu? Il-​kittieb taʼ l-​1 Slaten ma qagħadx iħabbel rasu biex jispjega. Madankollu, kull min kien jgħix f’Iżrael kien jaf li l-​Karmel kienet fuq il-​kosta tal-​Baħar Mediterran, bħalma tindika rimarka aċċidentali iktar tard fir-​rakkont. (1 Slaten 18:43) B’hekk, ilma baħar kien hemm kemm trid. Li kieku dan il-​ktieb, li f’aspetti oħrajn huwa ddettaljat, kien sempliċement ħrejjef jilagħbuha taʼ fatti, il-​kittieb tiegħu, li f’dak il-​każ kien ikun imbroljun makakk, għala kien se jħalli inkonsistenza ovvja bħal dik fit-​test?

Mela tistaʼ l-​Bibbja tkun fdata? L-​arkeoloġi tellgħu biżżejjed fdalijiet antiki biex jikkonfermaw li l-​Bibbja tirreferi għal nies reali, postijiet reali, u ġrajjiet reali. Iktar konvinċenti, madankollu, hemm l-​evidenza misjuba fil-​Bibbja nfisha. Kittieba onesti ma ħafruha lil ħadd​—lanqas lilhom infushom—​fl-iddokumentar tal-​fatti kif ġraw. Il-​konsistenza ġewwinija tal-​kitbiet, inklużi l-​kumbinazzjonijiet, tagħti lit-​“testimonjanza” dehra ċara taʼ verità. B’“sinjali ċerti t’awtentiċità” bħal dawn, il-​Bibbja hija, tabilħaqq, ktieb li tistaʼ tafdah.

[Noti taʼtaħt]

[Stampa f’paġna 15]

Il-​framment taʼ Tel Dan

[Stampa f’paġna 16, 17]

Skultura Assirjana fuq ħajt li turi l-​assedju taʼ Lakis, imsemmi fit-​2 Slaten 18:13, 14