Seklu U Nofs Taʼ Ferroviji Taħt L-Art
MINN KORRISPONDENT TAʼ STENBAĦ! FL-UNGERIJA
DAWK li ħaffru l-mina baqgħu ċċassati bla ma riedu jemmnu dak li kixfu. Kienet is-sena 1912. ’L isfel sew taħt it-toroq taʼ New York City, waqt li kienu qegħdin iħaffru biex ikabbru sistema li kienet għadha kif inbniet taʼ mini għal ferroviji taħt l-art, dawn sabu ruħhom f’kamra kbira moħbija. Il-kamra kienet mgħammra b’mod taʼ l-għaġeb—bħal palazz! Matulha kien hemm mirja, linef, u pitturi mas-soqfa. Il-ħitan kienu għadhom miksijin bl-injam, li kien tqarqaċ biż-żmien. F’nofs il-kamra kien hemm funtana dekorattiva li kienet ilha ma tnixxi l-ilma.
Il-kamra kienet tieħu lejn mina. Il-ħaddiema baqgħu mbellhin meta hemmhekk raw vagun taʼ ferrovija mżejjen sabiħ, li jesaʼ 22 passiġġier, jistenna fuq il-linji. Kien hemm xi sistema oħra taʼ mini taħt New York qabel dik li kienu qegħdin iħaffru huma? Min setaʼ bnieh dan il-post?
Mini u Ferroviji Taħt L-Art
Passaġġi taħt l-art ilhom eluf taʼ snin jintużaw għal minjieri, għall-ilma, u għal skopijiet militari. It-trasport taʼ passiġġieri minn taħt l-art b’mod mekkanizzat, madankollu, huwa xi ħaġa li nbdiet fi żmien iktar riċenti. Kmieni fis-seklu 19, it-toroq ewlenin taʼ Londra, fl-Ingilterra, kienu maħnuqa b’kull tip taʼ vettura immaġinabbli li kienet teżisti dak iż-żmien, biex ma nsemmux ukoll in-nies bil-mixi. Eluf taʼ nies kienu jaqsmu x-Xmara Thames kuljum, bil-lanċa jew minn fuq il-London Bridge. Xi drabi, it-traffiku tant kien jimxi bil-mod li n-negozjanti ma setgħu jagħmlu xejn ħlief li jaraw il-prodotti tagħhom, li riedu jwasslu lejn is-suq, jinxfu bis-sħana tax-xemx.
Marc Isambard Brunel, inġinier Franċiż li kien joqgħod l-Ingilterra, ħareġ b’idea li maż-żmien kellha ttaffi xi ftit mill-problemi tat-trasport ġewwa Londra. Brunel darba kien osserva dudu tas-susa jħaffer ġo biċċa njama iebsa tal-ballut. Hu nnota li dak il-mollusk ċkejken kellu rasu biss protetta minn qoxra. Id-dudu kien qed juża t-truf taʼ qoxortu li kellhom is-snien bħal serrieq biex iħaffer ġo l-injam. Hekk kif kien jimxi ’l quddiem, kien iħalli kisja lixxa u protettiva taʼ ġir fit-toqba. Billi applika dan il-prinċipju, Brunel ivvinta tarka tal-ħadid fondut għat-tħaffir tal-mini, li wieħed setaʼ jimbottaha ’l quddiem minn ġol-blat permezz taʼ ġakkijiet. Waqt li l-ħaddiema kienu jneħħu t-terrapien minn ġot-tarka, it-tarka kienet iżżomm milli jisfronda kollox. Hekk kif it-tarka kienet tavanza, ħaddiema oħrajn kienu jibnu ħitan tal-ġebel fuq ġewwa tal-mina l-ġdida bħala appoġġ għaliha.
Permezz tat-tarka tiegħu, Brunel irnexxielu jlesti b’suċċess l-ewwel mina tad-dinja li qatt saret taħt l-ilma minn ġo art ratba, taħt it-Thames, fl-1843. Billi għamel hekk, huwa wera kif tabilħaqq tistaʼ ssir il-kostruzzjoni tal-mini u b’hekk ħejja t-triq għall-iżvilupp tas-sistemi moderni taʼ mini għall-ferroviji taħt l-art. Fl-1862, l-ewwel sistema fid-dinja taʼ ferroviji taħt l-art infetħet bejn l-istazzjonijiet ewlenin tal-ferrovija f’Londra u, fl-1865, inxtrat il-mina taʼ Brunel biex tkabbar is-sistema. Dik il-mina għadha sal-lum tagħmel parti mill-Underground taʼ Londra.
Biżaʼ—Immaġinarju u Leġittimu
It-trasport taħt l-art dejjem kellu lil min hu kontra tiegħu. Fis-seklu l-ieħor ħafna nies, billi kienu jaħsbu li x’imkien f’żaqq l-art kien jinsab infern iħeġġeġ, kienu jibżgħu jinżlu taħt l-art. Barra minn hekk, ħafna nies kienu jassoċjaw il-mini mudlama u umdużi maʼ mard li jittieħed u m’atmosfera velenuża.
Mill-banda l-oħra, dawk responsabbli mill-ippjanar tal-belt kellhom xewqa kbira li jagħmlu xi ħaġa dwar il-konġestjoni tat-toroq fil-belt. Il-ferroviji taħt l-art saru suġġett ewlieni għal dibattitu politiku. Kien hemm tabilħaqq raġuni għala wieħed jitħasseb dwar il-kwalità taʼ l-arja f’dawn il-mini. Ġew ipprovati diversi skemi taʼ ventilazzjoni, u mhux kollha għamlu suċċess. Xi wħud minn dawn l-iskemi ħadu vantaġġ miċ-ċaqliq taʼ l-arja li jsir mill-ferroviji; oħrajn kellhom xaftijiet vertikali bi spralli mal-livell tat-triq kull tant distanza, fannijiet qawwijin, jew sistemi li jikkombinaw il-metodi. Sabiex jegħlbu l-barrikata psikoloġika taʼ li wieħed jidħol ġo passaġġi mudlama taħt l-art, l-istazzjonijiet ġew mgħammrin b’lampi tal-gass. Kien f’dan l-isfond li nħolqot il-mina għal ferrovija taħt l-art f’New York li kienet intesiet u li nstabet mill-ħaddiema fl-1912.
L-Ewwel Ferrovija Taħt L-Art F’New York
In-naħa l-oħra taʼ l-Atlantiku minn Londra, inventur kapaċi ieħor, Alfred Ely Beach, kien imħasseb dwar il-problema daqstant akuta tat-traffiku f’New York. Bħala l-pubblikatur tal-ġurnal Scientific American, Beach kien wieħed li ħadem biex iġib ’il quddiem soluzzjonijiet moderni għal problemi antiki, bħal dik tat-toroq miżgħudin. Fl-1849 offra pjan radikali: “Nagħmlu mina taħt Broadway,” waħda mill-iktar toroq traffikużi, “b’fetħiet u b’turġien maʼ kull kantuniera. Dan il-passaġġ taħt l-art għandu jkollu żewġ linji tal-ferrovija, b’mogħdija għal min irid jeħodha bil-mixi fuq iż-żewġ naħat.”
Matul l-għoxrin sena taʼ wara, kien hemm oħrajn li ppreżentaw proposti biex it-trasport jaħdem b’mod iktar mgħaġġel f’New York. Dawn kollha ġew fl-aħħar mill-aħħar miċħudin. Wieħed politikant korrott u b’saħħtu, Boss Tweed, ma ried li tfeġġ ebda kompetizzjoni għall-kumpaniji tat-trasport li minnhom kien jikseb ħafna mid-dħul illegali tiegħu. Imma Mr. Beach, li ma kienx wieħed li jaqtaʼ qalbu, qatt m’abbanduna l-idea li kellu fl-aħħar irnexxielu jaqlibhielu lil Boss li tant kellu pulikarja.
Beach kiseb permess legali biex jibni żewġ mini ħdejn xulxin taħt Broadway li kienu żgħar wisq biex jinġarru l-passiġġieri minnhom. Dawn kellhom iservu “biex jitwasslu l-ittri, il-pakki u l-merkanzija” sa l-uffiċċju ċentrali tal-posta. Imbagħad applika għal amenda biex jitħalla jibni mina kbira waħda biss, taparsi biex jiffranka. B’xi mod ħadd ma nduna bil-makakkerija tiegħu, u l-amenda ġiet approvata. Beach beda l-proġett minnufih imma fil-moħbi. Beda jħaffer mill-kantina taʼ ħanut tal-ħwejjeġ, billi jneħħi t-terrapien bil-lejl permezz taʼ karrijiet bir-roti mdawrin biċ-ċraret biex ma jagħmlux ħoss. Wara biss 58 lejl, il-mina taʼ 95 metru kienet tlestiet.
“Ħabel Taʼ Arja”
Beach kien konxju ferm dwar it-tniġġis li joħnoq li kellhom il-ferroviji taħt l-art f’Londra, peress li kienu jużaw magni li jaħdmu bil-faħam. Il-vagun tiegħu beda jħaddmu b’“ħabel taʼ arja”—bil-pressa minn fann kbir mibni f’daħla fil-ħajt fuq tarf wieħed tal-mina. L-arja kienet timbotta l-vagun ħelu ħelu b’għaxar kilometri s-siegħa, għalkemm setaʼ jilħaq veloċità t’għaxar darbiet iktar. Meta l-vagun kien jasal it-tarf l-ieħor, il-fann kien jibda jdawwar kuntrarju biex jiġbed il-vagun lura! Biex jegħleb it-tnikkir tan-nies li jaħsbuha darbtejn qabel jazzardaw jinżlu taħt l-art, Beach ħa ħsieb li l-kamra spazjuża fejn jistennew il-passiġġieri tkun imdawla sew b’lampi taż-żirkun, li kienu fost l-iktar qawwijin u ċari dak iż-żmien. U għammarha b’siġġijiet lussużi, statwi, twieqi foloz bil-purtieri, u saħansitra pjanu u vaska bil-ħut! Il-linja żgħira nfetħet għall-pubbliku baxx baxx fi Frar taʼ l-1870 u kisbet suċċess immedjat li għaġġeb lil kulħadd. F’sena waħda biss, maʼ l-400,000 ruħ żaru l-mina.
Boss Tweed ifferoċja! Bdew isiru ħafna manuvri politiċi, u Tweed ikkonvinċa lill-gvernatur biex japprova pjan oppost għal ferrovija elevata li kellha tiswa 16-il darba iktar mis-sistema proposta minn Beach għal ferrovija taħt l-art li taħdem bl-arja. Ftit taż-żmien wara, Tweed tressaq il-qorti u weħel għomru l-ħabs. Imma paniku li qam fis-swieq tal-kambju fl-1873 dawwar l-attenzjoni taʼ l-investituri u taʼ l-uffiċjali lil hinn mit-toroq taħt l-art, u Beach sa fl-aħħar għalaqha l-mina. Hemmhekk baqgħet minsija sakemm instabet b’kumbinazzjoni fl-1912, iktar minn sebaʼ snin wara l-ftuħ tas-sistema preżenti taʼ ferroviji taħt l-art taʼ New York fl-1904. Parti mill-mina oriġinali taʼ Beach iktar tard saret parti mill-Istazzjon taʼ City Hall, ġewwa Manhattan.
Il-Ferrovija Taħt L-Art Tal-Millennju
Ftit iktar minn seklu ilu, kien hemm atmosfera taʼ stennija fl-Ungerija. Fl-1896, l-Ungerija kellha tiċċelebra l-1,000 anniversarju mit-twaqqif tagħha. Sa tmiem is-seklu 19, il-belt kapitali, Budapest, kienet se tkun waħda mill-akbar bliet fl-Ewropa. It-toroq tagħha kienu diġà ffollati żżejjed. Biex titnaqqas il-konġestjoni saret proposta għal ferrovija fuq l-art li tkun taħdem bl-elettriku bħala parti miċ-ċelebrazzjonijiet tal-millennju. Imma l-idea ma kinitx dak li kienu qegħdin ifittxu l-awtoritajiet muniċipali, u l-proposta ġiet miċħuda. Sadattant, l-Underground taʼ Londra kien laqat l-immaġinazzjonijiet taʼ wħud li jippjanaw it-trasport f’pajjiżi oħra. Espert minn dawn fl-Ungerija, Mr. Mór Balázs, ħareġ bl-idea taʼ sistema taʼ ferroviji taħt l-art li jaħdmu bl-elettriku. Din ġiet approvata, u l-bini tagħha nbeda f’Awissu taʼ l-1894.
Il-passaġġi taħt l-art inbnew billi ntuża l-metodu taʼ qattaʼ-u-għatti—titħaffer ħofra tul triq eżistenti, u jitqiegħdu l-linji tal-ferrovija fil-qiegħ. Imbagħad tissaqqaf it-trinka, u t-triq terġaʼ tkompli tintuża. Fit-2 taʼ Mejju, 1896, is-sistema taʼ mini taħt l-art b’tul taʼ 3.7 kilometri ġiet inawgurata. Rikba f’wieħed mill-vaguni individwali tagħha li jaħdmu bl-elettriku kienet ferm aħjar mir-riħa taʼ kubrit li kellhom jissaportu dawk li kienu jużaw l-ewwel Underground taʼ Londra! Ftit jiem wara li nfetħet, ir-Re Franz Josef I żar is-sistema l-ġdida taʼ ferroviji taħt l-art u aċċetta li tissemma għalih. Matul iż-żminijiet politikament tempestużi li ġew wara, madankollu, il-linja ngħatat l-isem ġdid taʼ Il-Ferrovija Taħt L-Art Tal-Millennju. Kienet l-ewwel sistema ferrovjarja taħt l-art fil-kontinent Ewropew. Ma damux ma ġew oħrajn. Fl-1900 ġiet fis-seħħ il-Métro taʼ Pariġi, u s-servizz taʼ ferroviji taħt l-art f’Berlin beda fl-1902.
Il-Ferroviji Taħt L-Art Wara 100 Sena
Għall-1,100 anniversarju taʼ l-Ungerija fl-1996, il-linja tal-ferrovija taħt l-art ġiet restawrata għas-sbuħija u l-istil oriġinali tagħha. Madum ċkejken abjad u borduri ornamentali lewn l-inbid aħmar iżejnu l-ħitan taʼ kull stazzjon. L-ismijiet taʼ l-istazzjonijiet jispikkaw—bi gwarniċ tal-madum mal-ħajt. Il-pilastri tal-ħadid inħadmu mill-ġdid u nżebgħu ħodor biex ifakkru fl-atmosfera tas-seklu l-imgħoddi. L-istazzjon ċentrali taʼ Budapest jinkludi mużew tal-ferroviji, fejn tistaʼ tara wieħed mill-vaguni oriġinali tas-sistema—li jaqbeż il-100 sena! Hemm esebiti wkoll affarijiet li għandhom x’jaqsmu mal-kostruzzjoni tal-Ferrovija Taħt L-Art Tal-Millennju kif ukoll affarijiet mill-Métro iktar modern taʼ Budapest.
Meta jżuru l-mużew, ix-Xhieda taʼ Jehovah fl-Ungerija ma jistgħux ma jiftakrux li m’ilux wisq il-linja tal-ferrovija taħt l-art kellha funzjoni differenti mhux ħażin għall-Kristjani li jgħixu hawn. Tul iż-żmien kollu li xogħlhom kien ipprojbit fl-Ungerija, ix-Xhieda kienu b’mod diskret jużaw l-istazzjonijiet taʼ dil-ferrovija famuża biex jitkellmu m’oħrajn dwar is-Saltna t’Alla. Mill-1989 ’l hawn, ix-Xhieda gawdew il-libertà li jippridkaw fl-Ungerija. Imma għadek tistaʼ ssibhom fil-Ferrovija Taħt L-Art Tal-Millennju, jaqsmu twemminhom li l-Millennju deskritt fil-Bibbja—il-ħakma t’1,000 sena minn Kristu—dalwaqt se jasal.
Wirt L-Ewwel Mini Għall-Ferroviji Taħt L-Art
Illum ferroviji taħt l-art iwasslu passiġġieri minn post għall-ieħor fi bliet ewlenin madwar id-dinja. F’xi pajjiżi, mal-problemi antiki taʼ l-istorbju u tat-tniġġis taʼ l-arja, żdiedu l-isfidi tat-tħażżiż mal-ħitan u tal-kriminalità. Imma bosta sistemi jirriflettu l-ideali prattiċi u estetikament sbieħ tad-disinjaturi bikrin tal-mini għall-ferroviji taħt l-art. Ix-xewqa li jiġi estiż u mtejjeb it-trasport tal-massa għadha qawwija. Sistemi taʼ ferroviji taħt l-art dan l-aħħar tlestew jew qed jinbnew fi bliet bħalma huma Bangkok, Medellin, Seoul, Shanghai, Taipei, u Varsavja. Tgħid l-ewwel disinjaturi tal-mini għall-ferroviji taħt l-art kienu jkunu sorpriżi b’dan kollu? X’aktarx li le—użu mifrux bħal dan hu preċiż dak li basru huma seklu u nofs ilu.
[Stampi fʼpaġna 27]
1. Stazzjon restawrat fil-Mużew tal-Ferrovija Taħt L-Art Tal-Millennju taʼ Budapest
2-4. Wieħed mill-vaguni oriġinali tal-Ferrovija Taħt L-Art Tal-Millennju taʼ l-1896 li kienu jaħdmu bl-elettriku