Ara l-Isem t’Alla fid-Danimarka
KULL sena, ħafna mill-eluf taʼ turisti li jżuru Kopenħagen, jibqgħu mistagħġbin meta jaraw l-isem t’Alla, Ġeħova, jew יהוה bl-Ebrajk, minqux fuq xi kastelli u bini ieħor fil-belt kapitali u madwarha.a Pereżempju, fiċ-ċentru tal-belt, fuq il-bieb tal-Knisja tat-Tarzna (Holmens Kirke) hemm l-isem t’Alla miktub b’ittri kbar tad-deheb. L-isem jidher ukoll fuq in-naħa taʼ ġewwa tal-bieb fuq plakka kommemorattiva bid-data tal-1661.
Tefgħa taʼ ġebla ’l bogħod mill-Knisja tat-Tarzna hemm bini msejjaħ it-Torri t-Tond (Rundetårn). Fuq il-ħajt taʼ barra, l-isem divin jidher b’ittri kbar bl-Ebrajk bħala parti minn kitba bil-Latin. Meta tiġi tradotta, din tgħid: “Ħalli Ġeħova jagħmel li d-duttrina tajba u l-ġustizzja jidħlu f’qalb ir-Re Kristinu r-Rabaʼ.” L-isem t’Alla kif sar daqshekk magħruf fid-Danimarka?
Ir-Riforma Protestanta u t-Traduzzjoni tal-Bibbja
Fattur importanti fit-tixrid tal-isem t’Alla kien ir-Riforma Protestanta. Riformisti Ewropej bħal Martin Luther (jew Luteru), John Calvin, u Huldrych Zwingli, għamlu studju bir-reqqa tal-Bibbja u tal-lingwi oriġinali tagħha—l-Ebrajk, l-Aramajk, u l-Koine, jew il-Grieg komuni. B’hekk, dawn saru midħla tal-isem persunali t’Alla. Fi prietka li għamel, Martin Luther qal: “Dan l-isem Ġeħova . . . jappartjeni b’mod esklużiv lill-Alla l-veru.”
Minkejja dan, meta Luteru ttraduċa l-Bibbja bil-Ġermaniż, hu żamm mat-tradizzjoni mhix Skritturali u ttraduċa l-isem divin bħala “Mulej” jew “Alla,” u b’hekk uża titli, u mhux l-isem t’Alla. Iktar tard, Luteru talab lil sieħbu, Johannes Bugenhagen, iħejji verżjoni tal-Bibbja taʼ Luteru bid-djalett Ġermaniż, il-lingwa mitkellma fit-tramuntana tal-Ġermanja u fin-nofsinhar tad-Danimarka. Fid-daħla tiegħu tal-edizzjoni tal-1541 (l-ewwel edizzjoni ġiet pubblikata fl-1533), Bugenhagen għamel diversi referenzi għall-isem divin, inkluż l-istqarrija: “Ġeħova hu l-isem qaddis t’Alla.”
Fl-1604, teologu żagħżugħ jismu Hans Paulsen Resen kellem lir-Re Kristinu r-Rabaʼ dwar ċerti żbalji fit-traduzzjoni Daniża tal-Bibbja taʼ Luteru. Imbagħad, Resen talab permess biex iħejji traduzzjoni ġdida bbażata fuq it-testi oriġinali bl-Ebrajk u bil-Grieg. Il-permess ngħata. F’nota fuq Ġenesi 2:4, Resen kiteb li “Ġeħova” hu “l-Esseri Suprem, l-uniku Mulej.”b
Hekk kif l-isem divin sar magħruf, beda jidher f’postijiet pubbliċi. Pereżempju, fl-1624, wara li kien ġie maħtur bħala isqof, Hans Paulsen Resen ordna li titwaħħal plakka fil-Knisja taʼ Bronshoj. Fin-naħa taʼ fuq tal-plakka, hemm minqux bid-deheb Jehova, l-isem t’Alla bid-Daniż. Ukoll, f’ħafna mill-kitbiet tiegħu bħala isqof, Resen inkluda mal-firma tiegħu l-kliem “Ġeħova jara.”
Lejn l-aħħar tas-seklu 18, it-traduzzjoni tal-Bibbja bil-Ġermaniż taʼ Johann David Michaelis ġiet pubblikata bid-Daniż. Anki din il-Bibbja fiha l-isem divin f’ħafna postijiet. Bl-istess mod, fis-seklu 19, tradutturi tal-Bibbja bħal Christian Kalkar u oħrajn, daħħlu l-isem divin f’ħafna mill-postijiet fejn jidher fit-test oriġinali. Imbagħad, fl-1985, ix-Xhieda taʼ Ġeħova ppubblikaw it-Traduzzjoni tad-Dinja l-Ġdida taʼ l-Iskrittura Mqaddsa bid-Daniż. Dawk li jħobbu l-Bibbja kienu ferħanin se jtiru meta raw l-isem Ġeħova tradott fedelment iktar minn 7,000 darba.
F’talba lil Alla, Ġesù Kristu qal: “Urejt ismek.” (Ġwanni 17:6) U fit-talba mudell tiegħu, li kultant tissejjaħ it-talba tal-Missierna, Ġesù qal: “Ħa jitqaddes ismek.” (Mattew 6:9) Bħalma turi l-istorja tad-Danimarka, ħafna wħud ħadu dan il-kliem bis-serjetà.
[Noti taʼ taħt]
a Dawn l-erbaʼ ittri, imsejħin it-Tetragramma, huma konsonanti u jinqraw mil-lemin għax-xellug. Dawn normalment jiġu tradotti JĦWH jew JHVH. Fi żmien il-qedem, il-qarrej kien ilissen il-vokali neqsin, bħalma hu komuni llum meta jinqraw l-abbrevjazzjonijiet.
b F’Ġenesi 2:4 jidher għall-ewwel darba l-isem uniku u persunali t’Alla fit-test oriġinali tal-Bibbja Mqaddsa. Dan l-isem, li jidher madwar 7,000 darba fit-test oriġinali, ifisser “Hu Jġiegħel li Jsir,” u b’hekk jidentifika lil Ġeħova bħala l-Wieħed li l-iskop tiegħu dejjem jitwettaq. Dak li jgħid isir.
[Kaxxa/Stampa f’paġna 25]
TYCHO BRAHE U L-ISEM T’ALLA
Fl-1597, Tycho Brahe, astronomu Daniż famuż, kellu nuqqas taʼ qbil man-nobbiltà Daniża u mar-Re Kristinu r-Rabaʼ, u b’hekk ħalla art twelidu. F’poeżija li biha ta l-aħħar tislima lid-Danimarka, Brahe kiteb bil-Latin: “In-nies barranin se jaġixxu miegħi b’qalb tajba—din hi r-rieda taʼ Ġeħova.”
[Stampa f’paġna 24, 25]
Il-bieb tal-Knisja tat-Tarzna
[Stampa f’paġna 24, 25]
It-Torri t-Tond
[Stampa f’paġna 25]
Hans Paulsen Resen
[Stampa f’paġna 25]
Johannes Bugenhagen uża l-isem t’Alla fid-daħla tal-verżjoni bid-djalett Ġermaniż tal-Bibbja taʼ Luteru, 1541
[Sors tal-istampa f’paġna 25]
Hans Paulsen Resen u Tycho Brahe: Kobberstiksamlingen, Det Kongelige Bibliotek, København