Il-​Valdensi Minn Eretiċi għal Protestanti

Kienet is-​sena 1545, f’Lubéron fir-​reġjun sabiħ taʼ Provence fin-​nofsinhar taʼ Franza. Hawnhekk kienet inġabret armata biex twettaq missjoni terribbli li tqanqlet mill-​intolleranza reliġjuża. Dik il-​ġimgħa kienet waħda mimlija tixrid taʼ demm.

L-​IRĦULA ġew meqrudin, u dawk li kienu jgħixu fihom ittieħdu l-​ħabs jew inqatlu. Suldati mill-​agħar wettqu atroċitajiet krudili f’massakru li kexkex l-​Ewropa. Inqatlu madwar 2,700 raġel, u 600 ntbagħtu jaqdfu bħala lsiera fuq il-​bastimenti, biex ma nsemmux it-​tbatija li sofrew in-​nisa u t-​tfal. Il-​kmandant militari li mexxa din il-​kampanja demmija ġie mfaħħar bil-​kbir mir-​re Franċiż u mill-​papa.

Ir-Riforma kienet diġà ġabet firda fil-​Ġermanja meta r-​Re Kattoliku Franġisk I taʼ Franza, inkwetat dwar il-​firxa tal-​Protestantiżmu, beda jitkixxef dwar l-​hekk imsejħa nies eretiċi fis-​saltna tiegħu. L-​awtoritajiet fi Provence ma sabux ftit każi ’l hemm u ’l hawn t’ereżija, imma rħula sħaħ taʼ nies li ma kinux jaqblu mar-​reliġjon stabbilita. L-​editt, jew digriet, biex tiġi eliminata din l-​ereżija għadda u eventwalment twettaq bil-​massakru taʼ l-​1545.

Min kienu dawn l-​eretiċi? U għala sfaw vittmi taʼ din l-​intolleranza reliġjuża vjolenti?

Mill-​Prosperità għall-​Povertà

Dawk li nqatlu fil-​massakru kienu parti minn moviment reliġjuż li beda lura fis-​seklu 12 u li kien mifrux f’ħafna nħawi fl-​Ewropa. Dan il-​moviment sar uniku fl-​istorja tar-​reżistenza reliġjuża, għall-​mod kif infirex u għall-​fatt li baqaʼ jeżisti għal sekli sħaħ. Il-​biċċa l-​kbira taʼ l-​istorjografi jaqblu li dan il-​moviment beda madwar is-​sena 1170. Fil-​belt Franċiża taʼ Lyons kien hemm negozjant sinjur jismu Vaudès li interessa ruħu ferm f’li jitgħallem kif jogħġob lil Alla. Milli jidher dan tqanqal mit-​twissija taʼ Ġesù Kristu li ċertu raġel għani kellu jbigħ il-​ġid tiegħu u jagħtih lill-​foqra. Għalhekk, Vaudès l-​ewwel ra li jipprovdi finanzjarjament għall-​familja tiegħu u mbagħad telaq l-​għana li kellu biex jippriedka l-​Evanġelju. (Mattew 19:​16-22) Ma damx ma beda jkollu s-​segwaċi, u dawn iktar tard saru magħrufin bħala l-​Valdensi.a

Il-​faqar, l-​ippridkar, u l-​Bibbja kienu fiċ-​ċentru tal-​ħajja taʼ Vaudès. Ma kinitx xi ħaġa ġdida li jsiru protesti kontra l-​għana tal-​kleru. Għadd taʼ wħud fil-​kleru li ma kinux jaqblu mal-​knisja kienu ilhom żmien jiħduha kontra l-​prattiċi korrotti u l-​abbuż tal-​poter tagħha. Imma Vaudès kien lajk, bħall-​maġġuranza tas-​segwaċi tiegħu. Dan bla dubju jispjega għala ħass li kien hemm bżonn taʼ Bibbja fil-​lingwa tal-​poplu. Peress li l-​verżjoni Latina tal-​Bibbja tal-​knisja setaʼ jużaha biss il-​kleru, Vaudès ordna li l-​Evanġelji u xi kotba oħra tal-​Bibbja jiġu tradotti bil-​Franco-Provençal, il-​lingwa li kienet tinftiehem min-​nies komuni fil-​lvant taʼ Franza ċentrali.b Biex jaġixxu skond il-​kmand taʼ Ġesù li jippridkaw, il-​Foqra taʼ Lyons bdew jippridkaw il-​messaġġ tagħhom fil-​pubbliku. (Mattew 28:​19, 20) L-​istorjografu Gabriel Audisio jispjega li l-​persistenza tagħhom fl-​ippridkar pubbliku saret il-​kwistjoni li effettwat b’mod kruċjali l-​attitudni tal-​knisja lejn il-​Valdensi.

Minn Kattoliċi għal Eretiċi

F’dak iż-​żmien, l-​ippridkar kien limitat biss għall-​kleru, u l-​knisja ħadet f’idejha d-​dritt li tagħti l-​awtorità lil xi ħadd biex jippriedka. Il-​kleru kien jikkunsidra lill-​Valdensi bħala injoranti u illetterati, imma fl-​1179, Vaudès fittex l-​awtorizzazzjoni uffiċjali għall-​ippridkar tiegħu mingħand il-​Papa Alessandru III. Il-​permess ngħatalu—imma bil-​kundizzjoni li japprovawh il-​qassisin lokali. L-​istorjografu Malcolm Lambert jinnota li dan “kien ifisser kważi l-​istess bħal rifjut totali.” Tabilħaqq, l-​Arċisqof Jean Bellesmains taʼ Lyons ipprojbixxa formalment l-​ippridkar mil-​lajċi. Vaudès wieġeb lura billi kkwota Atti 5:29: “Jeħtieġ nobdu aktar lil Alla milli l-​bnedmin.” Minħabba li ma mexiex skond il-​projbizzjoni, Vaudès ġie skomunikat mill-​knisja fl-​1184.

Għalkemm il-​Valdensi tkeċċew mid-​djoċesi taʼ Lyons u ġew imġagħlin jitilqu mill-​belt, donnu li d-​digriet tal-​bidu kien, sa ċertu punt, fit-​teorija biss. Ħafna nies ordinarji kienu jammiraw lill-​Valdensi għas-​sinċerità tagħhom u l-​mod kif kienu jgħixu, u anki xi isqfijiet komplew ikellmuhom.

Skond l-​istorjografu Euan Cameron, jidher li l-​predikaturi Valdensi ma kinux “jopponu l-​Knisja Rumana sempliċement għax riedu hekk.” Kulma xtaqu kien li “jippridkaw u jgħallmu.” L-​istorjografi jgħidu li l-​moviment kien fil-​fatt imbottat fl-​ereżija minn serje taʼ digrieti li bil-​mod il-​mod naqqsu l-​poter u l-​influwenza tal-​Valdensi għal kollox. Id-​digrieti tal-​Knisja laħqu l-​quċċata tagħhom fl-​iskomunika li ħareġ ir-​Rabaʼ Kunsill Lateran kontra l-​Valdensi fl-​1215. Dan kif effettwa l-​ippridkar tagħhom?

Inħbew fis-​Sigriet

Vaudès miet fis-​sena 1217, u l-​persekuzzjoni xerrdet lis-​segwaċi tiegħu fil-​widien taʼ l-​Alpi Franċiżi, fil-​Ġermanja, fl-​Italja taʼ fuq, u fl-​Ewropa Ċentrali u tal-​Lvant. Il-​persekuzzjoni ġagħlet ukoll lill-​Valdensi jmorru joqogħdu fl-​inħawi rurali, u b’hekk l-​attivitajiet taʼ l-​ippridkar tagħhom ġew limitati f’ħafna modi.

Fl-1229 il-​Knisja Kattolika temmet il-​Kruċjata tagħha kontra l-​Katari, jew l-​Albiġiżi, fin-​nofsinhar taʼ Franza.c Issa kien imiss lill-​Valdensi biex jiġu attakkati bl-​istess mod. L-​Inkwiżizzjoni dalwaqt kienet se ddur bla ħniena kontra dawk kollha li kienu jopponu l-​knisja. Il-​biżaʼ ġagħal lill-​Valdensi jinħbew. Sa l-​1230 ma kinux għadhom jippridkaw fil-​pubbliku. Audisio jispjega: “Flok ma kienu jmorru jfittxu nagħġa ġdida . . . , taw ruħhom biex jieħdu ħsieb il-​konvertiti, billi jżommuhom sodi fil-​fidi meta jiffaċċjaw il-​pressjoni u l-​persekuzzjoni minn barra.” Hu jżid jgħid li “l-​ippridkar baqaʼ essenzjali imma fil-​prattika nbidel kompletament.”

It-​Twemmin u l-​Prattiċi Tagħhom

Sas-​seklu 14, l-​attivitajiet taʼ l-​ippridkar ma baqgħux isiru kemm mill-​irġiel u kemm min-​nisa imma minflok il-​Valdensi kienu żviluppaw distinzjoni bejn min kien jippriedka u min kien jemmen. Irġiel imħarrġin sew biss kienu qed jieħdu sehem f’xogħol pastorali. Dawn il-​ministri li kienu jivvjaġġaw minn post għal ieħor iktar tard saru magħrufin bħala barbes (barba jew ziju).

Il-barbes, li kienu jżuru l-​familji Valdensi fi djarhom, ħadmu biex il-​moviment jibqaʼ jeżisti, iktar milli biex ikompli jinxtered. Il-​barbes kollha kienu jafu jaqraw u jiktbu, u t-​taħriġ tagħhom, li kien idum madwar sitt snin, kien ibbażat fuq il-​Bibbja. Il-​fatt li kienu jużaw il-​Bibbja fl-​ilsien tal-​poplu għenhom jispjegawha lill-​merħliet tagħhom. Anki dawk li kienu kontrihom ammettew li l-​Valdensi, inkluż it-​tfal, kienu jafuha sew il-​Bibbja u setgħu jikkwotaw siltiet twal mill-​Iskrittura.

Fost affarijiet oħrajn, il-​Valdensi tal-​bidu kienu jirrifjutaw il-​gideb, il-​purgatorju, il-​Quddies għall-​mejtin, il-​maħfra u l-​indulġenzi papali, u l-​qima taʼ Marija u tal-​“qaddisin.” Kienu jagħmlu wkoll l-​osservanza annwali taʼ l-​Ikla taʼ Fil-​Għaxija tal-​Mulej, jew l-​Aħħar Ċena. Skond Lambert, l-​għamla tagħhom taʼ qima “kienet, fil-​fatt, ir-​reliġjon tal-​lajk ordinarju.”

“Ħajja Doppja”

Il-​komunitajiet tal-​Valdensi kienu qrib ħafna taʼ xulxin. L-​individwi kienu jiżżewġu lil xi ħadd fl-​istess moviment, u matul is-​sekli, dan ħoloq kunjomijiet Valdensi. Madankollu, biex jibqgħu ħajjin, il-​Valdensi pprovaw jaħbu l-​opinjonijiet tagħhom. Is-​segretezza marbuta mat-​twemmin u l-​prattiċi reliġjużi tagħhom għamlitha iktar faċli għal dawk li kienu kontrihom biex jakkużawhom sfaċċatament, per eżempju billi qalu li kienu jieħdu sehem fil-​qima tax-​Xitan.d

Mod wieħed kif il-​Valdensi ħadmu kontra dawn l-​akkużi kien billi għamlu kompromessi u pprattikaw dak li l-​istorjografu Cameron isejjaħlu “qbil minimu” mal-​qima Kattolika. Ħafna Valdensi kienu jqerru maʼ qassisin Kattoliċi, imorru l-​Quddies, jużaw l-​ilma mbierek, u saħansitra jmorru fuq pellegrinaġġi. Lambert jinnota: “F’ħafna affarijiet kienu jagħmlu bħall-​ġirien Kattoliċi tagħhom.” Audisio jgħid ċar u tond li maż-​żmien, il-​Valdensi “għexu ħajja doppja.” Hu jżid: “Minn banda, kienu jagħmluha taʼ Kattoliċi biex jipproteġu t-​trankwillità relattiva tagħhom; mill-​banda l-​oħra, kienu josservaw għadd taʼ riti u drawwiet bejniethom li kienu jiżguraw li l-​komunità [Valdensa] tkompli teżisti.”

Minn Eretiċi għal Protestanti

Fis-​seklu 16, ir-​Riforma biddlet kompletament ix-​xena reliġjuża taʼ l-​Ewropa. Il-​vittmi taʼ l-​intolleranza setgħu jew ifittxu rikonoxximent legali fil-​pajjiż tagħhom stess jew inkella jemigraw biex ifittxu kundizzjonijiet aħjar. L-​idea taʼ ereżija saret inqas importanti, peress li ħafna nies kienu bdew jiddubitaw mir-​reliġjon tradizzjonali u stabbilita.

Sa mill-​1523, ir-​Riformista magħruf Luteru semma lill-​Valdensi. Fl-​1526, wieħed mill-​barbes Valdensi ġab lura lejn l-​Alpi xi aħbarijiet dwar l-​iżviluppi reliġjużi fl-​Ewropa. Wara dan kien hemm perijodu taʼ bidla li fih il-​komunitajiet Protestanti qasmu l-​ideat mal-​Valdensi. Il-​Protestanti inkuraġġew lill-​Valdensi biex jieħdu ħsieb u jappoġġaw l-​ewwel traduzzjoni tal-​Bibbja mil-​lingwi oriġinali għall-​Franċiż. Din ġiet stampata fl-​1535, u iktar tard saret magħrufa bħala l-​Bibbja taʼ Olivétan. Iżda, l-​ironija hi li l-​biċċa l-​kbira tal-​Valdensi ma kinux jifhmu l-​Franċiż.

Hekk kif kompliet il-​persekuzzjoni mill-​Knisja Kattolika, numru kbir taʼ Valdensi marru joqogħdu fir-​reġjun taʼ Provence fin-​nofsinhar taʼ Franza fejn kien hemm inqas periklu, u hekk ukoll għamlu xi immigranti Protestanti. L-​awtoritajiet malajr ġew avżati dwar din l-​immigrazzjoni. Minkejja li kien hemm ħafna rapporti pożittivi dwar l-​istil taʼ ħajja u l-​morali tal-​Valdensi, xi nies iddubitaw mil-​lealtà tagħhom u akkużawhom li kienu taʼ theddida għall-​bon ordni. L-​editt taʼ Mérindol ħareġ, u rriżulta fit-​tixrid orribbli taʼ dmija li ssemma fil-​bidu taʼ dan l-​artiklu.

Ir-relazzjonijiet bejn il-​Kattoliċi u l-​Valdensi komplew sejrin lura. Sabiex jirreaġixxu għall-​attakki li kienu ġejjin kontrihom, il-​Valdensi saħansitra irrikorrew għall-​użu tal-​forza bl-​armi biex jiddefendu ruħhom. Dan il-​konflitt tefagħhom fi ħdan il-​Knisja Protestanta. B’hekk, il-​Valdensi ngħaqdu fi sħubija mal-​Protestantiżmu li kien iktar aċċettat.

Mas-sekli, ġew stabbiliti knejjes Valdensi f’pajjiżi ’l bogħod minn Franza bħall-​Urugwaj u l-​Istati Uniti. Madankollu, il-​biċċa l-​kbira taʼ l-​istorjografi jaqblu maʼ Audisio, li jgħid li r-​reliġjon tal-​Valdensi “spiċċat fi żmien ir-​Riforma,” meta “nbelgħet” mill-​Protestantiżmu. Fil-​fatt, sekli sħaħ qabel, il-​moviment tal-​Valdensi kien tilef ħafna miż-​żelu li kellu fil-​bidu. Dan seħħ meta l-​membri tiegħu bil-​biżaʼ abbandunaw l-​ippridkar u t-​tagħlim ibbażat fuq il-​Bibbja.

[Noti taʼ taħt]

[Mappa/Stampa f’paġna 23]

(Għall-formazzjoni sħiħa tat-test, ara pubblikazzjoni)

Inħawi influwenzati mill-​Valdensi

FRANZA

Lyons

PROVENCE

Lubéron

Strasbourg

Milan

Ruma

Berlin

Praga

Vjenna

[Stampa]

Il-​Valdensi ħadu ħsieb u appoġġaw it-​traduzzjoni tal-​Bibbja taʼ Olivétan taʼ l-​1535

[Sors]

Bibbja: © Cliché Bibliothèque nationale de France, Paris

[Stampi f’paġna 20]

VAUDÈS

Il-​ħruq taʼ żewġ nisa xjuħ Valdensi

[Sors]

Paġni 20 u 21: © Landesbildstelle Baden, Karlsruhe