Mari—Belt Dominanti tal-​Qedem fid-​Deżert

“KONT daqsxejn eċċitat x’ħin dħalt fil-​kamra wara li qattajt lejl niċċelebra maʼ sħabi l-​fortuna tagħna,” jiftakar l-​arkeologu Franċiż André Parrot. F’Jannar taʼ l-​1934, f’Tell Hariri, viċin ir-​raħal żgħir t’Abu Kemal li jinsab viċin l-​Ewfrat fis-​Sirja, Parrot u t-​tim tiegħu skavaw statwa li kellha din il-​kitba: “Lamgi-Mari, sultan taʼ Mari, qassis il-​kbir t’Enlil.” Kienu tassew ferħanin b’din l-​iskoperta.

Fl-aħħar il-​belt taʼ Mari nstabet! Din l-​iskoperta għala hi taʼ interess għall-​istudenti tal-​Bibbja?

Għala Hi taʼ Interess?

Għalkemm l-​eżistenza taʼ Mari kienet magħrufa minħabba xi kitbiet antiki, il-​post eżatt fejn tinsab baqaʼ misteru għal żmien twil. Skond xi skribi Sumiriċi, Mari kienet il-​post t’awtorità taʼ dinastija li għandha mnejn kienet taħkem fuq il-​Mesopotamja kollha. Peress li Mari kienet mibnija maʼ l-​ixtut taʼ l-​Ewfrat, hi tinsab f’post strateġiku fin-​nofs bejn ir-​rotot tal-​kummerċ li jgħaqqdu l-​Golf Persjan maʼ l-​Assirja, il-​Mesopotamja, l-​Anatolja, u l-​Kosta tal-​Mediterran. Il-​merkanzija kienet tinkludi l-​injam, il-​metall, u l-​ġebel​—affarijiet li tant kienu nieqsa fil-​Mesopotamja—u dawn kienu jiġu trasportati minn ġol-​belt. It-​taxxi fuq dawn l-​affarijiet ġabu ġid kbir f’Mari, u b’hekk setgħet tiddomina dak ir-​reġjun. Madankollu din il-​ħakma ntemmet meta s-​Sirja ġiet konkwistata minn Sargon t’Akkad.

Xi 300 sena wara r-​rebħa taʼ Sargon, Mari kienet maħkuma minn diversi gvernaturi militari. Taħt il-​ħakma tagħhom, din il-​belt reġgħet kisbet ftit prosperità. Madankollu, sa żmien l-​aħħar ħakkiem tagħha, Zimri-Lim, Mari bdiet titlef il-​prominenza tagħha. Zimri-Lim ipprova jgħaqqad l-​imperu tiegħu permezz taʼ rebħiet militari, trattati, u rabtiet taʼ żwieġ. Imma madwar l-​1760 Q.E.K., is-​Sultan Hammurabi taʼ Babilonja rebaħ il-​belt u qeridha, u b’hekk temm dik li Parrot sejħilha “waħda mill-​iktar ċivilizzazzjonijiet avanzati tad-​dinja antika.”

Meta t-​truppi taʼ Hammurabi qerdu lil Mari, mingħajr ma kienu jafu għenu bil-​kbir lill-​arkeoloġi u l-​istorjografi taʼ llum. Meta waqqgħu s-​swar magħmulin minn briks tat-​tajn li ma kinux moħmija, huma difnu xi bini li f’xi postijiet kien twil kważi ħames metri, u dan għen biex ma jispiċċawx maż-​żmien. L-​arkeoloġi skavaw il-​fdalijiet taʼ tempji u palazzi, flimkien maʼ ħafna artefatti u eluf taʼ kitbiet li jixħtu dawl fuq iċ-​ċivilizzazzjoni antika.

Il-​fdalijiet taʼ Mari għala huma taʼ interess għalina? Ikkunsidra ż-​żmien meta kien jgħix il-​patrijarka Abraham. Hu twieled fis-​sena 2018 Q.E.K., 352 sena wara d-​Dilluvju l-​kbir. Hu kien l-​għaxar wieħed mill-​ġenerazzjoni taʼ Noè. Peress li Alla kien tah kmand, Abraham telaq mill-​belt t’Ur fejn kien twieled u mar Ħaran. Fl-​1943 Q.E.K., meta Abraham kellu 75 sena, hu telaq minn Ħaran u rħielha lejn l-​art taʼ Kangħan. “It-​tluq t’Abraham minn Ur għal Ġerusalemm [f’Kangħan] seħħ fi żmien Mari,” jgħid l-​arkeologu Taljan Paolo Matthiae. Għalhekk, l-​iskoperta taʼ Mari hija taʼ valur sabiex tkun tistaʼ tgħinna nimmaġinaw id-​dinja li kien jgħix fiha l-​qaddej leali Abraham.a​—Ġenesi 11:10–12:4.

Il-​Fdalijiet X’Jikxfu?

Ir-​reliġjon iffjorixxiet f’Mari bħalma għamlet fil-​bqija tal-​Mesopotamja. Kien meqjus id-​dmir tal-​bniedem li jaqdi lill-​allat. In-​nies dejjem kienu jaraw x’inhi r-​rieda taʼ l-​allat qabel ma kienu jieħdu xi deċiżjoni importanti. L-​arkeoloġi sabu l-​fdalijiet taʼ sitt tempji. Fosthom hemm it-​Tempju taʼ l-​Iljuni (li ħafna jsibuh bħala t-​tempju taʼ Dagan, li fil-​Bibbja jissejjaħ Dagon) u s-​santwarji taʼ Ixtar, l-​alla mara tal-​fertilità, u taʼ l-​alla-xemx Shamash. Oriġinalment, fit-​tempji kien hemm statwa taʼ l-​alla li lilha kienu jagħmlu offerti u suppliki. Dawk li kienu devoti lejn din l-​istatwa kienu jpoġġu statwetti tagħhom infushom li kienu jagħmluhom jitbissmu u jitolbu u kienu jpoġġuhom fuq bankijiet fis-​santwarju, għax huma kienu jemmnu li x-​xbieha tagħhom kienet se ttawwal l-​att taʼ qima tagħhom. Parrot innota: “L-​istatwa kienet bħax-​xemgħa fil-​qima Kattolika taʼ llum imma sa ċertu punt kienet tfisser saħansitra iktar minn hekk; kienet tissostitwixxi lil dak li kien jemmen.”

L-​iktar skoperta spettakolari fil-​fdalijiet taʼ Tell Hariri kienu l-​fdalijiet taʼ palazz immens, magħruf bl-​isem taʼ l-​aħħar okkupant tiegħu, is-​Sultan Zimri-Lim. L-​arkeologu Franċiż Louis-​Hugues Vincent jiddeskrivih bħala “l-​ġawhra taʼ l-​arkitettura Orjentali tal-​qedem.” Il-​palazz hu mifrux fuq medda taʼ 24,282 metru kwadru u kellu 300 kamra u xi btieħi. Anki fl-​antik, dan il-​palazz kien meqjus bħala wieħed mill-​meravilji tad-​dinja. “Tant kien famuż,” jikkummenta Georges Roux fil-​ktieb tiegħu Ancient Iraq, “li s-​Sultan t’Ugarit, mal-​kosta Sirjana, ma qagħadx jaħsibha biex jibgħat lil ibnu madwar 600 kilometru ’l ġewwa mill-​kosta għas-​sempliċi raġuni biex iżur ‘id-​dar taʼ Zimri-Lim.’”

Qabel ma jaslu f’bitħa spazjuża, il-​viżitaturi setgħu jidħlu fil-​palazz fortifikat mill-​unika entratura li kien hemm u li kellha torri fuq kull naħa. Minn fuq it-​tron tiegħu li kien fuq platform, Zimri-Lim, l-​aħħar sultan taʼ Mari, kien jieħu ħsieb kwistjonijiet militari, kummerċjali, u diplomatiċi; kien jaqtaʼ sentenzi; u jilqaʼ lil dawk li kienu jiġu jżuruh u lill-​ambaxxati. Kien hemm kmamar li fihom setaʼ jilqaʼ lill-​mistidnin, li s-​sultan kien jistieden regolarment għal ikliet kbar. Il-​platti kienu jinkludu laħam taċ-​ċanga, tan-​nagħaġ, u taʼ l-​għażżiela kif ukoll ħut u tjur u dawn kollha kienu jkunu mixwijin, grilljati, jew mgħollija​—ilkoll servuti bi zlazi tat-​tewm bil-​ħwawar kif ukoll b’varjetà taʼ ħaxix u ġobon. Id-​deżerta kienet tikkonsisti fi frott frisk, imnixxef, jew kristallizzat u wkoll kejkijiet moħmijin f’forom b’disinji dettaljati. Sabiex jaqtgħalhom l-​għatx, lill-​mistidnin kien joffrilhom birra jew inbid.

L-iġjene ma kinitx nieqsa mill-​palazz. Instab li l-​kmamar tal-​banju kellhom banjijiet tat-​terrakotta u tojlits bla seat. L-​art u l-​biċċa t’isfel tal-​ħajt taʼ dawn il-​kmamar kienu protetti b’kisja qatran. Id-​dranaġġ kien jgħaddi minn kanali tal-​briks, u l-​pajpijiet tat-​tafal li kienu miksijin bil-​qatran, biex ma jgħaddix l-​ilma minnhom, għadhom jaħdmu sal-​ġurnata taʼ llum wara li għaddew madwar 3,500 sena. Meta tliet nisa mill-​ħarem irjali ntlaqtu minn marda fatali, l-​istruzzjonijiet li ngħataw dwarhom kienu stretti. Mara marida b’dan il-​mod kellha tiġi iżolata u miżmuma kwarantina. “Ħadd m’għandu jixrob mit-​tazza tagħha, jiekol fuq il-​mejda tagħha, ipoġġi fuq is-​siġġu tagħha.”

X’Nistgħu Nitgħallmu mill-​Arkivji?

Parrot u t-​tim tiegħu skoprew madwar 20,000 tavla kunejformi miktuba bl-​Akkadjan. Fost it-​twavel kien hemm ittri u kitbiet amministrattivi u ekonomiċi. Minn dawn l-​arkivji, terz biss ġie pubblikat. Minkejja dan, dawn jikkonsistu fi 28 volum. X’valur għandhom? “Qabel ma skoprejna l-​arkivji taʼ Mari,” jgħid Jean-​Claude Margueron, id-​direttur tal-​Missjoni Arkeoloġika taʼ Mari, “ma konna nafu kważi xejn dwar l-​istorja, l-​istituzzjonijiet, u l-​ħajja taʼ kuljum tal-​Mesopotamja u s-​Sirja fil-​bidu tat-​tieni millennju. Minħabba fihom, stajna niktbu kapitli sħaħ taʼ storja.” Bħalma kkummenta Parrot, l-​arkivji “jikxfu similaritajiet taʼ lgħaġeb bejn in-​nies li jsemmu huma u dak li t-​Testment il-​Qadim jgħidilna dwar il-​perijodu tal-​Patrijarki.”

It-​twavel li nstabu f’Mari jitfgħu dawl ukoll fuq ċerti rakkonti fil-​Bibbja. Per eżempju, it-​twavel jindikaw li l-​fatt li kienu jieħdu l-​ħarem taʼ l-​għadu kien “fatt fundamentali taʼ kondotta taʼ dak iż-​żmien.” Il-​parir li kien ta t-​traditur Aħitofel lil Absalom, bin is-​Sultan David, sabiex ikollu relazzjoni mal-​konkubini taʼ missieru żgur li ma kienx oriġinali.​—2 Samwel 16:​21, 22.

Mill-1933 ’l hawn kien hemm 41 kampanja arkeoloġika f’Tell Hariri. Madankollu, s’issa mill-​1,092,690 kilometru kwadru li tkopri l-​belt taʼ Mari, 80,940 kilometru kwadru biss ġew eżaminati. X’aktarx li għad iridu jsiru ħafna iktar skoperti affaxxinanti f’Mari, il-​belt dominanti tal-​qedem fid-​deżert.

[Nota taʼ taħt]

[Mappa f’paġna 10]

(Għall-formazzjoni sħiħa tat-test, ara pubblikazzjoni)

Il-​Golf Persjan

Ur

IL-​MESOPOTAMJA

L-​Ewfrat

MARI

L-​ASSIRJA

Ħaran

L-​ANATOLJA

KANGĦAN

Ġerusalemm

Il-​Baħar Mediterran (Il-Baħar il-​Kbir)

[Stampa f’paġna 11]

F’dan id-​dokument is-​Sultan Iahdun-Lim taʼ Mari ftaħar dwar il-​bini li kien għamel

[Stampa f’paġna 11]

L-​iskoperta taʼ l-​istatwa taʼ Lamgi-Mari għenet biex jidentifikaw lil Mari

[Stampa f’paġna 12]

Ebih-Il, l-​uffiċjal taʼ Mari, qed jitlob

[Stampa f’paġna 12]

Podju fil-​palazz, fejn għandha mnejn kienet tinżamm l-​istatwa t’alla mara

[Stampa f’paġna 12]

Fdalijiet taʼ Mari li juru l-​bini taʼ swar magħmulin minn briks tat-​tajn li ma kinux moħmija

[Stampa f’paġna 12]

Kamra tal-​banju fil-​palazz

[Stampa f’paġna 13]

Pilastru tar-​rebħa taʼ Naram-Sin, konkwistatur taʼ Mari

[Stampa f’paġna 13]

Madwar 20,000 tavla kunejformi nstabu qalb il-​fdalijiet tal-​palazz

[Sors tal-​Istampa f’paġna 10]

◀ © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Sors tal-​Istampa f’paġna 11]

Dokument: Musée du Louvre, Paris; statwa: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Sors tal-​Istampas f’paġna 12]

Statwa: Musée du Louvre, Paris; platform u kamra tal-​banju: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)

[Sors tal-​Istampas f’paġna 13]

Pilastru tar-​rebħa: Musée du Louvre, Paris; fdalijiet tal-​palazz: © Mission archéologique française de Tell Hariri - Mari (Syrie)