Mwayipekanizizya Lyankani ku Ntazi Zino Zingiza
“Napinguzilepo ukuleka ukupeepa e fwaka pakuti tucinjilile uwumi wakanya kano kakwasilwe. Nakambatisile na mu ng’anda icipepala cino calandanga ukuti ‘Kusi Ukupeepa.’ Nomba patilivye papita iawala lyonga nivwile icilaka nkaninye icakupepa e fwaka. Nizile impotwa ukusipicizya swinya nayile insoteka umushanga nukutalika ukupeepa.”—Wa Yoshimitsu, awaku Japan.
NGA cakuti umuntu akulonda ukuleka ukupeepa e fwaka kukawa ukupita mu ntazi zimwi wulyanye vino calinji kwe Yoshimitsu. Awasambilile sana wazana ukuti mupipi na mapesenti 90 aya wantu wano wakakwelezya ukuleka ukupeepa e fwaka, wakakwiza mukunyocezyapo na swinyanye nanti ukukonkanyapovyenye ukupeepa. Fwandi nga mukulondesya ukuleka ukupeepa e fwaka, muzipizile ukuyipekanya ku ntazi zino muliwasunkanya naco cilimyavwa ukuleka. Antazi ci zino zyavulila ukwiza?
Ukuwa nicilaka icakupepa fwaka: Icilaka cakupepa cikacilamo nga cakuti papita amanda yatatu pano mwalecezile ukupeepa. Swinya cikaya cikusila pa nsizi ya ma sabata yawili. Umonsi wumwi uwa myaka 61 wino wapepanga e fwaka kaali walanzile ukuti: “Icilaka cakupepa e fwaka cikakwizavye mu mpindi mu mpindi.” Ncepamwi mungakwivwa icilaka ce fwaka nanti acakuti pano mwalecezile ukupeepa papita imyaka imivule. Nga mwivwa icilaka, mutazipizile ukusamalilavye mukupeepa. Lelo muzipizile ukulindililako amamineti 5 nanti ukucilapo. Nga mwacita wo-o, mwandi mwazanavye ukuti icilaka casila.
Intazi zinji zino mungakwata: Iivule wano wakaleka ukupeepa e fwaka cikawawomela ukwikalavye ukwasowa ukusipula. Wakaleka ukuwika nkani amano ku vintu swinya wakatalika ukwina zuwanye. Cinji acakuti mpindi zimwi umuwili wukatalika ukuluma, ukuwawa, ukutwinka swinya wakatalika nukukosomola. Ne mpindi zimwi wangawavye nicikalazi, na co cingalenga watatekanya pakucita ivintu, wakalipa cikalipe kalipe nukufwilimana sana pano wisile. Lelo intazi izivule zino zikakwiza pamulandu wakuleka ukupeepa zikakwiza mukucepanako pa nsizi ya ma sabata vye 4 ukufika kwe 6.
Nomba pano mukupita mwe zyo-o intazi zino zikakwiza pamulandu wakuleka ukupeepa e fwaka kuli vimwi vino mungacita pe yoyo impindi. Ku cakulolelako:
● Mwalala impindi iyitali.
● Mwawamwa aminzi amavule nanti ivyakumwa vino vikafuma kuvizawalo. Mwawalya ivyakulya ivizima vino vikalenga umuwili ukuzipa.
● Mwatukusyako umuwili.
● Mwakwinjizya umuza uwuvule pakufuta, nukwelenganya vino wowo umuza uwuzima wukwinjila mwa pwawa.
Vino vingalenga mwavwambisya ukupeepa fwaka naswinya: Vyo-o avili ivintu vimwi vino vingalenga mwavwambisya ukupeepa na swinya. Ku cakulolelako, tuti ncepamwi lyonsinye pakupepa e fwaka mwamwangako ipala apano amupepa. Nga avino mwacitanga, lyo pe yo-o impindi pano mukulonda ukuleka ukupepa fwaka mutazipizile ukumwa ipala katici katici. Lelo nga cakuti mwiza mwalecelela ukupeepa e fwaka, muliwayitopwa ukumwa ipala ko lyo mutesile nu mwezo.
Wa dokota wakalanda ukuti pakapita imyaka imivule pakuti e fwaka yifume mu muwili ukufumilila pano umuntu walecezile ukupeepa. E Torben, wino tulanzilepo kaali watili. “Nanti acakuti papita imyaka 19 ukufuma pano nalecezile ukupeepa fwaka, ncili nkakwivwako icilaka nga cakuti nkupuzako katici pano indi pa ncito.” Lelo nanti ciwe wo-o, icilaka ca kupeepa e fwaka cino cikakwiza pano mukuwomba ivintu vimwi ciliwaya cikucepako.
Ipala lyeni asa vino cawa. Nga mukulonda ukuleka ukupeepa e fwaka, cingazipa ukulekako ukumwa ipala nukulekako ukuya mu vikulwa muno wakamwela ipala. Amuno awavule wakatalika na swinyanye ukupeepa e fwaka nga cakuti wakumwa ipala. Amulandu ci wuno cawela wo-o?
● Nanti alipala vye litici nalyonye likaleka umuntu awa nicilaka ca kupepa e fwaka.
● Awavule wano wakamwela ipala muvikulwa vyipala, ilivule wakapeepa ne fwakanye.
● Ipala likalenga umuntu awapotwa ukwelenganya icete cete nukupotwa ukuyilama. Wo-o vino Baibolo yikalanda ukuti: ‘Ipala likapoka awantu amano,’ avya cisinka—Hosiya 4:11.
Wano mukazanwa nawo: Mwasola awakuzanwa nawo. Ku cakulolelako, mutazanwa na wantu wano wakapeepa e fwaka nanti wano wangaminena ukuti mupeepeko. Cinji acakuti mutazipizile ukuzanwa na wantu wano wakumiseka pamulandu wakuti mukulonda ukuleka ukupeepa e fwaka nanti wano wakumilengulula pe vino mupinguzilepo.
Vino mukuyivwa: Wano wakavwambilizya pa vintu wazana ukuti wano wakanyocezyapo ukupeepa e fwaka wakasakamikwa nkaninye swinya wakayivwa uwuwi nga cakuti wanyocezyapo. Nga cakuti mwivwa icilaka cakupepa e fwaka, muzipizile ukucitapo cimwi. Muzipizile ukumwako vimwi ponga ngati aminzi, ukusyetako vimwi ndi vino e babugamu nanti e switi apano nukutandalako. Mwakwelenganya pa vintu ivizima ndi vino ukupepa kwe Leza nukuwazyako Baibolo.—Amalumbo 19:14.
Mutazipizile ukuwayipokolola
● Nandi nkwemevye lyonganye.
Icisinka: Ukukwemavye umuku wonganye mu mushanga kungafika ku mapesenti 50 aye vino vyawa mwe fwaka vino vikaya kuwongo nukwikala amaawala yatatu. Na co-o cingalenga mutalike ukupepa e fwaka naswinyanye.
● Ukupepa fwaka kukalenga ntasakamikwa nkani.
Icisinka: Wano wakavwambilizya pa vintu wazana ukuti vino vyawa mwe fwaka vikalenga umuntu ukulundapo ukusakamikwa. Nga cakuti umuntu wivwako icete pa nsizi yakupepa e fwaka, lyo cisakusula mukuti e fwaka ayino yalenga ayivweko icete. Lelo cino cikalenga umuntu ayivweko icete apamulandu wakuti wowo vino atekuyivwa uwuwi pano atani apeepe e fwaka vikuya vikucepako.
● Nacelwa kaali ukuleka ukupeepa fwaka.
Icisinka: Mutanga muleke ukupepa fwaka nga cakuti mukuyivwilika. E Baibolo yikalanda ukuti: ‘Uzye mukanenuka mu mpindi zya ntazi? Lyo amaka yinu amacepe.’ (Imilumbe 24:10) Fwandi mutazipizile mwakwelenganya ukuti mutanga muleke. Wonsinye wano wakalonda ukuleka ukupepa e fwaka swinya wano wakonka ko-o ukupanda amano kuno kuli mwe yo-o e magazine wangaleka ukupeepa e fwaka.
● Ntanga nkumanisye ukuleka ukupeepa e fwaka.
Icisinka: Umuntu nga waleka ukupepa e fwaka akakwivwa uwuwi nkaninye lelo nga papitavye ama sabata yatici akatalika ukwivwako icete. Fwandi mutazipizile ukunenuka. Nga mwivwa icilaka cakupepa e fwaka pa nsizi ya myezi nanti imyaka imivule ukufumilila pano mwalecela ukupeepa, mutazipizile ukuya mukusocela nukutalika ukupeepa lelo muzipizile ukumanya ukuti coco icilaka candi cisile pansizivye ya ma minetivye matici.
● Nalwala indwala ya kuwongo.
Icisinka: Nga cakuti mwalwala indwala yakuwongo, ponga ngati akusakamikwa nkani nanti indwala yakukana yelenganya icete (schizophrenia), muzipizile ukunena wa dokota pakuti wamyavwe ukuleka ukupeepa e fwaka. Wa dokota walitemwa nkaninye ukumyavwa. Swinya ncepamwi walipilula umulembo wuno wakamipa pakuti mutakakwate intazi iyili yonsinye pe vino mupinguzilepo.
● Nga naleka ukupeepa apano niza nanyocezyapo, ndiwalola ngati ntanga nkumanisye ukulecelela.
Icisinka: Ndi wulyanye vino cikawa ku wantu awavule wano wakalonda ukuleka ukupepa e fwaka, na mwemwe nga cakuti mwapotwa ukusipicizya swinya mwanyocezyapo nukupepa, mutazipizile mwakwelenganya ukuti mutanga muleke. Mutazipizile ukuwika amano pe vino mwaposilwe ukuleka, lelo muzipizilevye ukuwika amano pakukana nyocezyapo. Nga cakuti mwanyocezyapo ukupeepa lyo cisakusula mukuti mutalitela muleke. Amuno nga cakuti mwakonkanyapo ukupeepa lyo apano mwapotwa. Acino muzipizilevye ukutwalilila ukwelezya. Ukwasowa nukuvwilika, mukupita kwa mpindi mulisuka muleke.
Katulande pa monsi uwizina lyakuti Romualdo, wino wapeefilepo e fwaka pa myaka 26, lelo pano walecela ukupeepa papita ni myaka 30. E Romualdo watili, “Nisile nukupenda imiku yino nanyocezizyepo ukupeepa. Cila mpindi nga cakuti nanyocezyapo ukupeepa fwaka, nivwanga uwuwi nkaninye. Nomba pano nawomizye wuciwuza wane ne Yehova Leza nukuwapepa lyonsinye ukuti anjavwe, nizile indeka ukupeepa.”
Mu cipande ca kulecelezyako pe vyo-o ivipande, twandi tulande pe vimwi vino vingamyavwa ukuleka ukupeepa fwaka nukuwa ni nsansa.
[Akambokosi/Icikope]
E FWAKA YAWA MUMISANGO IMILEKANE LEKANE
E fwaka wakayiwomvya mu nzila izivule. Vimwi vino vyawa mwe fwaka wakaviwomvya kukupangamo ivyakulya ni milembo yimwi yino wakakazya. Lelo nanti ciwe wo-o, akawungwe kakucipatala kano wakakwita ukuti World Health Organization kalanda ukuti, “imisango yonsinye iye fwaka yikakoma.” Fwandi umuntu ndi walwa indwala zino zikakwiza pamulandu ne fwaka angafwa. Indwala zimwi pe zyo-o we kansa ni ndwala yakumwezo. Wanamayo wano wali pawukulu nawonye wangalenga umwana wino ali mwi fumo ukufwa. Uzye vimwi vino vyawa mwe fwaka wakaviwomvya wuli?
E fwaka yakupomba kumakasa Yo-o fwaka yavulila ukuzanwa kunsi yaku Asia. Mwe we-e fwaka mwawa vimwi vino wakakwita ukuti tar, nicotine, ne carbon monoxide vino vitavulila ukuwa mwa fwaka wanji.
E fwaka yino wakakwita ukuti Cigar: Yo-o e fwaka wakayipomba mwilifwa lye fwaka yiwuye nanti mu cipepala cino capangwa ne fwaka. Yakalipa nkaninye ukucila wa fwaka awavule wano wazeka. Amuno yeni nanti acakuti umuntu akuyipeepa ukwasowa nukwasya vino wakakwita ukuti nicotine vikakwinjila mu mulomo.
E fwaka yino wakakwita ukuti Kreteks: Mwe yo-o e fwaka mwawa amapesenti 60 aye vino wakakwita ukuti tobacco apano ne 40 pesenti iye vino wakakwita ukuti cloves. We-e fwaka wavulila ukuzanwa ku Indonesia. Swinya yakwatisya nkaninye vino wakakwita ukuti tar, nicotine, ne carbon monoxide ukucila wa fwaka wanji awavule.
E fwaka ya mu mapaipi: Ukupepa e fwaka ukuwomvya imipayipi pakupepa imishanga kutazipa. Amuno imisango yonsinye iyakupeepelamo e fwaka yikaleta indwala ye kansa ni ndwala zinji.
E fwaka yino wasisonteka: Mukucita wo mwasanzyamo ukusyeta, ukufwenela, ne fwaka yakuwika mu mulomo yino wakakwita ukuti gutkha yino wakawomvya sana ku Southeast Asia. Ivya mwe fwaka vino wakakwita ukuti nicotine vikakwinjila muwazi ukupitila ku mulomo. Yo-o inzila yakupepa e fwaka ukwasowa ukusonteka yawipa nkaninye ngati awulyanye vino wafwaka wanji wawa.
Imipaipi ya minzi (yino wakakwita ukuti bongs, hookahs, narghiles, shishas): Pakupepa e fwaka, icusi cikatela tecipita mwe yo-o imipaipi yaminzi apano aciya kwe wino akupepa. Nomba ukuwomvya yo-o inzila pakupeepa e fwaka kutanga kucefyeko uwukali we fwaka wuno wawamo, swinya kutanga kulenge umuntu ukukana lwala e kansa yakwa pwapwa.
[Akambokosi/Icikope]
UKWAVWA WUMWI UKULEKA UKUPEPA E FWAKA
● Mutalengulula. Ukusalifya nukulambula wino waleka ukupepa e fwaka kwazipa ukucila ukumulengulula nukumukolowozecesya. Amazwi yakuti “Nkulola ngati mungaleka nga cakuti mwatwalilila ukuwombesya” yazipa nkaninye ukucila ukulanda ukuti “Mwalola mwanyocezyapo ni lelo!”
● Mwamutetela. Mutakwivwa uwuwi nkani nga cakuti wino akwelezya ukuleka ukupeepa e fwaka wamilumisya umwezo. Mwawomvya amazwi amazima, ndi vino, “Manyile ukuti asacipepuke ukuleka ukupeepa e fwaka, lelo inkwivwa icete wo-o vino mukuwombesya.” Mutazipizile ukulanda ukuti, “Namitemilwe nkaninye papo pano mwapeepanga e fwaka.”
● Wani ciwuza muzima. E Baibolo yikalanda ukuti: “Penye wano wakundana wakalanjizya ulukundo. Nguwunyina awachani ndi kusi ukwavwana kumwi muntazi.” (Imilumbe 17:17) Fwandi wino akwelezya ukuleka ukupeepa e fwaka muzipizile ukumutekanizizya nkaninye. Swinya ukutemwa kutazipizile ‘ukusila,’ muzipizilevye ukutwalilila ukumutemwa ndi vino mwamutemilwe pakutalika asamulandu na vino ali pe yoyo impindi.