Na̱ masoreta ki̱ʼinnína kuenta tá ke̱ʼéna copia ña̱ Biblia.
TEMA ÑA̱ PORTADA | ÑA̱ BIBLIA. HISTORIA ÑA̱ KÁʼA̱N NDÁA KI̱ʼVA NI̱KA̱KUÑA
Ña̱ Biblia ni̱ka̱kuña ni xi̱kuni̱na nasamana ña̱ káʼa̱nña
ÑA̱ NDO̱ʼOÑA. Ni ña̱ xi̱ndiʼi-xa̱ʼa̱ ña̱ʼa nu̱ú xi̱kaʼyí ña̱ Biblia ta ni xi̱kuni̱na sandíʼi-xa̱ʼa̱na ña̱yóʼo, va̱ása níndiʼi-xa̱ʼa̱ña. Na̱ xi̱keʼé copia ña̱ Biblia ta saátu na̱ xi̱sandáya̱ʼaña inka tu̱ʼun, xi̱kuni̱na nasamana ña̱ káʼa̱nña ña̱ va̱ʼa kooña ndáa táki̱ʼva sánáʼa̱ miína nu̱úka ña̱ nasamana ña̱ sánáʼa̱na ña̱ va̱ʼa kooña nda̱a̱ táki̱ʼva sánáʼa̱ ña̱ Biblia. Ná ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ sava ejemplo:
Nu̱ú ndásakáʼnuna Ndióxi̱. Nda̱a̱ tá siglo ku̱mi̱ nda̱a̱ siglo u̱vi̱ tiempo xi̱na̱ʼa̱, na̱ ka̱ʼyí ña̱ Pentateuco Samaritano nda̱chinuúna tu̱ʼun yóʼo nu̱ú Éxodo 20:17, “chí yuku̱ Guerizim. Ta kán ixava̱’ún iin altar”. Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱kuni̱ na̱ samaritano ixava̱ʼana templona chí yuku̱ Guerizim, xa̱ʼa̱ ña̱kán nda̱chinuúna tu̱ʼun yóʼo nu̱ú Biblia.
Ña̱ sánáʼa̱na xa̱ʼa̱ ña̱ trinidad. Tá sa̱kán ni̱ya̱ʼa 300 ku̱i̱ya̱ ña̱ sa̱ndíʼina ka̱ʼyína ña̱ Biblia, iin ta̱ xi̱sanáʼa̱ xa̱ʼa̱ ña̱ trinidad nda̱chinuúra nu̱ú 1 Juan 5:7 tu̱ʼun yóʼo: “Chí ndiví: ta̱ kúú Yivá, ta̱ kúú Verbo xíʼin Espíritu Santo; u̱ni̱ saá na̱yóʼo iinlá kuitíva kúúna”. Soo ña̱yóʼo kǒoña va̱xi nu̱ú tu̱ʼun Ndióxi̱ ña̱ siʼna ni̱ka̱ʼyi̱. Ta̱ biblista Bruce Metzger káchira: “Soo nda̱a̱ tá siglo i̱ñu̱ tiempo vitin kúú ña̱ ki̱xáʼakana káʼyína tu̱ʼun yóʼo tá xi̱keʼéna copia ña̱ Biblia Versión Latina Antigua xíʼin ña̱ Vulgata latina”.
Ki̱vi̱ Ndióxi̱. Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱ndiku̱nna iin costumbre na̱ judío, ku̱a̱ʼání na̱ xi̱sandáya̱ʼa Biblia inka tu̱ʼun, sa̱kútaʼana ki̱vi̱ Ndióxi̱ nu̱ú ña̱ Biblia. Ta ki̱xáʼana xíniñúʼuna título tá kúú Ndióxi̱ á táta, tu̱ʼun yóʼo va̱xiña nu̱ú Biblia soo va̱ása káʼa̱nña xa̱ʼa̱ iinlá kuití ta̱ i̱xava̱ʼa ndiʼi ña̱ʼa chi saátu ka̱ʼa̱nña xa̱ʼa̱ na̱ ta̱a, á xa̱ʼa̱ iin ña̱ʼa ña̱ ndásakáʼnuna, á nda̱a̱ xa̱ʼa̱ ta̱ Ndi̱va̱ʼa (Juan 10:34, 35; 1 Corintios 8:5, 6; 2 Corintios 4:4).a
¿NDÁA KI̱ʼVA NI̱KA̱KU ÑA̱ BIBLIA? Ná ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ ña̱ nu̱ú. Sava na̱ xi̱kaʼyí copia ña̱ Biblia va̱ása níxi̱kiʼinna kuenta xíʼin ña̱ xi̱kaʼyína á nda̱a̱ na̱samana ña̱ káʼa̱nña, soo inkana ki̱ʼinnína kuenta xíʼin ña̱ ka̱ʼyína ta viíní ke̱ʼéna ña̱yóʼo. Tá siglo i̱ñu̱ nda̱a̱ siglo u̱xu̱ tiempo vitin, na̱ masoreta ka̱ʼyína copia ña̱ Escrituras Hebreas ta saátu ke̱ʼéna ña̱ naní texto masorético. Tá xi̱keʼéna ña̱yóʼo, xi̱kaʼvina tu̱ʼun xíʼin letra ña̱ va̱xi nu̱úña ña̱ va̱ʼa vií kaʼyínaña, tá xi̱ndakanixi̱nína ña̱ iin texto ña̱ ka̱ʼyína va̱ása va̱ʼa íyoña, xi̱kaʼyína chí yuʼú tutu xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱ndakanixi̱nína va̱ása va̱ʼa íyo. Na̱ masoreta va̱ása níxi̱kuni̱na nasamana ña̱ káʼa̱n Biblia. Nda̱a̱ táki̱ʼva káchi ta̱ profesor Moshe Goshen-Gottstein, nu̱ú na̱ masoreta ña̱ nasamana ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia ña̱ siʼna ni̱ka̱ʼyi̱ xa̱ʼa̱ ña̱ kúni̱ miína, “iin ku̱a̱chi ndeéní xi̱kuu ña̱yóʼo”.
Ná ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ ña̱ u̱vi̱, xa̱ʼa̱ ña̱ íyo ku̱a̱ʼání copia ña̱ Biblia ña̱ ka̱ʼyína xíʼin ndaʼa̱na tá ya̱chi̱, chíndeétáʼanña xíʼin na̱ biblista ña̱ va̱ʼa kotona ndáaña va̱ása va̱ʼa níka̱ʼyi̱. Ku̱a̱ʼání ku̱i̱ya̱, na̱ xi̱niʼi yichi̱ nu̱ú na̱ veʼe-ñu̱ʼu xi̱sanáʼa̱na ña̱ Biblia ña̱ kúúmiína tu̱ʼun latín kúú ña̱ va̱ása nínasa̱ma. Xa̱ʼa̱ ña̱kán nda̱chinuúna tu̱ʼun ña̱ xa̱a̱ ni̱ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ nu̱ú artículo yóʼo nu̱ú 1 Juan 5:7, ta tu̱ʼun yóʼo nda̱a̱ nu̱ú Biblia ña̱ íyo tu̱ʼun sáʼán ña̱ naní Reina-Valera ka̱ʼyínaña. Soo tá nda̱ni̱ʼina inka copia ña̱ Biblia ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱, ¿ndáaña ni̱náʼa̱ ña̱yóʼo? Ta̱ biblista Bruce Metzger ka̱ʼyíra ña̱yóʼo: “Soo tu̱ʼun ña̱ nda̱chinuúna nu̱ú 1 Juan 5:7, va̱ása va̱xiña nu̱ú copia ña̱ Biblia ña̱ ka̱ʼyína tá ya̱chi̱ ta kúú nu̱ú ña̱ siríaco, copto, armenio, etiópico, árabe, eslavo, soo va̱xivaña nu̱ú ña̱ latín”. Xa̱ʼa̱ ña̱kán, Biblia ña̱ Reina-Valera ña̱ íyo tiempo vitin xíʼin inkaka Biblia sa̱kútaʼana tu̱ʼun ña̱ va̱ása va̱ʼa íyo nu̱úña.
Ña̱ papiro Chester Beatty P46, ña̱ ka̱ʼyína xíʼin ndaʼa̱na tá ku̱i̱ya̱ 200 tiempo vitin.
¿Á náʼa̱ copia ña̱ ka̱ʼyína tá ya̱chi̱ ña̱ na̱sama ña̱ káʼa̱n ña̱ Biblia? Tá nda̱ni̱ʼína Rollo ña̱ mar muerto tá ku̱i̱ya̱ 1947, nda̱a̱ saáví chi̱táʼan na̱ xíni̱ va̱ʼa ña̱ káʼa̱n rollo yóʼo xíʼin ña̱ káʼa̱n texto masorético hebreo, chi ña̱ rollo yóʼo xa̱a̱ mil ku̱i̱ya̱ chí sa̱tá ni̱ka̱ʼyi̱ña. Iin ta̱ ka̱chíñu xíʼin Rollo ña̱ mar muerto ni̱ka̱ʼa̱nra: “Ni xa̱a̱ ku̱a̱ʼání ku̱i̱ya̱ ni̱ka̱ʼyi̱ ña̱yóʼo náʼa̱ña ña̱ ki̱ʼinní na̱ judío kuenta xíʼin copia ña̱ ka̱ʼyína”.
Ti̱xin Biblioteca Chester Beatty chí Dublín (Irlanda) kúúmiína papiro nu̱ú ni̱ka̱ʼyi̱ libro ña̱ Escrituras Griegas Cristianas, ta sava ña̱yóʼo ka̱ʼyínaña tá siglo u̱vi̱, tá ni̱ya̱ʼa 100 ku̱i̱ya̱ tá sa̱ndíʼina ka̱ʼyína Biblia. Ña̱ The Anchor Bible Dictionary káchiña: “Ña̱ papiro yóʼo chíndeétáʼanníña xíʼinna ña̱ kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ texto ña̱ va̱xi nu̱úña, soo saátu náʼa̱ña ña̱ va̱ʼava íyo inka copia ña̱ ke̱ʼéna ni xa̱a̱ ni̱ya̱ʼa ku̱a̱ʼání tiempo”.
“Ña̱kán kivi ka̱ʼa̱nyó ña̱ nda̱a̱ ni iin ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱ va̱ása káxi káʼa̱nña, nda̱a̱ táki̱ʼva káxi káʼa̱n ña̱ Biblia”.
ÑA̱ VA̱ʼA ÑA̱ KU̱U. Xa̱ʼa̱ ña̱ xa̱a̱ ku̱a̱ʼání copia ña̱ Biblia ña̱ ka̱ʼyína xíʼin ndaʼa̱na tá ya̱chi̱ ndáni̱ʼína ta saátu ña̱ yatání ña̱yóʼo, chíndeétáʼanña xíʼin ña̱ Biblia ña̱ kundayáʼvikaña nu̱úka ña̱ nasa̱ma ña̱ káʼa̱nña. Ta̱ Sir Frederic Kenyon káchira: “Nda̱a̱ ni iin libro ña̱ ka̱ʼyína tá ya̱chi̱ kǒo ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo nda̱a̱ táki̱ʼva íyo ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ ña̱ Biblia, nda̱a̱ ni iin na̱ káʼvi va̱ʼa xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo va̱ása kívi káʼa̱nna ña̱ va̱ása va̱ʼa íyo ña̱ Biblia ña̱ kúúmiíyó tiempo vitin”. Ta, ta̱ erudito William Henry Green ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ Escrituras Hebreas: “Ña̱kán kivi ka̱ʼa̱nyó ña̱ nda̱a̱ ni iin ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ tá ya̱chi̱ va̱ása káxi káʼa̱nña, nda̱a̱ táki̱ʼva káxi káʼa̱n ña̱ Biblia”.
a Tá kúni̱kaún kunda̱a̱-iniún xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo koto folleto ña̱ naní Ña̱ táxi yichi̱ nu̱úyó ña̱ va̱ʼa sakuaʼakayó xa̱ʼa Biblia, página 1 nda̱a̱ 13, ta ña̱yóʼo kivi ndani̱ʼúnña nu̱ú jw.org.