BIBLIOTECA NU̱Ú INTERNET Watchtower
Watchtower
BIBLIOTECA NU̱Ú INTERNET
tu’un sâví
ǒ
  • ʼ
  • a̱
  • e̱
  • i̱
  • ǐ
  • o̱
  • ǒ
  • u̱
  • BIBLIA
  • NDIʼI TUTU
  • REUNIÓN
  • bt cap. 19 pág. 148-155
  • “Ndakundeé natúʼún xíʼinna ta va̱ása sandákoún ka̱ʼún xa̱ʼa̱ña”

Kǒo video ndíka̱a̱ yóʼo.

Káʼnu koo iniún, kǒo kívi kana ña̱ video.

  • “Ndakundeé natúʼún xíʼinna ta va̱ása sandákoún ka̱ʼún xa̱ʼa̱ña”
  • Ná ndakani ndiʼiyó nu̱úna xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱
  • Subtema
  • Inka ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ña
  • “Chiñuna xi̱kuu ña̱ xi̱keʼéna veʼe válí” (Hechos 18:1-4)
  • “Ku̱a̱ʼání na̱ ñuu Corinto [...] ni̱xa̱a̱na ka̱ndíxana” (Hechos 18:5-8)
  • “Íyo ku̱a̱ʼá na̱ yiví ñuu yóʼo na̱ kúma̱níka kunda̱a̱-ini xa̱ʼíi̱” (Hechos 18:9-17)
  • “Tá mií Jehová kúni̱” (Hechos 18:18-22)
  • “Va̱ása ndísoi̱ ku̱a̱chi xa̱ʼa̱ ni̱i̱ ni iin na̱ yiví”
    Ná ndakani ndiʼiyó nu̱úna xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱
Ná ndakani ndiʼiyó nu̱úna xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱
bt cap. 19 pág. 148-155

CAPÍTULO 19

“Ndakundeé natúʼún xíʼinna ta va̱ása sandákoún ka̱ʼún xa̱ʼa̱ña”

Ta̱ Pablo xi̱kachíñura ña̱ va̱ʼa koo loʼo xu̱ʼún ndaʼa̱ra saáchi ña̱ ni̱ndi̱ʼi-inira xa̱ʼa̱ kúú ña̱ natúʼunra xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱

Ka̱naña nu̱ú Hechos 18:1-22

1-3. ¿Nda̱chun ni̱xa̱a̱ ta̱ Pablo ñuu Corinto, ta ndáaña sana ni̱ndi̱ʼi-inira xa̱ʼa̱?

TÁ XA̱A̱ kúni̱ ndiʼi ku̱i̱ya̱ 50, chí Corinto ndíkaa̱ ta̱ Pablo, kúikání ni̱xi̱yo ñuu yóʼo ta ni̱xi̱yo ku̱a̱ʼání na̱ íxi̱kó, ta yóʼo ni̱xi̱yoní na̱ griego, na̱ romano xíʼin na̱ judío.a Soo ta̱yóʼo va̱ása níxa̱ʼa̱nra ña̱ ndukúra chiñu ña̱ xi̱kóra á ña̱ ndukúra chiñu ña̱ kachíñura, saáchi ni̱xa̱ʼa̱nra ke̱ʼéra iin ña̱ ndáyáʼvi va̱ʼaka: ña̱ natúʼunra xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱. Xi̱niñúʼu ndukúra veʼe nu̱ú koora soo kǒo níxikuni̱ra sandíʼi̱ra-ini inkana. Ni va̱ása níxikuni̱ra ña̱ ná ndakanixi̱ní inkana ña̱ xa̱ʼa̱ ña̱ nátúʼunra xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱, inkana xíniñúʼu taxi ña̱ʼa ndaʼa̱ra. ¿Ndáaña ke̱ʼéra?

2 Ta̱yóʼo va̱ʼaní sa̱kúaʼara ke̱ʼéra veʼe válí. Yo̱ʼvi̱ní ni̱xi̱yo chiñu yóʼo ta nina xíʼin ndaʼa̱ra xi̱keʼéraña soo xi̱keʼéraña ña̱ va̱ʼa kuumiíra loʼo xu̱ʼún. Iin ñuu káʼnuní xi̱kuu Corinto ta ni̱xi̱yo ku̱a̱ʼání na̱ yiví. ¿Á kivi ndani̱ʼíra nu̱ú koora xíʼin chiñu ña̱ kachíñura? Sana ndíʼi̱va-inira xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo, soo kúnda̱a̱-inira ña̱ chiñu ña̱ ndáyáʼvi va̱ʼaka kúú ña̱ natúʼunra xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱.

3 Sana ku̱a̱ʼá tiempo ki̱ndoo ta̱ Pablo ñuu Corinto ta va̱ʼaní xi̱niso̱ʼo na̱ yivíra. Ná sakúaʼayó ndáaña ke̱ʼéra tá ni̱xi̱yora ñuu yóʼo ta ná kotoyó ndáa ki̱ʼva kundiku̱nyó yichi̱ ña̱ sa̱ndákoora nu̱úyó ña̱ natúʼunyó xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ Reino Ndióxi̱ ñuu nu̱ú ndóoyó.

CORINTO, ÑUU NU̱Ú XI̱NDIKAA̱ U̱VI̱ PUERTO

Ña̱ ñuu Corinto káni̱ní xi̱ndikaa̱ña ta xi̱kitáʼanña xíʼin continente ña̱ Grecia xíʼin península ña̱ ni̱xi̱yo chí sur ña̱ xi̱naní Peloponeso ta ki̱ʼva i̱ñu̱ kilómetro káni̱ña. Iin tá iin xiyo ña̱yóʼo xi̱ndikaa̱ iin puerto: ña̱ Lequeo xi̱ndikaa̱ña chí este ña̱ ndíkaa̱ chí golfo ña̱ Corinto, kán kúú nu̱ú xi̱xaʼa̱n na̱ xi̱kee chí Italia, Sicilia xíʼin España. Puerto ña̱ xi̱naní Cencreas xi̱ndikaa̱ña chí este nu̱ú ndíkaa̱ golfo Sarónico, chí kán xi̱xaʼa̱n na̱ xi̱kee nu̱ú isla ña̱ Egeo, Asia Menor, Siria xíʼin Egipto.

Ña̱ i̱yoní xi̱kuu ña̱ ku̱ʼu̱nna xíʼin barco chi ndeéní xíka ta̱chí chí sur ña̱ Peloponeso, xa̱ʼa̱ ña̱kán na̱ xi̱xaʼa̱n xíʼin tú barco xi̱yaʼana nu̱ú iin puerto ña̱ Corinto, tasaá na̱ xi̱kuni̱ ña̱ kundiso tú barco ña̱ʼa, xi̱xaʼa̱nna nu̱ú xi̱ndikaa̱ inka puerto ta xi̱sandáana ndiʼi ña̱yóʼo sa̱tá inka tú barco. Ta tú barco yóʼo va̱ása ve̱enú, xíʼin iin remolque xi̱sandáya̱ʼananú nu̱ú xi̱ndikaa̱ inka puerto. Ku̱a̱ʼání na̱ yiví xi̱xaa̱ chí Corinto, ña̱kán ku̱a̱ʼání na̱ xi̱xi̱kó ña̱ʼa xi̱yaʼana ñuu kán ña̱ va̱ʼa xi̱kóna. Xa̱ʼa̱ ña̱kán ku̱a̱ʼání xu̱ʼún xi̱kuumií ñuu Corinto ta saátu xi̱keʼéna ña̱ va̱ása va̱ʼa saáchi saá kúú ña̱ xi̱keʼéna nu̱ú ndiʼi puerto.

Tiempo ña̱ ni̱xi̱yo ta̱ Pablo, ñuu Corinto ni̱xi̱yo capital nu̱ú provincia romana ña̱ xi̱naní Acaya ta saátu xi̱kiʼinña kuenta xíʼin ndiʼi ña̱ xi̱kuumií ñuu kán, ta ñuu kán, xa̱a̱ síín síín religión xi̱ndiku̱nna. Ta ni̱xi̱yo iin templo nu̱ú xi̱ndasakáʼnuna ta̱ emperador romano, saátu ni̱xi̱yo santuario xíʼin templo nu̱ú xi̱ndasakáʼnuna ndióxi̱ na̱ griego xíʼin na̱ egipcio, ta saátu ni̱xi̱yo sinagoga nu̱ú xi̱ndasakáʼnu na̱ judío Ndióxi̱ (Hech. 18:4).

Yatin ñuu Corinto xi̱ndikaa̱ ñuu Istmia, nu̱ú u̱vi̱ ku̱i̱ya̱ xi̱keʼéna ña̱ Juego Ístmico ñuu kán, ta ña̱yóʼo kúú ña̱ ndáyáʼviníka nu̱ú ña̱ Juegos Olímpicos. Ta sana tá ni̱xi̱yo juego yóʼo ta̱ Pablo ni̱xi̱yora chí ñuu Corinto ña̱ ku̱i̱ya̱ 51. Ta iin diccionario ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ Biblia káchiña: “Va̱ása ndakanda̱-iniyó ña̱ yichi̱ nu̱ú kúú ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Pablo xa̱ʼa̱ juego yóʼo kúú nu̱ú carta ña̱ ku̱a̱ʼa̱n ndaʼa̱ na̱ Corinto” (1 Cor. 9:24-27).

“Chiñuna xi̱kuu ña̱ xi̱keʼéna veʼe válí” (Hechos 18:1-4)

4, 5. a) ¿Ndáa míí xi̱kindo̱o ta̱ Pablo tá ni̱xi̱yora ñuu Corinto, ta ndáa chiñu xi̱kuumiíra? b) ¿Nda̱chun va̱ʼa xi̱xini̱ ta̱ Pablo keʼéra veʼe válí?

4 Tá ni̱ya̱ʼa loʼo ña̱ ni̱xa̱a̱ ta̱ Pablo ñuu Corinto, kán xi̱nira ta̱ Áquila, ta̱ xi̱kuu judío xíʼin ñá síʼira ñá Priscila, saátu xi̱naníñá Prisca, na̱yóʼo va̱ʼaní ni̱xi̱yo inina. Ñuu Roma ni̱xi̱yona, soo nda̱kiʼinna ku̱a̱ʼa̱nna ñuu Corinto saáchi ta̱ emperador Claudio “xa̱ʼndara chiñu nu̱ú ndiʼi na̱ judío ña̱ ná keena ñuu Roma” (Hech. 18:1, 2). Tíxa̱ʼvi na̱yóʼo nda̱ni̱ʼí ta̱ Pablo nu̱ú koora xíʼin chiñu kachíñura. Tu̱ʼun Ndióxi̱ káchiña: “Ta xa̱ʼa̱ ña̱ inkáchi chiñu xi̱keʼéna, ni̱ndo̱ora veʼena ta ka̱chíñura xíʼinna. Chi chiñuna xi̱kuu ña̱ xi̱keʼéna veʼe válí” (Hech. 18:3). Ndiʼi tiempo ña̱ na̱túʼunra xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ Ndióxi̱ chí ñuu Corinto, ni̱xi̱yora veʼe ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila ta sana yóʼo kúú nu̱ú ka̱ʼyira sava carta ña̱ va̱xi nu̱ú Biblia.b

5 ¿Nda̱chun iin ta̱ sa̱náʼa̱ ta̱ Gamaliel ki̱xáʼara kéʼéra veʼe válí? (Hech. 22:3). Tá siglo nu̱ú, na̱ judío xi̱sanáʼa̱na na̱ va̱lí se̱ʼena ña̱ keʼéna inkaka chiñu válí ni xi̱kaʼvi va̱ʼa na̱yóʼo. Ná ndakaʼányó chi ta̱ ñuu Tarso xi̱kuu ta̱ Pablo, ñuu yóʼo xi̱ndikaa̱ña chí Cilicia. Xi̱kaʼa̱nnína xa̱ʼa̱ ñuu yóʼo ña̱ xi̱keʼéna iin tela ña̱ naní cilicium, ta xi̱xiniñúʼuna ña̱yóʼo ña̱ va̱ʼa keʼéna veʼe válí . Sana tá loʼoví ta̱ Pablo sa̱kúaʼara kéʼéra chiñu yóʼo. Yo̱ʼvi̱níva ña̱ keʼéna veʼe válí, sana xi̱niñúʼu kaʼndara ta ku̱kura tela ña̱ téʼéní ña̱ ndayíní, á sana nda̱a̱ xi̱niñúʼu keʼéra tela yóʼo.

6, 7. a) ¿Ndáaña xi̱ndakanixi̱ní ta̱ Pablo xa̱ʼa̱ chiñu, ta nda̱chun va̱ʼa kúnda̱a̱-iniyó ña̱ ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila inkáchi xi̱ndakanixi̱nína xíʼinra? b) ¿Ndáa ki̱ʼva náʼa̱yó ña̱ ndíku̱nyó yichi̱ ta̱ Pablo, ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila?

6 Nu̱ú ta̱ Pablo va̱ása níxi̱ndayáʼviví chiñu ña̱ xi̱kuumiíra, saáchi xi̱kuumiíra chiñu yóʼo ña̱ va̱ʼa koo loʼo xu̱ʼún ndaʼa̱ra tasaá sanáʼa̱ra na̱ yiví ta va̱ása chaʼvina xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo (2 Cor. 11:7). Xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní cristiano ni̱xi̱yo ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila, inkáchi xi̱ndakanixi̱nína xa̱ʼa̱ chiñu xíʼin ta̱ Pablo. Tá nda̱koo ta̱ Pablo ñuu Corinto tá ku̱i̱ya̱ 52, na̱yóʼo nda̱koona ndiʼi ña̱ʼa ña̱ xi̱kuumiína ta nda̱kiʼinna ku̱a̱ʼa̱nna xíʼinra chí ñuu Éfeso ta ta̱xina veʼena ña̱ koo reunión (1 Cor. 16:19). Tá ni̱ya̱ʼa loʼo, ndi̱kó tukuna chí ñuu Roma ta tándi̱ʼi nda̱kiʼinna ku̱a̱ʼa̱nna chí ñuu Éfeso. Na̱yóʼo ni̱ndi̱ʼiní-inina xa̱ʼa̱ chiñu Ndióxi̱, ta ni̱ndi̱ʼiní-inina xa̱ʼa̱ inkana nu̱úka ña̱ kundi̱ʼi-inina xa̱ʼa̱ miína. Ña̱kán ndiʼi na̱ congregación, xi̱kuni̱nínana (Rom. 16:3-5; 2 Tim. 4:19).

7 Tiempo vitin na̱ ndásakáʼnu Jehová ndíku̱nna yichi̱ ta̱ Pablo, ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila. Ni ndíʼi̱ní-inina ña̱ natúʼunna xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱ soo káchíñuna ña̱ va̱ʼa koo loʼo xu̱ʼún ndaʼa̱na, tasaá kǒo ndukúna ña̱ʼa ña̱ xíniñúʼuna nu̱ú inkana (1 Tes. 2:9). Tá kúú sava na̱ precursor, káchíñuna loʼo tiempo á sava ki̱vi̱ ña̱ va̱ʼa koo loʼo xu̱ʼún ndaʼa̱na tasaá keʼéna chiñu ña̱ ndáyáʼvi va̱ʼaka, ña̱ natúʼunna xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱. Saátu sava na̱ hermano, kéʼéna nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila chi ndákiʼinna na̱ superintendente ña̱ circuito veʼena. Xa̱ʼa̱ ña̱ va̱ʼaní-inina ndákiʼinna na̱ hermano yóʼo, kúsi̱íní-inina ta saátu chíkaa̱níña ndee̱ xíʼinna (Rom. 12:13).

CARTA ÑA̱ CHI̱KAA̱ NDEE̱ XÍʼINNA I̱XAA NDIÓXI̱

Nani ni̱xi̱yo ta̱ Pablo ñuu Corinto, ku̱i̱ya̱ 50 nda̱a̱ 52, ka̱ʼyira u̱vi̱ carta ña̱ ni̱xa̱a̱ ndu̱u ña̱ Escrituras Griegas Cristianas: carta ña̱ chi̱ndaʼára ndaʼa̱ na̱ tesalonicenses. Ta sana tiempo saá kúú ña̱ ka̱ʼyira carta ña̱ ku̱a̱ʼa̱n ndaʼa̱ na̱ gálata.

Primera ña̱ Tesalonicenses. Ña̱yóʼo kúú carta ña̱ nu̱ú ña̱ ni̱ka̱ʼyi̱ nu̱ú Biblia ña̱ ka̱ʼyi ta̱ Pablo. Ta̱yóʼo ni̱xa̱a̱ra ñuu Tesalónica ku̱i̱ya̱ 50, yichi̱ u̱vi̱ ña̱ ni̱xa̱ʼa̱nra na̱túʼunra xíʼin na̱ yiví. Tá ni̱ya̱ʼa loʼo ña̱ ku̱vaʼa congregación, na̱ judío ki̱xáʼana íxandi̱va̱ʼana xíʼin na̱ hermano, ña̱kán ta̱ Pablo xíʼin ta̱ Silas, xi̱niñúʼu keena ku̱ʼu̱nna (Hech. 17:1-10, 13). Xa̱ʼa̱ ña̱ xi̱ndiʼi-inira xa̱ʼa̱na, u̱vi̱ yichi̱ xi̱kuni̱ ta̱ Pablo ndikóra soo miíra ni̱ka̱ʼa̱n ña̱yóʼo, “ta̱ Ndi̱va̱ʼa sa̱sira nu̱úndi̱”. Ña̱kán chi̱ndaʼára ta̱ Timoteo ku̱a̱ʼa̱nra, ña̱ chikaa̱ra ndee̱ xíʼinna ta sandíkora-inina, sana tá kúma̱ní ndiʼi ku̱i̱ya̱ 50 nda̱kutáʼan ta̱ Timoteo xíʼin ta̱ Pablo chí Corinto ta ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa ni̱ka̱ʼa̱nra xa̱ʼa̱ na̱ congregación ña̱ Tesalónica. Tasaá kúú ña̱ ka̱ʼyi ta̱ Pablo carta yóʼo ku̱a̱ʼa̱n nu̱úna (1 Tes. 2:17–3:7).

Segunda ña̱ Tesalonicenses. Sana ka̱ʼyira ña̱yóʼo tándi̱ʼi ka̱ʼyira carta ña̱ nu̱ú tá ku̱i̱ya̱ 51. Nu̱ú u̱vi̱ saá carta yóʼo, ta̱ Pablo, chi̱ndaʼára saludo ku̱a̱ʼa̱n nu̱úna ta saátu ta̱ Timoteo xíʼin ta̱ Silvano, ta̱ naní Silas nu̱ú tutu ña̱ Hechos (Hech. 18:5, 18; 1 Tes. 1:1; 2 Tes. 1:1). Tá ni̱ya̱ʼa tiempo ña̱ ni̱xi̱yo ta̱ Pablo chí Corinto, va̱ása káʼa̱nkaña á inkáchi ni̱xi̱yo u̱ni̱ na̱yóʼo. Soo, ¿nda̱chun ka̱ʼyira carta ña̱ u̱vi̱ yóʼo? Saáchi sana ku̱ndaa̱ka-inira xa̱ʼa̱ ña̱ kéʼé na̱ tesalonicenses, ta sana na̱ yiví na̱ ni̱xa̱ʼa̱n carta ña̱ nu̱ú xíʼin kúú na̱ na̱túʼun xíʼinra. Ta xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱ndaa̱-inira xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo xi̱kuni̱ra ka̱ʼa̱nra tu̱ʼun va̱ʼa xíʼinna xa̱ʼa̱ ña̱ kúʼvi̱-inina xínina Ndióxi̱ ta saátu xa̱ʼa̱ ña̱ ndakú-inina, soo saátu ña̱ taxira consejo ndaʼa̱ na̱ xi̱ndakanixi̱ní ña̱ xa̱a̱ ki̱xaa̱ ki̱vi̱ ña̱ kixaa̱ ta̱ Jesucristo (2 Tes. 1:3-12; 2:1, 2).

Gálatas. Mií carta yóʼo káʼa̱nña, tá kúma̱níka kaʼyi ta̱ Pablo carta ku̱ʼu̱n nu̱ú na̱ gálata xa̱a̱ ni̱xa̱ʼa̱nra xi̱torana u̱vi̱ yichi̱. Yichi̱ nu̱ú ni̱xa̱ʼa̱nra xíʼin ta̱ Bernabé tá ku̱i̱ya̱ 47 xíʼin 48, ta ni̱xa̱ʼa̱nna Antioquía ña̱ Pisidia, Iconio, Listra xíʼin Derbe, ta ñuu yóʼo xi̱kuuña táʼví ña̱ Galacia. Ta ku̱i̱ya̱ 49, ndi̱kó tukura xíʼin ta̱ Silas (Hech. 13:1–14:23; 16:1-6). Ka̱ʼyira ña̱yóʼo nu̱úna, saáchi tándi̱ʼi ni̱xa̱ʼa̱nra xi̱torana, na̱ judío ni̱xa̱ʼa̱nna ta ki̱xáʼana sánáʼa̱na na̱ cristiano ña̱ xíniñúʼu ta̱ʼnda̱ nu̱ú yi̱i̱na ta kandíxana Ley ña̱ ta̱xi Jehová ndaʼa̱ ta̱ Moisés. Ta sana chi̱ndaʼára carta yóʼo ku̱a̱ʼa̱nña tá ku̱ndaa̱-inira ña̱ ki̱xáʼana káʼa̱nna ña̱ vatá kán. Sana ka̱ʼyira ña̱yóʼo tá ni̱xi̱yora chí Corinto, á sana tá ni̱xi̱yora chí Éfeso, nani ndákiʼinra ku̱a̱ʼa̱nra chí Antioquía ña̱ Siria, á sana tá ni̱xi̱yora chí Antioquía (Hech. 18:18-23).

“Ku̱a̱ʼání na̱ ñuu Corinto [...] ni̱xa̱a̱na ka̱ndíxana” (Hechos 18:5-8)

8, 9. ¿Ndáaña ke̱ʼé ta̱ Pablo tá sa̱si na̱ judío nu̱úra, ta ndáa míí nda̱kiʼinra ku̱a̱ʼa̱nra ña̱ va̱ʼa natúʼunra xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ Ndióxi̱?

8 Ná ka̱ʼa̱nyó xa̱ʼa̱ inka ña̱ʼa ña̱ káʼa̱n xa̱ʼa̱ ta̱ Pablo ña̱ xi̱kachíñura ña̱ koo loʼo xu̱ʼún ndaʼa̱ra tasaá natúʼunra xíʼin na̱ yiví xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱. Ta̱ Silas xíʼin ta̱ Timoteo ke̱ena chí Macedonia ta ta̱xina ña̱ xíniñúʼu ta̱ Pablo ndaʼa̱ra (2 Cor. 11:9). Ta, ta̱ Pablo “ki̱xáʼa nátúʼun ni̱ʼira xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱” (Hech. 18:5). Soo na̱ judío va̱ása nísandákoona ña̱ kasina nu̱úra ta va̱ása níkandíxana ña̱ ta̱ Cristo kúú ta̱ sakǎkuna. Xa̱ʼa̱ ña̱kán ta̱ Pablo ki̱sira ti̱ko̱to̱ra ña̱ va̱ʼa na̱ʼa̱ra ña̱ kǒo ku̱a̱chi kúúmiíra xa̱ʼa̱ ña̱ kundoʼona ta ka̱chira xíʼinna: “Ku̱a̱chi miívandó kúúña tá ná kuvindó. Su̱ví ku̱a̱chi yi̱ʼi̱ kooña. Vitin kixáʼíi̱ ku̱ʼi̱n nu̱ú na̱ inka ñuu” (Hech. 18:6; Ezeq. 3:18, 19).

9 Tu̱ʼun Ndióxi̱ káʼa̱nña, ta̱ Pablo ki̱tara sinagoga ta ku̱a̱ʼa̱nra. Soo ¿ndáa míí ku̱ʼu̱nra natúʼunra xíʼin na̱ yiví? Ta̱ Ticio Justo, ta̱ sananí sa̱kán ndu̱u judío, nda̱kiʼinrara veʼera ta yatin nu̱ú íyo sinagoga ni̱xi̱yo veʼera (Hech. 18:7). Nani ni̱xi̱yo ta̱ Pablo ñuu Corinto, veʼe ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila ni̱xi̱yora, soo veʼe ta̱ Ticio Justo kúú ña̱ xi̱ndakutáʼanra xíʼin inkana ña̱ va̱ʼa natúʼunra xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱.

10. ¿Ndáaña náʼa̱ ña̱ kǒo nísandákoo ta̱ Pablo ña̱ natúʼunra xíʼin na̱ judío?

10 Tá kixáʼa ta̱ Pablo natúʼunra xíʼin na̱ yiví na̱ kǒo kúú judío, ¿á kúni̱ kachi ña̱yóʼo ña̱ va̱ása natúʼunkara xíʼin na̱ kúú judío ta saátu xíʼin na̱ sa̱kán ndu̱u judío na̱ kúni̱ kuniso̱ʼo ña̱ sánáʼa̱ra? Va̱ása. Saáchi “ta̱ Crispo, ta̱ xi̱kuu presidente ña̱ sinagoga xíʼin ndiʼi na̱ veʼera ni̱xa̱a̱na ka̱ndíxana ta̱ táta Jesús”. Ta saátu ku̱a̱ʼání na̱ xi̱xaʼa̱n chí sinagoga ke̱ʼéna táʼan ña̱ ke̱ʼé ta̱ Crispo, Biblia káʼa̱nña ña̱ “ku̱a̱ʼání na̱ ñuu Corinto xi̱niso̱ʼona ña̱ xi̱natúʼunra ta ni̱xa̱a̱na ka̱ndíxana ta nda̱kuchina” (Hech. 18:8). Veʼe ta̱ Ticio Justo kúú nu̱ú xi̱ndakutáʼan na̱ congregación ña̱ Corinto ña̱ kuumiína reunión. Tutu ña̱ Hechos ni̱ka̱ʼyi̱ña nda̱a̱ táki̱ʼva ku̱uña chi saá kúú ña̱ xi̱keʼé ta̱ Lucas, tasaá na̱ judío xíʼin na̱ sa̱kán ndu̱u judío, ndu̱una cristiano tá ni̱ya̱ʼa loʼo ña̱ ki̱si ta̱ Pablo ti̱ko̱to̱ra. Ña̱yóʼo ni̱na̱ʼa̱ña ña̱ tá iinna xi̱kuni̱na kuniso̱ʼona, xi̱natúʼunva ta̱ apóstol Pablo xíʼinna.

11. Nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Pablo xíʼin na̱ judío na̱ ñuu Corinto, ¿ndáaña kéʼé miíyó na̱ Testigo ña̱ va̱ʼa chindeétáʼanyó xíʼin na̱ yiví na̱ xa̱a̱ xáʼa̱n veʼe-ñu̱ʼu?

11 Tiempo vitin ku̱a̱ʼání ñuu, na̱ veʼe-ñu̱ʼu káʼa̱nna xíʼin na̱ yiví ndáaña keʼéna, savana kéʼéna ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ ña̱ ku̱a̱ʼání tiempo ndíku̱nna veʼe-ñu̱ʼu kán á na̱ misionerona nándukúna ku̱a̱ʼá na̱ yiví ña̱ va̱ʼa kundiku̱nna veʼe-ñu̱ʼu kán. Táki̱ʼva ndo̱ʼo na̱ judío na̱ ni̱xi̱yo ñuu Corinto, saá íyo tiempo vitin chi ku̱a̱ʼání na̱ yiví kǒo xíínna sandákoona religiónna xíʼin ña̱ kándíxana. Nda̱a̱ táki̱ʼva ke̱ʼé ta̱ Pablo, miíyó chíkaa̱níyó ndee̱ ña̱ chindeétáʼanyó xíʼin na̱ yiví ña̱ kunda̱a̱-inina ña̱ sánáʼa̱ Biblia. Ni kǒo kúni̱na ña̱ natúʼunyó xíʼinna á ni sási na̱ níʼi yichi̱ veʼe-ñu̱ʼu nu̱ú xáʼa̱nna nu̱úyó, va̱ása sándakooyó keʼéyó chiñu yóʼo. Ná ndakaʼányó chi sava na̱ yiví yóʼo, “chíka̱a̱nína ndee̱ ña̱ ndásakáʼnuna Ndióxi̱, soo va̱ása kúnda̱a̱ va̱ʼa inina ndáaña kúú ña̱ kúni̱ra” (Rom. 10:2). Ná ku̱ʼu̱nyó nandukúyóna.

“Íyo ku̱a̱ʼá na̱ yiví ñuu yóʼo na̱ kúma̱níka kunda̱a̱-ini xa̱ʼíi̱” (Hechos 18:9-17)

12. ¿Ndáaña ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Jesús xíʼin ta̱ Pablo ti̱xin iin visión?

12 Sana va̱ása níxi̱kunda̱a̱-ini ta̱ Pablo nda̱saaka tiempo ndo̱ora chí Corinto. Soo ta̱ Jesús káxiní ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinra xa̱ʼa̱ ña̱yóʼo iin ñuú tá ki̱tara nu̱úra ta ka̱chira xíʼinra: “Va̱ása yi̱ʼvíún. Ndakundeé natúʼún xíʼinna ta va̱ása sandákoún ka̱ʼún xa̱ʼa̱ña, saáchi yi̱ʼi̱ íyoi̱ xíʼún ta nda̱a̱ ni iinna kǒo kundi̱va̱ʼa xíʼún. Chi íyo ku̱a̱ʼá na̱ yiví ñuu yóʼo na̱ kúma̱níka kunda̱a̱-ini xa̱ʼíi̱” (Hech. 18:9, 10). Va̱ʼaní chi̱kaa̱ visión yóʼo ndee̱ xíʼin ta̱ Pablo, chi mií ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱n xíʼinra ña̱ kundaarara ta saátu ña̱ íyo ku̱a̱ʼáka na̱ yiví ñuu kán na̱ kúma̱ní kuniso̱ʼo xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱. Xa̱ʼa̱ ña̱kán, ta̱ Pablo “ni̱ndo̱ora iin ku̱i̱ya̱ sava kán, ña̱ sa̱náʼa̱rana xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱” (Hech. 18:11).

13. ¿Ndáaña sana nda̱kaʼán ta̱ Pablo xa̱ʼa̱ nani kúyatinra nu̱ú na̱ chíñu kán? ¿Nda̱chun xi̱kunda̱a̱ káxi inira ña̱ kǒo nda̱a̱ ni iin ña̱ʼa kundoʼora?

13 Tá ni̱ya̱ʼa iin ku̱i̱ya̱ ña̱ íyora chí Corinto, ta̱ Pablo ndo̱ʼora iin ña̱ʼa ña̱ chi̱ndeétáʼan xíʼinra ña̱ kunda̱a̱ káxika inira ña̱ íyova ta̱ Jesús xíʼinra. Ña̱yóʼo ku̱uña tá nda̱kutáʼan tu̱ʼun na̱ judío ña̱ kundi̱va̱ʼana xíʼin ta̱ Pablo ta nda̱kiʼinnara ku̱a̱ʼa̱n xíʼinna nu̱ú na̱ chíñu (Hech. 18:12). Sava na̱ xíni̱va̱ʼa káchina, nu̱ú xi̱ndakutáʼan na̱ chíñu kán, (tu̱ʼun griego kúúña, bḗma) iin táʼví nu̱ú súkun xi̱kuuña ta ku̱vaʼaña xíʼin mármol yaa ta saátu ña̱ azul ta ku̱a̱ʼání ña̱ʼa na̱na sa̱táña. Ña̱yóʼo sana ni̱xi̱yoña yatin nu̱ú ya̱ʼvi ta chí yéʼé ña̱yóʼo, ndíka̱ní ni̱xi̱yoña ña̱ va̱ʼa ku̱a̱ʼání na̱ yiví kundita. Sava ña̱ʼa ña̱ xa̱a̱ ndáni̱ʼína vitin, náʼa̱ña ña̱ ni̱xi̱yoña yatin nu̱ú xi̱ndikaa̱ sinagoga ta yatin kán xi̱ndikaa̱tu veʼe ta̱ Ticio Justo. Tá ku̱yatin ta̱ Pablo nu̱ú ña̱yóʼo, sana nda̱kaʼánra xa̱ʼa̱ ña̱ xa̱ʼnína ta̱ cristiano ta̱ nu̱ú va̱ʼa, ta̱ Esteban. Tiempo saá xi̱kaʼa̱nna xíʼin ta̱yóʼo Saulo ta nda̱a̱ miíra ki̱ndoo-ini ña̱ ná kaʼnína ta̱ Esteban (Hech. 8:1). ¿Á saá kúú ña̱ kundoʼo ta̱ Pablo vitin? Va̱ása, saáchi ta̱ Jesús ki̱ndoora xíʼinra ña̱ kǒo nda̱a̱ ni iin ña̱ʼa keʼéna xíʼinra (Hech. 18:10).

Ta̱ Galión káʼa̱nra ña̱ kǒo kútóo na̱ chi̱kaa̱ ku̱a̱chi ta̱ Pablo

“Tasaá ta̱várana nu̱ú ndátiinna ku̱a̱chi” (Hechos 18:16)

14, 15. a) ¿Ndáa ku̱a̱chi sa̱kúisona ta̱ Pablo, ta nda̱chun ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Galión ña̱ va̱ása ndatiinra ku̱a̱chi xíʼinra? b) ¿Ndáaña ku̱u xíʼin ta̱ Sóstenes, ta ndáaña sana ndo̱ʼora tándi̱ʼi?

14 ¿Ndáaña ku̱u tá ni̱xa̱a̱ ta̱ Pablo nu̱ú na̱ chíñu? Ta̱ xi̱ndatiin ku̱a̱chi xi̱kuu ta̱ Galión, ta̱ xi̱kuu procónsul ña̱ Acaya ta ñanira ta̱ loʼo xi̱kuu iin filósofo ta̱ ñuu Roma ta̱ naní Séneca. Na̱ judío ni̱ka̱ʼa̱nna ña̱yóʼo xa̱ʼa̱ ta̱ Pablo: “Ta̱ ta̱a yóʼo kúni̱ra saxínu̱ra-ini na̱ yiví ña̱ ná ndasakáʼnuna Ndióxi̱, soo su̱ví tá káchi ña̱ ley” (Hech. 18:13). Xíʼin ña̱yóʼo xi̱kuni̱na kachina ña̱ yáʼandosó ta̱ Pablo ña̱ káʼa̱n ley xa̱ʼa̱ ña̱ kúni̱ra ku̱a̱ʼáka na̱ yiví kundiku̱n sa̱tára. Soo, ta̱ Galión ki̱ʼinra kuenta ña̱ kǒoví ku̱a̱chi ndee̱ kúúmií ta̱ Pablo (Hech. 18:14). Ta saátu va̱ása níxikuni̱ra ki̱ʼvira ku̱a̱chi ña̱ xi̱kuumií na̱ judío. Ña̱kán va̱ása níxiniñúʼuví ndakiʼin ta̱ Pablo tu̱ʼunra, saáchi ta̱ Galión ni̱ka̱ʼa̱nra ña̱ va̱ása ndatiinvína ku̱a̱chi xíʼinra. Na̱ judío ni̱sa̱a̱nína ta ti̱inna ta̱ Sóstenes, sananí ta̱yóʼo kúú ta̱ xi̱chindeétáʼan xíʼin ta̱ Crispo ña̱ xi̱kuura presidente ña̱ sinagoga, “ta ki̱xáʼana káninara chí nu̱ú ndátiinna ku̱a̱chi” (Hech. 18:17).

15 ¿Nda̱chun va̱ása nísasi ta̱ Galión nu̱úna ña̱ kanina ta̱ Sóstenes? Saáchi sana nda̱kanixi̱níra ña̱ ta̱yóʼo kúú ta̱ níʼi yichi̱ nu̱úna ta xa̱ʼa̱ ña̱kán, miívara ndu̱kú ña̱ ndo̱ʼora. Ni nda̱a̱ ndáaka ki̱ʼva ku̱uña soo sana íyova iin ña̱ va̱ʼa ku̱u saáchi tá ni̱ya̱ʼa ku̱i̱ya̱ tá chi̱ndaʼá ta̱ Pablo carta ña̱ nu̱ú ku̱a̱ʼa̱n ndaʼa̱ na̱ congregación ñuu Corinto, káʼa̱nra xa̱ʼa̱ iin ta̱ Sóstenes ta káʼa̱nra xíʼinra, ñaniyó (1 Cor. 1:1, 2). ¿Á iin kúú ta̱ Sóstenes ta̱ káʼa̱nña xa̱ʼa̱? Tá saá níxi̱yoña, sananí ña̱ ndo̱ʼora chi̱ndeétáʼanña xíʼinra ña̱ va̱ʼa xa̱a̱ra nda̱kundiku̱nra ta̱ Cristo.

16. ¿Ndáa ki̱ʼva chíndeétáʼan tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Jesús xíʼin ta̱ Pablo xíʼinyó tiempo vitin?

16 Nda̱a̱ táki̱ʼva xa̱a̱ xi̱toyó, ta̱ Jesús ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼin ta̱ Pablo: “Va̱ása yi̱ʼvíún. Ndakundeé natúʼún xíʼinna ta va̱ása sandákoún ka̱ʼún xa̱ʼa̱ña, saáchi yi̱ʼi̱ íyoi̱ xíʼún” (Hech. 18:9, 10). Soo, ¿ama kúú ña̱ ki̱ndoora ña̱yóʼo xíʼinra? Tá kǒo níxiin na̱ judío kuniso̱ʼona tá na̱túʼunra xíʼinna xa̱ʼa̱ Ndióxi̱. Ta saátu miíyó xíniñúʼu ndakaʼányó xa̱ʼa̱ tu̱ʼun ña̱ ni̱ka̱ʼa̱n ta̱ Jesús tá kúú tá kǒo xíín na̱ yiví kuniso̱ʼona tá nátúʼunyó xíʼinna. Ná kǒo nandóso-iniyó ña̱ mií Jehová kúnda̱a̱-inira ndáaña kúú ña̱ ndíkaa̱ níma̱ na̱ yiví ta kánara na̱ yiví na̱ ndixa kúni̱ kunda̱a̱-ini xa̱ʼa̱ra (1 Sam. 16:7; Juan 6:44). Ña̱yóʼo chíndeétáʼanña xíʼinyó ña̱ natúʼunkayó xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱. Ta saátu ndiʼi ku̱i̱ya̱ ku̱a̱ʼání na̱ yiví ndákuchi, iin tá iin ki̱vi̱ yáʼaka cien na̱ yiví ndákuchi. Tá ná kandíxayó chiñu ña̱ xa̱ʼnda ta̱ Jesús ña̱ ku̱ʼu̱nyó natúʼunyó xíʼin na̱ yiví iníísaá nu̱ú ñuʼú kivi kunda̱a̱ káxi iniyó ña̱ mií ta̱ Jesús saxínura ña̱yóʼo: “Ndakaʼánndó ña̱ íyoi̱ xíʼinndó ndiʼi ki̱vi̱ nda̱a̱ ná ndiʼi-xa̱ʼa̱ ñuyǐví” (Mat. 28:19, 20).

“Tá mií Jehová kúni̱” (Hechos 18:18-22)

17, 18. ¿Ndáaña sana nda̱kaʼán ta̱ Pablo xa̱ʼa̱ tá ku̱a̱ʼa̱nra chí Éfeso?

17 Va̱ása kúnda̱a̱-iniyó á xa̱ʼa̱ ña̱ ke̱ʼé ta̱ Galión va̱ʼa ni̱xi̱yo congregación ña̱ ñuu Corinto ta kǒo nda̱a̱ iin ña̱ʼa níkeʼéna xíʼinna. Ña̱ kúnda̱a̱-iniyó kúú ña̱, ta̱ Pablo ki̱ndookara loʼoka ki̱vi̱ chí ñuu Corinto ta tándi̱ʼi ni̱nda̱yíra na̱ hermano. Tá sa̱kán kíxáʼa ku̱i̱ya̱ 52, saá ndu̱kúra ki̱ʼva ña̱ ku̱ʼu̱nra xíʼin barco chí Cencreas, ña̱ kíndo̱o ki̱ʼva 11 kilómetro chí táʼví este ñuu Corinto, ta chí kán kiʼinra ku̱ʼu̱nra chí Siria. Tá xa̱a̱ ni̱xa̱a̱ra chí Cencreas, “xa̱ʼndara yixí xi̱níra chi ke̱ʼéra iin voto” (Hech. 18:18).c Tándi̱ʼi nda̱kiʼinra ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila ku̱a̱ʼa̱nna xíʼinra ta xi̱táʼanna ni̱xa̱ʼa̱nna chí mar Egeo, ña̱ va̱ʼa xa̱a̱na nda̱a̱ Éfeso, chí Asia Menor.

18 Tá xa̱a̱ ku̱a̱ʼa̱n ta̱ Pablo, sana nda̱kaʼánvara xa̱ʼa̱ ndiʼi ña̱ʼa ña̱ ndo̱ʼora ti̱xin ku̱i̱ya̱ sava ña̱ ni̱xi̱kara na̱túʼunra xa̱ʼa̱ Ndióxi̱ chí ñuu Corinto. Ku̱a̱ʼáníva ña̱ va̱ʼa ndákaʼánra xa̱ʼa̱ ta sana va̱ʼaní xi̱kunira ta xi̱kusi̱í-inira, saáchi ku̱a̱ʼání ña̱ va̱ʼa nda̱kiʼinra xa̱ʼa̱ chiñu ña̱ ke̱ʼéra. Xa̱a̱ ku̱vaʼa iin congregación ñuu kán ta xa̱a̱ ni̱xi̱yo nu̱ú ndakutáʼanna veʼe ta̱ Ticio Justo. Ku̱a̱ʼání na̱ yiví xa̱a̱ ndu̱una cristiano, tá kúú ta̱ Ticio Justo, ta̱ Crispo xíʼin ndiʼi na̱ veʼera. Ta va̱ʼaní xi̱kitáʼanra xíʼin ndiʼi na̱yóʼo saáchi miíra chi̱ndeétáʼan xíʼinna ña̱ xa̱a̱na kunda̱a̱-inina xa̱ʼa̱ Ndióxi̱. Tándi̱ʼi, ka̱ʼyira iin carta nu̱úna, ta nda̱a̱ táki̱ʼva íyo iin tutu ña̱ káʼa̱n va̱ʼa xa̱ʼa̱na saá ni̱xi̱yona nu̱úra ta nda̱a̱ níma̱ra xi̱ndikaa̱ na̱yóʼo. Saátu miíyó kúsi̱íní-iniyó xíʼin ndiʼi na̱ yiví na̱ chíndeétáʼanyó xíʼin ña̱ sakúaʼana xa̱ʼa̱ ña̱ nda̱a̱. Va̱ʼaní kúniyó tá xítoyó ña̱ ndiʼi na̱ hermano yóʼo íyona nda̱a̱ táki̱ʼva íyo iin tutu ña̱ káʼa̱n va̱ʼa xa̱ʼa̱yó (2 Cor. 3:1-3).

19, 20. ¿Ndáaña ke̱ʼé ta̱ Pablo tá ni̱xa̱a̱ra chí Éfeso, ta ndáa ki̱ʼva kivi kundiku̱nyó yichi̱ra?

19 Ndi̱ku̱n tá ni̱xa̱a̱ ta̱ Pablo chí Éfeso, ki̱xáʼara nátúʼunra xa̱ʼa̱ tu̱ʼun Ndióxi̱. “Ni̱ki̱ʼvira ini ña̱ sinagoga ta ki̱xáʼara chíndeétáʼanra xíʼin na̱ judío ña̱ va̱ʼa ná kunda̱a̱-inina” (Hech. 18:19). Soo loʼoníva tiempo ni̱xi̱yora ñuu kán. Ni ni̱ka̱ʼa̱nníva na̱ ñuu Éfeso xíʼinra “ña̱ ku̱a̱ʼáka tiempo ná kindo̱ora xíʼinna soo kǒo níxiinra kindo̱ora chi ni̱nda̱yírana ta ni̱ka̱ʼa̱nra xíʼinna: ‘Tá mií Jehová kúni̱, ndikóvai̱ kunii̱ ndóʼó’” (Hech. 18:20, 21). Xi̱kunda̱a̱ káxiva inira ña̱ íyo ku̱a̱ʼáníka chiñu kúma̱ní keʼéna chí Éfeso ta xi̱kuni̱vara ndikóra soo ndaʼa̱ Jehová nda̱koora ña̱yóʼo. ¿Ndáa ki̱ʼva kivi kundiku̱n miíyó yichi̱ra? Va̱ʼava ndakanixi̱níyó xa̱ʼa̱ ndáa chiñu kivika keʼéyó nu̱ú Ndióxi̱ ta chikaa̱yó ndee̱ ña̱ keʼéyó ña̱yóʼo, soo saátu xíniñúʼu kotoyó ndáaña ndákanixi̱ní Jehová xa̱ʼa̱ña ta keʼéyó ña̱ kúni̱ra (Sant. 4:15).

20 Ta̱ Pablo sa̱ndákoora ta̱ Áquila xíʼin ñá Priscila chí Éfeso, ta nda̱ara barco ta ku̱a̱ʼa̱nra chí Cesarea. Sana ni̱xa̱ʼa̱nra chí Jerusalén, ta chi̱ndeéra na̱ congregación (koto nota ña̱ estudio ña̱ va̱xi nu̱ú Hechos 18:22 nu̱ú Biblia de estudio). Tándi̱ʼi ndi̱kóra chí nu̱ú ki̱xáʼara, chí Antioquía ña̱ Siria. Va̱ʼaní ke̱era ña̱ yichi̱ u̱vi̱ ña̱ ni̱xa̱ʼa̱nra na̱túʼunra xíʼin ku̱a̱ʼání ñuu xa̱ʼa̱ Ndióxi̱. Vitin ná kotoyó ndáaña ndo̱ʼora yichi̱ ña̱ so̱ndíʼi ña̱ ni̱xa̱ʼa̱nra.

VOTO ÑA̱ KE̱ʼÉ TA̱ PABLO

Hechos 18:18 káʼa̱nña ña̱ tá ni̱xi̱yo ta̱ Pablo ñuu Cencreas, “xa̱ʼndara yixí xi̱níra chi ke̱ʼéra iin voto”. ¿Ndáa voto kúú ña̱ ke̱ʼéra?

Iin voto kúúña tá káʼa̱nna xíʼin Ndióxi̱ ña̱ keʼéna iin ña̱ʼa xa̱ʼa̱ra xa̱ʼa̱ ña̱ kúsi̱í-inina, ña̱ taxina iin ña̱ʼa ndaʼa̱ra á ña̱ kachíñuna nu̱úra. Savana ndákanixi̱nína ña̱ xa̱ʼnda ta̱ Pablo yixí xi̱níra saáchi ke̱ʼéra iin voto ña̱ koora nazareo. Soo, nda̱a̱ táki̱ʼva káchi Biblia, tá ndíʼi káchíñu na̱ nazareo nu̱ú Jehová, xi̱niñúʼu kaʼndana ixí xi̱nína chí yéʼé tienda ña̱ reunión ña̱ xi̱ndikaa̱ chí Jerusalén. Soo chí Cencreas xi̱ndikaa̱ ta̱ Pablo, xa̱ʼa̱ ña̱kán va̱ása níkeʼéra iin voto ña̱ nazareato (Núm. 6:5, 18).

Tutu Hechos va̱ása káʼa̱nña ndáa tiempo ke̱ʼéra voto yóʼo. Sana ke̱ʼéraña tá kúma̱níka nduura cristiano. Ni va̱ása káʼa̱nña á ndu̱kú ta̱ Pablo iin ña̱ʼa nu̱ú Jehová. Iin tutu káchiña ña̱ sana xa̱ʼndara yixí xi̱níra saáchi “xi̱kuni̱ra taxira tíxa̱ʼvi xa̱ʼa̱ ña̱ kǒo nda̱a̱ ni iin ña̱ʼa níndoʼora nani xi̱ndikaa̱ra chí Corinto”.

a Koto recuadro “Corinto, ñuu nu̱ú xi̱ndikaa̱ u̱vi̱ puerto”.

b Koto recuadro “Carta ña̱ chi̱kaa̱ ndee̱ xíʼinna i̱xaa Ndióxi̱”.

c Koto recuadro “Voto ña̱ ke̱ʼé ta̱ Pablo”.

    Publicación ña̱ va̱xi tu̱ʼun sâví (1993-2025)
    Kita
    Yóʼo ki̱ʼviún
    • tu’un sâví
    • Chindaʼáña ndaʼa̱ inkana
    • Nda̱saa kúni̱únña
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Ña̱ xíniñúʼuna
    • Política ña̱ privacidad
    • Configuración ña̱ privacidad
    • JW.ORG
    • Yóʼo ki̱ʼviún
    Chindaʼáña ndaʼa̱ inkana