¿Chi malhyej (Ep hote) toj nichat namehen Biblia?

Hop Biblia toj kamaj nʼolhomtes toj nechʼenyaya ihi tʼat, hope tʼat Dios lakhajyhayaj toj tamenej. Toj wakʼalh pʼante toj nʼolesayen, tafwaytshi inuʼpe pʼante mil novecientos nekchomis wet nʼoyenejlhi pʼante mʼayhay toj wujitʼa toj tʼun, malhyej papiro toj nʼotalhtho halʼo tetsel, wet pergamino toj nʼoyene itsawet tʼaj, wet nʼolhames toj ifwalasna wujitʼa toj wichi ichumyenlhi. Wet hate, hinʼul toj lenʼohyahay ihiche malhyej niyatey wet iyhaj toj niyatej religiones lhamel lhaikhajyenej pʼante toj tʼuhlak itayhat hop Biblia.

¿CHI MALHYEJ (Ep hote) toj librona toj matche toj laha ihi iwoyek tumla nʼolhelhtsayahay pajtha nichate ifwalasna toj wujpe wichi itafwelej? Athana natetshan dos mʼayhay toj tamenej.

Hop toj isej toj nʼoten nʼolesaynhay, nʼotʼamajej nʼolhomtes toj nechʼenyaya.

Iche pʼante Israel lhayis toj tʼamajej nʼolesaynhay toj nechʼenyaya, ilesayen libros toj iten nʼolesaynhaytso. Malhyej hop niyatey toj neʼte pʼantek nʼoten nʼolesaynhay toj hopehen nʼochufwenyajayna toj Levi leles toj hopehen sacerdotes tʼamajej (Deuteronomio 17:18).

Iche wujpe Israel lhayis toj ihumin pʼante toj iyahyen nʼolesaynhay hop toj lhamel yen tichunhayaja toj hope Dios Lhomtes. Hop toj tamenej toj iche nʼolesaynekwos toj matche toj ihanej toj iten nʼolhamtes toj nechʼenyaya. Esdrás hope pʼante nʼolesaynekwo toj nʼokwiyej Dios. Biblia yome toj hope «nʼochufwenyajwo tä wuj tä ihanej nʼolesaynhay tä Lhawuk hiwʼenho pʼante Moisés» (Esdras 7:6). Toj ihi nekchom 500 pajtha 1.000, iche hinʼul toj nʼoyen lheya Masoretas, lhamel iten toj ihi lhip toj ihi Hebreo lhamtes (Antiguo Testamento) wet itetshan chihatefwas (Ep hotefwas) toj ihi letras hopkhilak ilesayen. Hop toj isej nʼochumet toj is toj lhamel iwoye, nʼotʼamajej Biblia lesilotyaj wet tumla letayhfwas toj tʼuhlak itayhat.

Toj nekchom 168, toj kamaj Jesús neyahi honhat hop Siria kaniyat toj lhey Antioco IV, tʼupʼantehlak itayhat nilhokej libros toj nʼoten nʼolesaynhay lhip toj Hebreo lhomtes toj ihi Palestina. Hop libro Judio toj ikatla lewhayis toj pajche, yok: «Nʼowasthi wet nʼowunhomche nilhokej rollos toj hiwʼen nʼolesaynhay toj iche». Hop enciclopedia Judia yok: «Sipʼalis toj nʼowʼenho nʼochumettso, iwoye tajtso wet lepʼaltseyaj ihihitʼa. Sipʼalis iwoyek ilan elh toj hiwʼen nʼolesaynhay». Tej toj iche nʼolhelhtsayajtso Judios toj ihi Palestina wok iyhaj lhipey, tʼamajej libros toj nʼoten nʼolesaynhay.

Tafwaytsi toj wakʼalh nʼolesaynhay lhip toj Hebreos lhomtes, iche wujpe rollos toj nʼoten cartas, profecias, wet mʼayhay toj talhe Dios toj yame lewhayis toj pajche. Iche ejemplo toj hope apóstol Juan. Lham ilesayen laka libro lewhay toj ihi Éfeso wok lhip toj iwhaye. Toj paj, tottʼaye 50 nekchomis, nʼolhoke rollo lhip toj itenla Juan laka libro toj ihi Egipto, honhat toj wuj toj atoje. Tajtso inʼalit toj cristianos toj pajche, toj ihi honhathil toj atofwe, hiwʼen rollos toj nʼoten nʼolesaynhay toj Dios laka espíritu ifwenhomche.

Hop toj isej toj wujpe wichi hiwʼen rollos toj nʼoten Dios Lhomtes, hop toj tamenej toj tafwaytshi toj Jesús iche, kamaj iche rollostso. Malhyej toj nʼokatla toja, toj nechʼe toj ifwala toj 23 toj febrero toj nekchom 303, hop Roma laka niyat toj lhey Dioclesiano, iyahin pʼante laka sipʼalis toj iwastiche iglesias lepelis wet hipʼohen rollos toj nʼoten nʼolesaynhay. Lham kalelhaj letichunhayaj toj iwoyek itayhat cristianos tʼekhahyaj che ikanchi libros toj nʼotʼamajchetes. Hop toj tamenej toj neʼtek toj ifwala elh, is che nʼopʼohen Biblias toj ihi nilhok laka honhat. Mat iche pʼante iyhaj toj tatayhitʼa wet nʼoyenwetha iyhaj libros hopkhilak nʼotenla. Toj malhyejtso, ifwalasna iche dos Biblias lhipey toj ichumyenlhi griego lhamtes toj nʼoyenlhi toj tafwaytsi toj Dioclesiano tʼuhlak itayhat Biblias toj iche. Hop Bibliasna iche tefwajni toj ihi Roma wet elh toj ihi Londres.

Tej toj nʼolhokiyetʼa nʼolesaynhay toj nechʼenyaya, iche miles libros wok rollos toj pajche toj iten nʼolesaynhaytso, elhpej imalhwek wet elh tajlhamet lhipey. Mʼak toj Biblia yome ifwalasna, ¿ha hate iwoye nʼolesaynhay toj nechʼenyaya? W. H. Green elh toj ihan mʼakej toj itetshan pʼante nʼolesaynhay, lhip toj Hebreo lhomtes yok: «Iwoyek nʼahanej tʼat toj nʼolesaynhaytso, toj hope libro toj pajche, mʼak toj yome tajo lewʼet. Ihichetʼa elh libro toj pajche toj hate iwoye». Wet Frederik elh toj ihan mʼakej toj itetshan pʼante nʼolesaynhay lhip toj griego lhomtes, hote yome taja: Lewhay toj nʼoyenlhi pʼante nʼolesaynhay toj nechʼenyaya, pajtha nʼolesayen libros toj nʼoten nʼolesaynhaytso, pitajitʼa. Hop toj tamenej toj iwoyek name toj lesilotyaj iwohitʼa elha». Toj malhyejtso, yam kalelhaj toj mʼak toj yome tajo lewʼet wet nʼolesaynhay lhip toj griego lhomtes talhe lhamel toj ilesayen. Wet hote yome toj tok: Iwoyek namatitche toj mʼak toj ihi Biblia, tajo lewʼet. Ihichetʼa elh libro toj hate iwoye Biblia.

Nʼowo iyhaja nʼolhomtes

Segundo mʼak toj tamenej toj iwoyek Biblia hope libro toj wujpe wichi toj itafwelej, hope toj wʼenhahiche nʼolhomtes toj iche toj ihi. Toj malhyejtso hope Heowa lenechʼethayaj toj wichi toj talhe honhathil wet lhomtes at che hope itiyej lenʼokhayaj toj matche hop toj isej espíritu toj nʼotʼamajchet lekajyhayaj (Juan 4:23, 24; Miqueas 4:2).

Hop Septuaginta, hope pʼante Biblia toj ichun, lhip toj Hebreo lhomtes toj nʼowo iyhaja toj nʼotate griego lhomtes. Hop setenta hinʼul toj Judios, toj ichumyenlhi pʼante griego lhomtes toj ihi lhipey toj iwhaye Pelestina iwo iyhaja nʼolhomtes toj ihi Bibliana. Wet wakʼalh lechumet 200 nekchomis toj kamaj Jesús ihitʼa pʼante honhat. Biblia toj imalhewek, ichun lhip toj griego lhomtes, nʼowo iyhaja toj nʼotate nʼolhomtes toj wʼenhahiche wujpe nekchomis toj tafwaytshi toj wakʼalh Biblia. Mat toj paj, iche niyatey wet sacerdotes, toj tachʼotiyetʼa wichi hopkhilak itafwelche Dios Lhomtes wet inuhla toj nʼowo iyhaja nʼolhomtes toj ihi Biblia toj wichi ichumyenlhi.

Iche pʼante hinʼul toj letʼotle tʼunhen toj tatayhla iglesia lhayʼe niyatey, tej toj iwoyek tamenej toj nʼolanhen, hop toj iwo iyhaja nʼolhomtes toj ihi Biblia hopkhilak ilhokej wichi itafwelej, malhyej Wiliam Tindal. Hope pʼante hinʼu toj ihan mʼakej toj lewʼet ihi inglaterra toj nekchom 1530, yenlhi libro toj hiwʼen 5 libros toj ichun toj ihi Biblia lhip toj Hebreos Lhomtes toj iwo iyhaja toj itate inglés lhomtes Génesis pajtha Deuteronomio. Tej toj letayhfwas tatayhla, hope pʼante elh toj ichun toj iwo iyhaja nʼolhomtes toj ihi Biblia lhip toj Hebreo toj itathe inglés lhomtes. Wet hote hope pʼante elh toj ichun toj iwoye tajtso toj ichumyenlhi Dios Lhey. Hate iwoyek name Caseodoro Reino, toj hope elh toj ihan mʼakej toj lewʼet ihi españa toj hate wujpe catolicos tʼuhlak ilan, hop toj yenlhi Biblia toj ichun toj hope castellano lhomtes. Hopkhilak wakʼalh Bibliana toj yenlhi, ihoye pʼante Inglaterra, Francia, Holanda wet Suiza.a

Hop Biblia yikchufwi toj nʼotate wujpe iyhaj nʼolhomtes, wet kamaj nʼoyenlhi toj papel millones librona. Wet toj hope tʼat libro toj athana nilhok honhat toj iʼpe, inʼalit tʼat toj matche apóstol Pedro lhomtesna: «Hup tamchäy wet lhawo natchä. Mat lhawuk lhämet, tatäyhitʼa yämlek tiyäjʼattsiy» (1 Pedro 1:24, 25).

[N’osilot]

[Recuadro]

¿ATSI ELH TOJ OYAHYEN?

Wujpe nʼolhomtes toj ihi wujpey Biblias toj iche. Iche iyhaj toj ichumyenlhi nʼolhomtes toj pajche wet atha che nʼotafwelche, wet iyhaj ichumyenlhi nʼolhomtes toj hopkhitʼa iyhaj toj matchehen, wet iyhaj ichumyenlhi nʼolhomtes toj wʼawulhi iyhaj toj pajchejen.

Hop Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras toj inglés lhomtes, toj wichi toj yen lhometa Heowa yenlhi, talhe tʼat nʼolhomtes toj nechʼenyaya wet wichilna ihumnhichetʼa che nʼotafwelej. Traduccionna hop toj nʼochumyenlhi toj nʼoyenwetha iyhaj Biblias toj 60 n’olhomtes toj wʼenhahiche toj iche, tej toj hate wichi toj yenlhi nʼochumetna itetshanchʼoye iyhaj nʼolhomtes toj nechʼenyaya. Mat lhamel matche toj tajo lewʼet toj ichumyenlhi nʼolhomtes toj nechʼenyaya che kalelhaj toj nʼotafwelche. Mʼak toj lhamel ihuminchek ikalhi, hope toj nʼoelh toj iyahyen athahitʼa toj itafwelche malhyej iwoye wichi toj ihi pʼante lewhayis toj nechʼenyaya.

Wichi toj lhaichufwenej nʼolhomtes, lhamel itetshan hop traducciones toj nechʼehen, malhyej Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras toj inglés, wet tʼukwe mʼayhay toj isitʼa alhoho pʼiya toj ihi. Wichina elh hope, Jason David BeDuhn, profesor toj tachumlhi toj ihi cátedra de Estudios Religiosos de la Northern Arizona University, toj ihi Estados Unidos, yenlhi pʼante toj nekchom 2003 lechumet toj hiwʼen 200 lewʼoley toj yome nueve «Biblias toj wichi toj lhomtes inglés ichumyenlhi».b Mʼak toj lham yenlhi, itetshan textos toj wichi wʼenhahiche letichunhayaj toj itiyej, hopkhilak ikalhi toj nʼoyome toj textosna isitʼa alhoho. Wet hopkhilak tajpe atsi lhip toj ihi textosna toj n’otsayhet mʼak toj yome, BeDuhn ichumyenlhi nʼolhomtes toj griego lhomtes toj nechʼenyaya che malhyej iwoye wʼeihalhapej Biblias toj inglés lhomtes. ¿Atsi mʼak toj hiwʼen toj ilepese?

BeDuhn yome toj nilhokej wichi wet iyhaj toj lhaichufwenej nʼolhomtes fwetaj toj Traducción del Nuevo Mundo malhnhiyejtʼa iwoye iyhaj, hop toj ihanlhi wichi toj yenlhi letichunhayajay. Mat lham yok: «Mʼayhay iyhaj toj wʼenhalhamej toj ihi, hope toj matche toj tʼifwtiyej nʼolhomtes toj pajchehen». Tej toj ihuminhitʼa iyhaj mʼayhay toj Traducción del Nuevo Mundo yome, ikalelhat toj «inuʼpe iyhaj traducciones toj nʼotetshan wet toj tajo lewʼet mʼak toj yome», wet yome tʼat toj hope traducción toj matche toj is.

Hop nʼoelh toj ihan mʼakej, Benjamin Kedar, elh toj lhaichufwenej hebreo lhomtes toj ihi Israel, hop nekchom 1989 hote iwoye mʼak toj yome toj yiwite Traducción del Nuevo Mundo: «Nʼochumetna inʼalit toj nʼolhaikajyenej tʼat hopkhilak matche toj nʼotafwelche nʼolhomtes toj ihi Biblia. Wet tajo lewʼet nʼolhomtes toj nʼochumyenlhi. [...] Ihichetʼa mʼak che owʼen che nʼowo elha toj ihi texto».

Atshan ame: «¿Atsi mʼak toj owatlak okalhi lewhay toj oyahyen Biblia? ¿Otʼukwe elh toj athahitʼa toj nʼoyahyen, tej toj wujitʼa toj tajo lewʼet nʼolhomtes toj ihi? ¿Wok otʼuhlak oyahyen elh toj tʼifwtiyej nʼolhomtes toj nechʼenyaya?» (2 Pedro 1:20, 21). Mʼak toj letʼuhlahlak lekalhi hopkhilak ikalhat traducción toj letatsupihiyela.

[N’osilot]

[N’opeyak]

Hop Traducción del Nuevo Mundo de las Santas Escrituras iche wujpe nʼolhomtes toj wʼenhaiche toj iche

[N’opeyak]

Masoretic manuscripts

[N’opeyak]

Lhip toj ihi Lucas 12:7: «Amel ahayay inupe wujpe afwencheyhastso, [...] yej nowayay».

[Reconocimientos]

Lewʼole toj nʼal: Biblioteca Nacional de Rusia (San Petersburgo); segunda wet tercera: Bibelmuseum, Münster; iwʼechehi: © The Trustees of the Chester Beatty Library (Dublín)