Onda li handi tila eso, ihe ngashingeyi onda tegelela “omwenyo meudhililo”
Nakuhokolola Piero Gatti
ONDA li ndu uvu omundundumo ngoka gwe endele ko tagu ndunduma mokule. Opo ihe ondu uvu ewi tali londodha aantu ya holame. Konima yaashoka okwa landula omitopelo dhoomboma tadhi tilitha ndhoka dha li tadhi hanagula po iinima, nondu uvu aantu taya lili.
Onkalo osho ya li ngaaka muMilan, shaItalia lwopokati komumvo 1943 nomumvo 1944. Pethimbo ndyoka onda li omukwiita omugundjuka, niilonga yandje olundji oya li okugongela omidhimba dhaamboka ya mbolokotelwa komatungo ngoka ga mbomwa po nosho wo dhaamboka ya nyanyagulwa miintimbu itaaya vulu okudhimbululwa. Kakele owala komidhimba dhayalwe ndhoka nda mono dhi li kohi yomakuma, nangame mwene omathimbo gamwe onda li nda zi koshakapalwa. Iikando kehe tashi ningwa onda li nda galikana Kalunga noku uvaneka kutya ngele onda hupu, otandi ka longa ehalo lye.
Nkene she ende ndi kale ihaandi tila we eso
Onda putukila momukunda Como, moItalia gu li ookilometa 10 popepi noongamba dhaSwitzerland. Sho nda li omushona, onda li nda piti moonkalo dhi nikitha oluhodhi nonda li handi tila eso. Aamwamemekadhona yaali oya si keshikisha lyaSpania. Mo 1930 meme gwandje Luigia, okwa si manga ndi na owala omimvo hamano. Onda li handi vulika koompango dhOngeleka yaKatoolika moka nda kokela, nonda li handi yi kEmisa oshiwike kehe. Onda kala ndi na uumbanda wokutila eso ethimbo alihe ndyoka handi yi kOngeleka, ihe konima sho nda ka longa mokakululilo owe ende tawu kana po.
Mo 1944, Iita Iitiyali yUuyuni oya li ya faalele oomwenyo odhindji noonkondo. Onda li gumwe gwomaakwiita yaItalia omayuvi mboka ya taukile kuSwitzerland, hoka onkalo ya li yi shi kukengwa. Sho twa thiki moshilongo shoka otwa falwa mookamba dhoontauki dhi ili nodhi ili. Ngame onda falwa kokamba yedhina Steinach, yi li muumbangalantuzilo woshilongo. Otwa li tu na emanguluko lyontumba lyokwiinyenga mpaka naampeyaka. MuSteinach omwa li mu na omulumentu gumwe a pumbwa omuniilonga gwopakathimbo mokakululilo ke. Onda kala puye noku mu longela uule womwedhi gumwe, ihe momwedhi ogo tuu ngoka onda li ndeendathana nagumwe ngoka a li a lundulula onkalamwenyo yandje.
Omulumentu Omuitalia Adolfo Tellini, ngoka a kala moSwitzerland okwa li gumwe gwomookasitoma ndhoka hadhi ya okukululwa. Okwa li Onzapo yaJehova. Inandi uva nando onale Oonzapo dhaJehova, naashoka itashi kumitha molwaashoka moItalia kamwa li Oonzapo dha konda 150 pethimbo mpoka. Adolfo okwa li a lombwele ndje kombinga yooshili tadhi kumitha ndhoka dhi li mOmbiimbeli, euvaneko lyombili nosho wo ‘lyomwenyo meudhililo.’ (Joh. 10:10; Eh. 21:3, 4) Onda li nda tuntukwa sho ndu uvu kutya iita neso otayi ka hulithwa po monakuyiwa. Sho nda shuna kokamba onda lombwele omulumentu omugundjuka Omuitalia, Giuseppe Tubini, ngoka naye a li a kumwa okuuva oshinima shoka. Adolfo nosho wo Oonzapo dhilwe oya kala haye tu talele po mokamba omathimbo nomathimbo.
Adolfo okwa li a fala ndje kuArbon, ehala li li ookilometa omulongo lwaampono okuza muSteinach, hoka kwa li ku na ongundu onshona yOonzapo yelaka lyOshiitalia. Onda li nda nyanyukilwa shoka ndu uvu po naashoka osha ningitha ndje ndi ye ko kolupadhi oshiwike sha landula ko. Konima yaashoka, onda li nda kala poshigongi shoshitopolwa shOonzapo shoka sha ningilwa moshinyanga shi li muZurich. Onda li nda kumwa okumona omathano gookamba ndhoka dha hanagulwa po nosho wo omidhimba ndhoka dha londathana. Onda li nda dhimbulula kutya Oonzapo odhindji odha li dha dhipagelwa eitaalo lyadho muNdowishi. Poshigongi otwa tsakanene po naMaria Pizzato. Okwa li e edhililwa uule womimvo 11 kepangelo lyuukayamakulwa lyaItalia omolwiilonga ye yokugandja uunzapo.
Sho iita ya hulu, onda shuna kuItalia hoka nda kala handi gongala negongalo eshona li li muComo. Kanda li ndi na ekonakonombiimbeli tali tsikile, ihe ooshili dhopetameko odha li dha yelela ndje nawa. Maria Pizzato naye omo a li megongalo ndyoka. Okwa lombwele ndje kutya omuntu okwa pumbwa okukala Omukriste a ninginithwa nokwa lombwele ndje ndi katalele po omumwatate Marcello Martinelli, ngoka ha kala moCastione Andevenno, shoka shi li moshitopolwa shaSondrio. Marcello omumwatate omugwayekwa omudhiginini ngoka a li a tulwa mondjedhililo omimvo 11 kepangelo lyuukayamukulwa. Onda li ndi na okuhinga ombasikela uule wookilometa 80.
Marcello okwa li a longitha Ombiimbeli sho ta yelitha iitegelelwa yeninginitho, konima yaashoka otwa galikana e tatu yi komulonga gwedhina Adda hoka nda ninginithilwa. Osha li muSeptemba 1946. Esiku ndyoka olya li lyi ikalekelwa kungame. Onda li nda nyanyukwa omolwetokolo lyandje okulongela Jehova, nonda li ndi wete ndi na etegameno lyolela lyonakuyiwa. Nonando onda li nda hingi ombasikela ookilometa 160 esiku ndyono inandi uva po sha.
MuMei 1947, muMilan shaItalia omwa li mwa ningwa oshigongi shotango, konima yIita Iitiyali yUuyuni. Osha li sha kalwa kaantu ye li 700 lwaampo, noyendji yomuyo oomboka ya li ya thiminikwa kepangelo lyuukayamukulwa. Poshigongi mpoka opwa li pwa ningwa oshinima sha pumba. Giuseppe Tubini, omulumentu ngoka nda li ndu uvithile mokamba yoontauki, okwa gandja oshipopiwa sheninginitho, konima yoshipopiwa naye okwa li a ninginithwa.
Poshigongi shoka opo wo nda li nda tsakanene nomumwatate Nathan Knorr a za koBetel yaBrooklyn. Okwa li a ladhipike ndje nosho wo omumwatate Giuseppe opo tu ye miilonga yethimbo lyu udha. Onda tokola okutameka momwedhi gwa landula ko. Sho nda thiki megumbo onda lombwele yaandjetu etokolo lyandje, naayehe oya li taya teya ndje omukumo. Ihe onda li nda tokola toko. Konima yomwedhi, onda tameke okulonga moBetel muMilan. Pethimbo mpoka moBetel omwa li mu na owala aatumwa yane omadhina gawo: Giuseppe (Joseph) Romano nomukadhi Angelina; Carlo Benanti nomukadhi Costanza. Omutitano okwa li Giuseppe Tubini ngoka a adhika owala opo a tameke mo, ngame onda li omutihamano.
Onda li nda langekwa po ndi li omutonatelishikandjo, konima owala sho nda longo omwedhi gumwe moBetel, nokungeyi onda ningi omutonatelishikandjo gwotango omvalele yaItalia. Omumwatate George Fredianelli, ngoka oye omutumwa gwotango moItalia ngoka a zi kIilongo yaHangana mo 1946, okwa adhika nale e li omutonateli omweendi. Okwa li a dheula ndje uule wiiwike yontumba, nokonima yaashoka onda tameke okukala ndi li kungame mwene. Otandi dhimbulukwa nawa kutya egongalo lyedhina Faenza olyo nda li nda talele po tango. Ethimbo ndyoka inandi gandja nando onale oshipopiwa megongalo. Dhiladhila owala kwaashoka. Nonando ongaaka, onda ladhipike mboka ya li pokugongala mwa kwatelwa aagundjuka oyendji opo ya kuthe iilonga yethimbo lyu udha. Konima, aagundjuka yamwe yomuyo oya li ya pewa iinakugwanithwa iinene moItalia.
Onkalamwenyo yandje oya kala yituntula sho ndi li omutonateli omweendi. Aamwatate naamwameme oya li yu ulukile ndje ohole onene, onda li handi kala nda kumwa komauwanawa ngoka haya ningile ndje, onda li wo nda tsakaneke omashongo nonda li ndi na okuninga omalunduluko gontumba.
Onkalo yomalongelokalunga moItalia konima yIita iitiyali yUuyuni
Andiya ndi mu kuthile ko kashona nkene onkalo yomalongelokalunga ya li muItalia. Ongeleka yaKatolika oyo owala ya li tayi ti pii pethimbo mpoka. Nonando ekotampango epe olya li lya yi miilonga mo 1948, oompango dhEpangelo lyuukayamukulwa odha li dha yi moshipala iilonga yOonzapo kaadhi uvithe nemanguluko sigo omo 1956. Olundji iigongi yoshikandjo oya li hayi piyaganekwa kaantu mboka taya hwahwamekwa kaasita yomalongelokalunga. Ihe omathimbo gamwe oonkambadhala dhaasita mboka odha li hadhi hulile mokwena kwa hula, pashiholelwa mo 1948 oya li ya nyengwa okupiyaganeka oshigongi shimwe shoka sha li muSulmona, okandolopa okashona ke li pondingandinga yaItalia.
Oshigongi osha li sha ningilwa mOshinyanga shomaudhano. Ngame onda li omunashipundi gwomutumba ongula yOsoondaha, nomumwatate Giuseppe Romano oye a li a gandja oshipopiwa shomontaneho. Oombunga dhaantu odha li dhe ya koshigongi esiku ndyoka. Opwa li aantu 2 000, nonando pethimbo mpoka aauvithi moshilongo moka kaaya li ya konda 500. Pehulilo lyoshipopiwa shomontaneho, omulumentu omugundjuka okwa li a nukile komutuni. Okwa li a lombwelwa e shi ninge kaasita yaali mboka nayo ya li poshigongi. Okwa tameke ti igidha mokule, nelalakano lyokupiyaganeka oshigongi. Onde mu lombwele nziya nda ti: “Ngele owu na shoka wa hala okupopya, oto vulu okupopya kehe shoka wa hala, shampa owala wa futile oshinyanga.” Aapulakeni kaya li ya hokwa shoka omulumentu ngoka a ningi, noya li ye mu sa uunye. Konima yaashoka, omulumentu okwa nuka ko komutuni e ta li ongaku.
Pethimbo mpoka iilonga yuuyendi oya li yishambula. Ngele tandi talele po omagongalo ethimbo limwe onda li handi ende kolupadhi, kombasikela, nomoombesa dha kulupa nodha londekwa sha pitilila, nenge ndi ye neshina lyokolutenda. Omathimbo gamwe onda li handi lala moondunda dhoonkambe nosho wo moka hamu pungulwa iilongitho. Ethimbo ndyoka iita opo owala ya adhika ya hulu, naantu oyendji moItalia oya li ya hepa. Moshilongo omwa li owala mu na Oonzapo oonshona, dho kadha li naanaa dhi na sha. Ihe nonando ongaaka, iilonga yaJehova oya li yituntula, ngaashi owala kunena.
Onda dheulwa kosikola yaGilead
Mo 1950, ngame naGiuseppe Tubini otwa li twa mono ehiyo tu ye kosikola yokudheula aatumwa yaGilead, notse twa li ongundu onti-16. Okuza petameko onda li ndi shi wete nale kutya otashi ka kala oshidhigu kungame okwiilonga Oshiingilisa. Onda li nda ningi ngaashi tandi vulu, ihe nonando ongaaka osha li oshidhigu. Otwa li tu na okulesha Ombiimbeli ayihe mOshiingilisa. Opo ndi shi ninge, omathimbo gamwe kanda li handi yi komwiha opo ndi idheule okulesha, tandi lesha mokule. Olufo lwandje lwokugandja oshipopiwa osho lwa thiki. Onda dhimbulukwa etyokosha lyomunongeki gwetu sho a tile: “Omaudhi goye omawanawa nowu na uulaadhi, ihe Oshiingilisa shoye osha teka unene.” Oohapu ndhoka onda li nda fa owala opo nde dhi lombwelwa ohela. Nonando opwa li eshongo ndyoka, onda li nda mana osikola ndjoka. Konima yaashoka, ngame naGiuseppe otwa tuminwa ishewe koItalia. Otwa li twa kwathele aamwatate nawa omolwedheulo lya gwedhwa po ndyoka twa li twa mono.
Mo 1955, onda hokana Lidia, ngoka a li gumwe gwomwaamboka nda li nda pe oshipopiwa sheninginitho omimvo heyali dha pita. Domenico he yaLidia, okwa li omumwatate omudhiginini ngoka a kwathela oyana ayehe yaheyali ya ninge oshili yawo yene, nonando okwa li a hepekwa kEpangelo lyuukayamukulwa nokufalwa muupongekwa omimvo ndatu. Lidia naye okwa li a kondjele oshili nuuladhi. Okwa li a holoka lutatu mompangu sho twa li kaatu na uuthemba wopaveta wokuuvitha egumbo negumbo. Konima yomimvo hamano mondjokana, Beniamino, omumati gwetu gwosheeli okwa valwa. Mo 1972, okwa landulwa komumati omukwawo, Marco. Onda nyanyukwa sho aamati yetu ayehe taya longele Jehova nuulaadhi pamwe nomaukwanegumbo gawo.
Onda kala ndi ipyakidhila miilonga yaJehova
Ondi na iimoniwa oyindji yiihokitha mbyoka nda nyanyukilwa sho tandi yakula yalwe. Shimwe, mo 1980 tatemweno okwa li a nyolele ombapila omupresidende gwaItalia pethimbo ndyoka, Sandro Pertini. Ngame natatemweno otwa li twa falwa muupongekwa kokantuntu kedhina Ventotene, hoka kwa li ha ku edhilililwa aatondi yepangelo. Tatemweno okwa li a pula a ka popye nomupresidende nelalakano lyoku mu pa uunzapo. Sho a pewa epitikilo otwa li twa yi pamwe naye notwa yakulwa momukalo ngoka atuhe twa li inaatu tegelela. Omupresidende okwa popitha tatemweno te mu papatele. Konima yaashoka otwa popi kombinga yeitaalo lyetu e tatu mu pe iileshomwa.
Miilonga yuutonateli onda kala mo uule womimvo 44, nonda zi mo momumvo 1991, ihe onda talela po egongalo kehe moItalia. Omimvo ne dha ka landula ko onda longo ndi li omutonateli gwIinyanga yIigongi sigo osho nda pula aamwatate ya kuthe ndje iinakugwanithwa yimwe omolwuuwehame wa kwata miiti mboka ndi na. Otandi pandula Jehova omolwesilohenda lye inaali longelwa, sho ndi li natango miilonga yethimbo lyu udha. Ohandi ningi oonkambadhala dhokuuvitha nokulonga aantu onkundana ombwaanawa, nongashingeyi ondi na aakonakonimbiimbeli. Aamwatate ohaya lombwele ndje natango kutya ngele tandi gandja iipopiwa ohandi yi gandja nehwamo. Otandi pandula Jehova sho ndi na oonkondo nonando onda kulupa.
Sho nda li omugundjuka onda li nda mangwa thiluthilu kuumbanda wokutila eso, ihe sho nda mono ontseyo yashili yOmbiimbeli ondi na etegameno lyomwenyo gwaaluhe, sha hala okutya, omwenyo “meudhililo,” ngaashi Jesus a ti. (Joh. 10:10) Ngashingeyi onda tegelela oku ka kala nomwenyo muuyuni uupe wombili, nda gamenwa nondu uvite ombili, muuyuni moka omalaleko nuuyamba gaJehova taga ka kala kaage shi okuyelekwa nasha. Esimano alihe nali pewe Jehova, Omushiti gwetu omunahole, ngoka tse tu na uuthembahenda wokuhumbata edhina lye.—Eps. 83:18, NW.
[Okaalita pepandja 22]
(Opo wu mone nkene uuyelele wu unganekwa, tala oshileshomwa)
SWITZERLAND
BERN
Zurich
Arbon
Steinach
ITALIA
ROMA
Como
Milan
Omulonga gwaAdda
Castione Andevenno
Faenza
Sulmona
Ventotene
[Ethano pepandja 22]
Sho tatu yi kosikola yaGilead
[Ethano pepandja 22]
Tu li naGiuseppe kosikola yaGilead
[Ethano pepandja 23]
Esiku lyohango yetu
[Ethano pepandja 23]
Omuholike gwandje okwa kala nokwaambidhidha ndje omimvo dhi vulithe 55