PERPUSTAKAAN ONLINE Manuriaigö
PERPUSTAKAAN ONLINE
Manuriaigö
Nias
ö
  • ö
  • Ö
  • ŵ
  • Ŵ
  • ʼ
  • SURA NI'AMONI'Ӧ
  • PUBLIKASI
  • ANGOWULOA
  • bt faza 16 nga’örö 124-132
  • ”Aeʼe ba Makedonia”

Lö nihenaigö video nifili

Bologö dödöu, so zi fasala irege tebai teboka video

  • ”Aeʼe ba Makedonia”
  • ’Haogö Wamaduhuʼö Sanandrösa ba Wamatörö Lowalangi’
  • Tuho sigide-ide
  • Tuho si Fagölö
  • ”No Ikaoni Ndraʼaga Lowalangi” (Hal. 16:6-15)
  • ’Fao Niha Sato ba Woʼuduni Yaʼira’ (Hal. 16:16-24)
  • ”Lö Lataha-taha Labayagö Ira Idanö” (Hal. 16:25-34)
  • ”Iadaʼa Lalau zi Lö Hede-Hede ba Lafofanö Manö Ndraʼaga?” (Hal. 16:35-40)
  • ’Faʼohahau Dödö moroi khö Lowalangi, Sabölö moroi ba Gera-era Niha Fefuʼ
    Manuriaigö Famatörö Yehowa—2017
  • Sozago Kurunga Ifahaʼö Ia ba Zindruhu
    Fahaʼö Ndraʼugö ba Cerita-Cerita Zura Niʼamoniʼö
  • ”Ihaogö Wamatunö Enaʼö Aboto ba Dödöra Hewisa Moloʼö Buku Niʼamoniʼö”
    ’Haogö Wamaduhuʼö Sanandrösa ba Wamatörö Lowalangi’
’Haogö Wamaduhuʼö Sanandrösa ba Wamatörö Lowalangi’
bt faza 16 nga’örö 124-132

FAZA 16

”Aeʼe ba Makedonia”

Tatema howu-howu na tatemaʼö halöwö ba tataögö wolohi si fao faʼomuso dödö

Teʼodane-dane ba Halöwö Zinenge 16:6-40

1-3. (a) Hewisa Waulo hegöi ira talifusö si fao khönia latema wanuturu lala moroi ba geheha niʼamoniʼö? (b) Hadia manö zalua nitutunöda?

SO SAMBUA ngawawa ndra alawe sondröi banua Wilifi ba Makedonia. Lö ara aefa daʼö larugi nungo nidanö side-ide sotöi Gangites. Simane si toʼölö, modadao ira ba zinga nidanö ba mangandrö ira khö Lowalangi Gizaraʼeli. Ifaigi-faigi ira Yehowa.—2 Ng. 16:9; Si. 65:2.

2 Gasa-gasa daʼö, töra 800 kilometer tanö ba gatumbukha Wilifi, so ngawawa ndra matua sondröi banua Lisitera tanö raya Galatia. Hauga hari aefa daʼö, larugi lala sebua sangotahögö aekhula si numalö ba mbanua sato niha ba distrik Asia. Yaʼira andre Faulo, Sila hegöi Timoteo, omasi sibai ira latörö lala daʼö ba weʼamöi ba Nefeso hegöi banua tanö böʼö si lö irai mamondrongo turia sanandrösa khö Keriso. Hizaʼi, fatua lö labörögö wofanö, itaha ira eheha niʼamoniʼö, hewaʼae lö taʼila waö-waö waʼaluania. Lö tetehegö khöra wanuriaigö ba Asia. Hadia mbörö? Iʼogunaʼö geheha Lowalangi Yesu ba wameʼe fanuturu lala ba ngawawa si fao khö Waulo ba wanörö lala ba Asia Kecil, laʼötö Nasi Aegea irege ofeta ira ba zinga nungo nidanö sotöi Gangites andrö.

3 So wamahaʼö si sökhi nihalöda ba lala nifalua Yesu ba wameʼe fanuturu lala khö Waulo hegöi ira awönia ba weʼamöi ba Makedonia. Börö daʼö, datatutunö ngawalö zalua sagötö fofanö Waulo ba wamalua halöwö utusan injilnia si mendrua, nibörögö te me döfi 49 M.

”No Ikaoni Ndraʼaga Lowalangi” (Hal. 16:6-15)

4, 5. (a) Hadia zalua khö Waulo hegöi ira awönia me arakhagö larugi Mbitinia? (b) Hadia gangetula nihalö ndra nifahaʼö, ba hadia mbuania?

4 Börö me lö tetehegö khöra manuriaigö ba Asia, Faulo hegöi ira awönia, laholeʼö ira tanö yöu ba manuriaigö ira ba mbanua si so ba Mbitinia. Ba weʼamöi ba daʼö, te no hauga hari latörö tanö ba latörö mbanua si lö ato niha ba Werigia hegöi Galatia. Hizaʼi, me arakhagö larugi Mbitinia, ifuli iʼogunaʼö geheha niʼamoniʼö Yesu ba wanaha yaʼira. (Hal. 16:6, 7) Tatu manö abu dödöra. Laʼila hadia nituriaigöra ba hewisa lala wamalua yaʼia, hizaʼi lö laʼila hezo möi ira manuriaigö. Hulö na latoko mbawandruhö si numalö ba Asia, hizaʼi lö tetehegö khöra weʼamöi bakha. Latoko mbawandruhö si numalö ba Mbitinia, ba lö labokai khöra mbawandruhö. Hewaʼae simanö, lö iböhöli Faulo ba wanoko bawandruhö irege so zamokai. Aefa daʼö, lahalö gangetula si lö ikhamö fangera-ngera niha. Laholeʼö ira ba gaekhula ba mofanö ira mato 550 kilometer, lö tetaha-taha ira irege larugi labua göfa ba Deroa, bawa göli si numalö ba Makedonia. (Hal. 16:8) Ba daʼö zi medölu kali itoko mbawandruhö Faulo, awena ba daʼö tebokai khöra.

5 Itutunö hadia zalua sanura Injil Luka si fao khö Waulo ba Deroa, ”Bongi daʼö, alua khö Waulo gangilata: So samösa niha Makedonia zangandrö tolo mozizio ia imane, ’Aeʼe ba Makedonia, tologa.’ Lö ara me no alua khönia gangilata andrö, maʼodödögö weʼamöi ba Makedonia, mahalö gangetula wa no ikaoni ndraʼaga Lowalangi enaʼö mafaʼema duria somuso dödö ba daʼö khöra.”a (Hal. 16:9, 10) Ba gafuriata, awena iʼila Faulo hezo möi ira manuriaigö. Tatu omuso dödö Waulo me lö awuwu ia ba dalu lala! Lö ara, moloyo ndra matua si daöfa andre ba Makedonia.

Faulo hegöi Timoteo no mozizio ira ba högö göfa. Ituturu mbanua nirugira Timoteo ba oi zara mohalöwö nono bua göfa.

”Moroi ba Deroa moloyo ndraʼaga.”—Halöwö Zinenge 16:11

6, 7. (a) Hadia wamahaʼö nihalöda moroi ba waö-waö wofanö Waulo? (b) Moroi ba zalua khö Waulo, hadia zi faduhu dödöda?

6 Hadia wamahaʼö nihalöda ba waö-waö salua andre? Nehegö atö: Awena ibeʼe gehehania Lowalangi khö Waulo me no mofanö ia ba Asia, awena itaha ia Yesu me no mofanö ia ba Mbitinia, ba awena ibeʼe khönia wanuturu lala Yesu weʼamöi ba Makedonia me no ofeta ia ba Deroa. Börö me Yesu zi tobali Högö mbanua niha Keriso, tola manö ifalua zimane daʼö iadaʼa ba wameʼe khöda fanuturu lala. (Kol. 1:18) Duma-dumania, te no taʼera-era ba zi hauga fakhe tobali perintis mazui findra ba mbanua si lö ato sanuriaigö. Hizaʼi, tola manö awena ibeʼe khöda wanuturu lala Yesu moroi ba geheha Lowalangi me no tatatugöi hadia nifaluada ba wogamö ohitö dödö andrö. Hadia mbörö? Angeragö duma-duma daʼa: Niha solohe moto, awena tola iholeʼö ba gabera mazui ba gambölö motonia, na no mofanö moto andrö. Simanö göi, awena ibeʼe khöda wanuturu lala Yesu ba wondrouʼö nifaluada ba halöwö fanuriaigö, na no tabörögö ba taforege wamalua yaʼia.

7 Hewisa na lö iʼanemaiʼö mofozu nifaluada? Hadia tabato manö, börö me tawaʼö tödöda wa lö ibeʼe khöda wanuturu lala eheha Lowalangi? Böi. Törö tödöu, oya göi daha-taha nitaögö Waulo. Hizaʼi, lö iböhöli wangalui irege isöndra mbawandruhö si teboka. Faduhu dödöda, hasambalö tefahowuʼö waʼanau gölöda ba wangalui ’bawandruhö sebua ba wangai halöwö’.—1 Ko. 16:9.

8. (a) Tutunö hewisa mbanua Wilifi andrö. (b) Hadia mbua si möi fangomuso dödö me manuriaigö Waulo ba zi sambua ”nahia wangandrö”?

8 Me no ofeta ira ba mbanua Makedonia, Faulo hegöi ira awönia numalö ira ba Wilifi, banua sohöni-höni me no tobali ira ono mbanua Romawi. Ba wamaigi ndra saradadu Romawi si no fasiu si toröi ba daʼö, banua Wilifi andrö hulö mbanua Roma side-ide si so ba Makedonia. Baero mbawa göli mbanua, ba zinga nungo nidanö side-ide, so sambua nahia nisöndra ndra utusan injil andrö. Moloʼö yaʼira, so ba daʼö ”nahia wangandrö”.b Möi ira ba daʼö ba ngaluo Sabato ba falukha ira khö ndra alawe sowulo ba wamosumange Lowalangi. Modadao ndra nifahaʼö ba fahuhuo ira khö ndra alawe sato andrö. So samösa ndra alawe sotöi Lidia, ’ifondrondrongo niwaʼöra ba ibokai dödönia Yehowa’. Terou sibai dödö Lidia ba zi no ifahaʼö yaʼia moroi khö ndra utusan injil andrö irege tebayagö ia idanö awö nösi nomonia. Aefa daʼö, iʼandrö khö Waulo hegöi si fao khönia enaʼö möi ira ba nomonia ba toröi ira ba daʼö.c—Hal. 16:13-15.

9. Hewisa ndra talifusö iadaʼa woloʼö duma-duma Waulo, ba hadia howu-howu nitemara?

9 Khalaigö waʼomuso dödö nirasoira me no tebayagö idanö Lidia! Hawaʼomuso dödö Waulo börö me itemaʼö wogaoni ’weʼamöi ba Makedonia’ ba me no iʼogunaʼö ia Yehowa hegöi ira awönia ba wameʼe fanema li ba wangandrö niha sato sangataʼufi Lowalangi andrö! Iadaʼa, ato ndra talifusöda sawuyu-wuyu hegöi satua, si no mangowalu mazui si löʼö, findra ira göi ba mbanua böʼö si lö ato sanuriaigö. Sindruhu sa, so gabula dödö nitaögöra, hizaʼi lö eluaha daʼö na lafaedogö ia ba waʼomuso dödö nirasoira na falukha ira niha simane Lidia, sanemaʼö sindruhu moroi ba Zura Niʼamoniʼö. Hadia tola öʼöna-önaiʼö waʼaurimö ba ’möi’ ndraʼugö ba mbanua si lö ato sanuriaigö? Oya howu-howu sombaloi yaʼugö. Duma-dumania, nehegö nirasoi dalifusöda sotöi Aaron si töra 20 fakhe, si findra ba zi sambua soi ba Amerika Tengah. Isalahini nirasoi niha sato simane yaʼia, imane, ”Mangai halöwö ba soi böʼö, daʼö zanolo yaʼo tedou ba wamati ba itugu ahatö khö Yehowa. Omuso dödögu wamalua halöwö fanuriaigö, ba so dawalu PAR-gu!”

Darua ndra talifusöda sanuriaigö khö zi samösa ono alawe ba lala. So samösa nono matua samaigi-maigi hadia nitutunöra.

Iadaʼa, hewisa enaʼö tola ’möi ita ba Makedonia’?

’Fao Niha Sato ba Woʼuduni Yaʼira’ (Hal. 16:16-24)

10. Hewisa ndra malaʼika si lö sökhi, fao ira ba wangaʼasogö abula dödö khö Waulo hegöi ira awönia?

10 Tatu mofönu sibai Zatana börö me iʼila wa tedou duria somuso dödö ba mbanua nifatörönia hegöi ira malaʼikania. Börö daʼö, lö ahöli dödöda na fao ndra malaʼika si lö sökhi ba wangaʼasogö abula dödö khö Waulo hegöi ira awönia! Me numalö ira ba nahia wangandrö, so samösa zawuyu ira alawe nifakao malaʼika si lö sökhi, samaʼeleʼö ba wangaʼasogö kefe khö ndra sokhö yaʼia, igoʼö-goʼö moroi furi Waulo hegöi ira awönia ba muʼao-ao ia, ”Enoni Lowalangi Fondrege Zalawa ndra niha daʼa, ba laturiaigö khömi lala wangorifi.” Te börö malaʼika si lö sökhi wa muʼao-ao ndra alawe daʼa enaʼö hulö fagölö gumbu wamaʼeleʼönia andrö moroi ba wamahaʼö nifaʼema Waulo. Na ifalua daʼö, tola mangoloi dödö niha samondrongo irege lö laʼameʼegö tödö saʼae niha soloʼö khö Keriso sindruhu. Hizaʼi, iʼanemaiʼö ifofanö malaʼika si lö sökhi andrö Faulo ba mboto ndra alawe daʼö.—Hal. 16:16-18.

11. Hadia zalua khö Waulo hegöi Sila me no lafofanö malaʼika si lö sökhi ba mboto ndra alawe daʼö?

11 Me laʼila ira sokhö ira alawe andrö wa no taya gumbu wangaluira, mofönu sibai ira. Lasöbi Waulo hegöi Sila ba fasa, ba nahia ndra sohalöwö ba gödo zanguhuku sosalahini famatörö Romawi. Laʼasogö ba dödö ndra sohalöwö andrö wanahö-nahö dödö ba fangoʼawögö soi. Tuho niwaʼöra lamane, ’Lakalirukö mbanuada ira niha Yahudi andre, lafahaʼö zi lö toʼölö si tebai tafalua yaʼita niha Romawi.’ Iʼanemaiʼö fatema ba dödö niha sato wehedera. ’Fao niha sato si so ba fasa ba woʼuduni Faulo hegöi Sila’, ba lafarou niha ira sohalöwö ba gödo zanguhuku ba ”wamözi yaʼira faoma siʼo”. Aefa daʼö, labeʼe ira ba gurunga. Labeʼe ira ba gurunga tanö bakha, ba ikalo gahera sozago gurunga. (Hal. 16:19-24) Me no iduhö mbawandruhö sanaro kurunga, ogömi sibai nahara irege faoma lö laʼila nawöra, he Faulo mazui Sila. Hizaʼi, anehe Yehowa zalua andre.—Si. 139:12.

12. (a) Hewisa wamaigi ndra soloʼö khö Keriso sanandrösa ba wolohi, ba hadia mbörö? (b) Hadia wamakao niʼogunaʼö Zatana nasa hegöi si fao khönia?

12 Ba zi hauga fakhe silalö, imane Yesu khö ndra nifahaʼönia, ”Lafakao göi ami dania.” (Yoh. 15:20) Börö daʼö, me mofanö Waulo hegöi ira awönia ba Makedonia, no lafaʼanö ira wanaögö famakao. Me göna ira folohi, laʼila wa no fönu Zatana daʼö, tenga börö me lö omuso dödö Yehowa khöra. Iadaʼa, si faʼawö khö Zatana göi, laʼogunaʼö nasa zimane nifaluara ba Wilifi. Ira samakao andre, onekhe sibai ira wamöbögö khöda si lö duhu ba zekola mazui ba nahia wohalöwö enaʼö göna ita folohi. Ba soi böʼö, laböbögö khöda zi lö duhu ira sondröniaʼö agama föna ndra sangetuʼö huku. Tuho niwaʼöra lamane, ’Ira Samaduhuʼö Yehowa andre laʼasogö wagua-guasa börö me lafahaʼö ngawalö zi toʼölö si lö fatema ba wamahaʼö ndra tuada.’ Ba mbanua tanö böʼö, so ndra talifusöda niböbözi ba nibeʼe ba gurunga. Hewaʼae simanö, anehe Yehowa zalua andre.—1 Fe. 3:12.

”Lö Lataha-taha Labayagö Ira Idanö” (Hal. 16:25-34)

13. Hadia mbörö wa manofu zanaro kurunga, ”Hadia nifaluagu enaʼö teʼorifi ndraʼo?”

13 Moguna ginötö khö Waulo hegöi Sila enaʼö ifuli abölö ira börö me no laböbözi ira maʼökhö daʼö. Hizaʼi, ba zi talu mbongi no ifuli abölö ira irege tola ’mangandrö ba manunö ira ba wanuno Lowalangi’. Ba zi lö mudöna-döna, alua ndruru danö ba modögö gurunga andrö! Tokea zanaro kurunga, ba iʼila wa no ahori teboka mbawandruhö. Ataʼu ia, iwalinga no ahori moloi niha gurunga. Börö me ikhalaigö hukuma nitemania, ”isöbi wöda edöna ibunu ia”. Hizaʼi, muʼao Waulo, ”Böi bunuʼö! Ahori so ndraʼaga ba daʼa!” Manofu zanaro kurunga sabu tödö andrö, ”He Pa, hadia nifaluagu enaʼö teʼorifi ndraʼo?” Faulo hegöi Sila tebai laʼorifi ia; ha Yesu zi tola. Andrö wa lamane khönia, ”Faduhusi tödö Zoʼaya Yesu, enaʼö teʼorifi ndraʼugö.”—Hal. 16:25-31.

14. (a) Hadia wanolo nibeʼe Waulo hegöi Sila khö zanaro kurunga? (b) Hadia howu-howu nitemara börö me lataögö wolohi si fao faʼomuso dödö?

14 Hadia soroi ba dödönia wanofu daʼö? Faduhu dödö Waulo wa soroi ba dödönia wanofu. Sanaro kurunga andrö tenga niha Yahudi ba lö iʼila nösi Mbuku Niʼamoniʼö. Fatua lö tobali ia niha Keriso, moguna iʼila ba ifaduhusi tödö dane-dane zindruhu moroi ba Zura Niʼamoniʼö. Tobali, Faulo hegöi Sila labeʼe ginötöra ba ’wanutunö khönia taromali Yehowa’. Börö me arörö ira wamahaʼö ösi Mbuku Niʼamoniʼö, te olifu saʼae ira waʼafökhö zokho ba mbotora. Hizaʼi, ifaigi-faigi sanaro kurunga andrö lade mbözi-bözi ba hulura, ba idalu-daluni zokhora. Aefa daʼö, ”lö lataha-taha labayagö ira idanö sambua omo”. Hawaʼebua howu-howu nitema Waulo hegöi Sila börö me lataögö wolohi si fao faʼomuso dödö!—Hal. 16:32-34.

15. (a) Hewisa ndra Samaduhuʼö Yehowa ba woloʼö duma-duma Waulo hegöi Sila? (b) Hana wa moguna tafuli tafalukhaisi niha si no irai taturiaigö?

15 Simane Faulo hegöi Sila, ato ndra Samaduhuʼö iadaʼa sanuriaigö turia somuso dödö me labeʼe ira ba gurunga börö wamatira, ba so mbua si sökhi nitemara. Duma-dumania, ba zi sambua soi si lö manehegö halöwöda, no irai musura wa so 40 persen ndra Samaduhuʼö ba daʼö, lafahaʼö ira ba zindruhu me so ira ba gurunga! (Yes. 54:17) Baero daʼö, awena iʼandrö wanolo sanaro kurunga, me no aefa alua ndruru danö. Simanö göi iadaʼa, so ösa niha sanemaʼö turia Wamatörö Lowalangi, me no alua khöra gabula dödö sebua. Na lö taböhöli wangondrasi yaʼira mangawuli, no tafaʼanö ita ba wameʼe khöra fanolo na moguna.

”Iadaʼa Lalau zi Lö Hede-Hede ba Lafofanö Manö Ndraʼaga?” (Hal. 16:35-40)

16. Sahari me no aefa laböbözi ira, hewisa wa tola tebulö zalua?

16 Sahari me no aefa laböbözi ira, laʼandrö ira sohalöwö ba gödo enaʼö laʼefasi Waulo hegöi Sila. Hizaʼi, imane Faulo, ”Laböbözi ndraʼaga föna niha sato, lö fanofu, hewaʼae niha Romawi ndraʼaga ba labeʼega ba gurunga. Iadaʼa lalau zi lö hede-hede ba lafofanö manö ndraʼaga? Tebai zimane daʼö! Akha möi ira ba daʼa ba lafasao ndraʼaga baero.” Me laʼila wa niha Romawi ndra matua si darua andre, ”ifuli ataʼu” ira börö me lö tefaudu moloʼö huku Romawi nifaluara.d Iadaʼa tebulö zalua. No laböbözi ndra nifahaʼö föna niha sato, ba lö tola löʼö laʼandrö waʼebolo dödö ira sohalöwö ba gödo föna niha sato. Laʼandrö khö Waulo hegöi Sila enaʼö laröi mbanua Wilifi. Laʼoʼö daʼö, hizaʼi fatua lö mofanö ira labeʼe ginötöra ba wamarou tödö ndra nifahaʼö si bohou si tugu monönö faʼato. Me no lafalua daʼö, awena mofanö ira.

17. Hadia wamahaʼö sabölö moguna nihalö ndra nifahaʼö si bohou andrö me lanehegö waʼanau gölö Waulo hegöi Sila?

17 Na no lafatunö ba wamobörö enaʼö lafatörö khöra huku satulö börö me niha Romawi ira, tola manö lö laböbözi ira. (Hal. 22:25, 26) Hizaʼi, na lafalua daʼö, tola manö lawaʼö tödöra ira nifahaʼö si bohou ba Wilifi wa laʼogunaʼö dadaomara enaʼö lö tefakao ira börö Keriso. Hadia lua-luania daʼö ba wamati ndra nifahaʼö si bohou si tenga niha Romawi börö me lö hadöi huku solumöʼö yaʼira moroi ba mbözi-bözi? Börö daʼö, me lataögö wamakao, no tobali duma-duma Waulo hegöi Sila khö ndra nifahaʼö si bohou andrö wa tola aro wamati zoloʼö khö Keriso hewaʼae göna ira folohi. Baero daʼö, me no lafaduhuʼö wa yaʼira andrö niha Romawi, Faulo faoma Sila hulö no lafaso ndra sohalöwö ba gödo enaʼö lafaduhuʼö föna niha sato wa no lasawö huku. Buania, daʼö zi tobali folumöʼö khö ndra talifusö irege lö lafakao ira ba zi so miföna ba so huku solumöʼö yaʼira na ifuli alua zimane daʼö.

18. (a) Hewisa ndra sondröniaʼö iadaʼa woloʼö duma-duma Waulo? (b) Hewisa ’wangogunaʼöda huku ba wamaduhuʼö turia somuso dödö’ iadaʼa?

18 Iadaʼa, ira sondröniaʼö banua niha Keriso, labeʼe wanuturu lala moroi ba nifaluara. Fefu niʼandrö ndra kubalo niha Keriso iadaʼa, lö tola löʼö oföna lafalua zimane daʼö. Simane nifalua Waulo, moguna göi tahaogö taʼangeragö hewisa ba hawaʼara taʼogunaʼö huku ba wanema folumöʼö. Na moguna, tola möi ita ba gödo zanguhuku ba mbanuada, sanguhuku tingkat nasional mazui internasional enaʼö telumöʼö ita moloʼö huku ba wamalua famosumange khö Lowalangi. Ohitö dödöda tenga ba wamulöʼö salua, hizaʼi ”taʼogunaʼö huku ba wamaduhuʼö turia somuso dödö”, simane nisura Waulo ba mbanua niha Keriso Filifi mato fulu fakhe me no aefa lakuru ia ba daʼö. (Fil. 1:7) Hizaʼi, gofu hadia mbuania me no taʼohe föna zanguhuku, simane Faulo hegöi ira awönia, datahalö gangetula lö taböhöli ’wamaʼema turia somuso dödö’ gofu hezo ituturu khöda lala eheha Lowalangi.—Hal. 16:10.

LUKA—SANURA BUKU HALÖWÖ ZINENGE

Irugi ba faza 16, ayati 9, muʼogunaʼö kata ganti orang ketiga ba wanutunö waö-waö salua ba mbuku Halöwö Zinenge. Eluahania, sanura buku daʼa ha sangombakha hadia niwaʼö hegöi nifalua niha böʼö. Hizaʼi, ba Halöwö Zinenge 16:10, 11, so waʼafaböʼö lagu wanura yaʼia. Duma-dumania ba ayati 11, imane sanura, ”Moroi ba Deroa moloyo ndraʼaga ba Zamotarake.” Ba daʼa taʼila wa awena fao Luka, sanura buku andre. Hizaʼi, börö me sambua lö hadöi si tesura döi Luka ba mbuku Halöwö Zinenge, hewisa wa taʼila wa yaʼia zanura buku daʼa?

Modadao Luka föna meza, isura sambua gölu-gölu zura.

Fanema linia tesöndra ba wamobörö fehede famasao ba mbuku Halöwö Zinenge hegöi Injil Luka. Fehede famasao si dombua andrö, mufanandrösa ia khö zi samösa niha sotöi ”Teofilo”. (Luk. 1:1, 3; Hal. 1:1) Imane ngawua wehede famobörö nisura ba Halöwö Zinenge, ”He Teofilo, ba zuragu si oföna, usura fefu nifalua Yesu hegöi famahaʼönia.” Börö me fao dödö ndra niha sagatua-tua me föna wa Luka zanura ”waö-waö si oföna” yaʼia daʼö Injil, tatu göi wa yaʼia zanura buku Halöwö Zinenge.

Lö oya niʼilada sanandrösa khö Luka. Ha tölu kali tesura döinia ba Zura Niʼamoniʼö. Ifotöi ia Faulo ’doto niʼomasiʼö’ ba ”awögu wohalöwö”. (Kol. 4:14; File. 24) Faosatö ba mbuku Halöwö Zinenge sangogunaʼö ngawua wehede ”yaʼaga”, daʼa zangoromaʼö wa awena sibai fao Luka khö Waulo iʼotarai Deroa numalö ba Wilifi kira-kira me döfi 50 M. Hizaʼi, lö fao Luka me iröi mbanua Wilifi Faulo. Awena ifuli falukha ira zui ba Wilifi kira-kira me döfi 56 M, ba mofanö ira moroi ba Wilifi fao ira ndra talifusö si dafitu numalö ba Yeruzalema, ba daʼö laraʼu Waulo. Dua fakhe aefa daʼö fao Luka khö Waulo me larate nasa dangania iʼotarai Kaisarea numalö ba Roma. (Hal. 16:10-17, 40; 20:5–21:17; 24:27; 27:1–28:16) Me labeʼe ba gurunga Waulo si mendrua kali ba Roma, aboto ba dödönia wa lö ara tö ginötö waʼamatenia, börö daʼö ”ha Luka” zi fao khönia. (2 Ti. 4:6, 11) Ba daʼa taʼila wa aröu danö nitörö Luka ba oya wamakao salua khönia börö wanuriaigö turia somuso dödö.

Lö ifaduhuʼö Luka wa no iʼila samösa ngawalö nisurania sanandrösa khö Yesu. Hizaʼi, iwaʼö wa no iforege ’wangowuloi hegöi ba wanura ngawalö zalua’ si teʼodane-dane moroi ba ”niha si no mangila samösa”. Baero daʼö, ’ihalö gangetula enaʼö toföfö wanurania fefu ngawalö zalua börö me no ihaogö wamareso iʼotarai wamobörö’. (Luk. 1:1-3) Bua wamorege si no ifalua Luka, daʼö zangoromaʼö wa yaʼia andrö samareso sonekhe. Te manofu-nofu ia khö Gelizabe, Maria ina Yesu hegöi ba niha tanö böʼö enaʼö tola iʼowuloi ngawalö gangombakhata. Oya nisurania si lö tesöndra ba Injil tanö böʼö.—Luk. 1:5-80.

Iwaʼö Faulo wa Luka andrö samösa doto ba iʼameʼegö tödö wamakao si göna ba niha, oroma daʼö moroi ba nisurania. Duma-dumania: Itutunö Luka hewisa Yesu me ifadöhö ndra matua nifakao malaʼika si lö sökhi, ’mofanö malaʼika si lö sökhi andrö ba lö ifakao ia saʼae’; me ”tefaudu göna faʼaukhu sabölö-bölö nina matua Zimoni”; ba samösa ndra alawe sofökhö ”nifakao malaʼika si lö sökhi, no 18 fakhe waʼara. No aköi mbotonia, tebai ifadölö ia wesindro”.—Luk. 4:35, 38; 13:11.

Ba daʼa taʼila wa iʼofönaiʼö ”wangai halöwö Lowalangi” ba waʼaurinia Luka. (1 Ko. 15:58) Ohitö dödönia tenga ba wolohi faʼakayo mazui dadaoma si tohude, hizaʼi ba wanolo niha böʼö enaʼö aboto ba dödöra ba lafosumange Yehowa.

LIDIA—SAMAWA NUKHA SI UNGU LAʼA-LAʼA

Toröi Lidia ba Wilifi, banua si tehöngö ba Makedonia. Tumbu ia ba Diatira ba mbanua nifotöi Lidia tanö ba gaekhula Asia Kecil. Börö me samawa nukha si ungu laʼa-laʼa halöwönia, andrö wa findra ia ba Wilifi tanö yefo Nasi Aegea. Oya ngawalö gama-gama nukha nifamawania, duma-dumania ambala, karpet, nukha hegöi bariaga. So sambua inskripsi nisöndra ba Wilifi sangoromaʼö wa ato zogale nukha si ungu laʼa-laʼa ba mbanua daʼö.

Iforomaʼö Lidia sambua nukha.

Lidia no samösa ”samosumange Lowalangi”, tola manö yaʼia andrö proselit Yahudi. (Hal. 16:14) Te no aboto ba dödönia hewisa wamosumange Yehowa ba mbanua si tumbu yaʼia. Ba Diatira so nahia waʼowulo niha Yahudi ba daʼö, tenga simane ba Wilifi. So zangumaʼö wa Lidia andrö töi nifatörö khönia me toröi ia ba Wilifi, eluahania ”Ira Alawe moroi ba Lidia”. Hewaʼae simanö, so zura sangoromaʼö wa Lidia andrö laʼogunaʼö ia göi tobali töi niha.

Tehöngö niha moroi ba Lidia hegöi ba zi fasuinia börö me onekhe ira ba woʼungugö nukha ba laʼa-laʼa si ungu iʼotarai ba götö penyair Homerus me abad si siwa mazui si walu SM. Tehöngö nidanö ba Diatira börö me tola iʼasogö ”laʼa-laʼa si takile ba si lö ahoe”.

Gama-gama sebua böli nukha si ungu laʼa-laʼa andrö, ha niha si kayo zi tola mowöli yaʼia. Hewaʼae no lasöndra wa so ösa mbariaga si ungu laʼa-laʼa, hizaʼi ha moroi ba kerang Nasi Mediterania tesöndra mbariaga si baga ba sebua böli ba wolaʼa-laʼaini nukha si sökhi. Tola muhalö sambua böi-böi ero sambua kerang. Arakhagö 8.000 ngawua kerang awena tesöndra satu gram laʼa-laʼa si maha. Daʼö mbörö wa ebua sibai mböli nukha si ungu laʼa-laʼa andrö.

Börö me ebua foko ba wogale Lidia ba ebua göi nomonia irege monaha ndra matua si daöfa sotöi Faulo, Sila, Timoteo hegöi Luka, ba daʼa oroma wa Lidia andrö sogale sebua kefe. Ba li Yunani, ngawua wehede ”ösi nomonia” tola mufoʼeluaha wa khönia toröi ndra talifusönia, mazui ato zohalöwö khönia. (Hal. 16:15) Fatua lö laröi mbanua daʼö, falukha Waulo hegöi Sila khö ndra talifusö ba nomo ndra alawe soböwö andrö. Daʼö zangoromaʼö wa laʼogunaʼö nomonia tobali nahia gangowuloa niha Keriso me abad siföföna ba Wilifi.—Hal. 16:40.

Me ifaʼoheʼö zurania Faulo ba mbanua niha Keriso ba Wilifi kira-kira fulu fakhe aefa daʼö, lö saʼae itötöi döi Lidia. Börö daʼö, ha ba Halöwö Zinenge faza 16 awai tasöndra gangombakhata sanandrösa khö Lidia.

a Faigi kotak ”Luka—Sanura Buku Halöwö Zinenge.”

b Te lö latehegö ba niha Yahudi ba wamasindro nahia waʼowulo ba Wilifi börö me ato zi no irai tobali saradadu ba daʼö. Mazui, te lö ikhamö dafulu ndra matua Yahudi ba mbanua andrö. Daʼö waʼato si lö tola löʼö ba wamazökhi nahia waʼowulo.

c Faigi kotak ”Lidia—Samawa Nukha si Ungu Laʼa-Laʼa.”

d Moloʼö huku Romawi, moguna sökhi wangetuʼö huku khö zi samösa niha Romawi, tebai lahuku ia föna niha sato fatua lö laʼetuʼö wa fasala ia.

    Publikasi ba Li Nias (2013-2025)
    Log Out
    Log In
    • Nias
    • Fa'ema Misa
    • Pengaturan
    • Copyright © 2025 Watch Tower Bible and Tract Society of Pennsylvania
    • Lala Wangoguna'ö
    • Si Tebai La'ila Niha Bö'ö
    • Pengaturan si Tebai La'ila Niha Bö'ö
    • JW.ORG
    • Log In
    Fa'ema Misa