Lefèvre dʼÉtaples—Omasi Ia Na Aboto ba Dödö Niha Mbanua Daromali Lowalangi
ME SIHULÖ wongi Migu ba mböröta ndröfi 1520, tokea dödö niha Meaux, sambua banua side-ide sahatö ba Paris, sanandrösa ba nirongora ba gereja. Larongo labaso Injil ba li niʼogunaʼöra samösa yaʼia daʼö ba li Prancis tenga li Latin!
Sameʼe mbua gera-era ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö andrö yaʼia daʼö, Jacques Lefèvre dʼÉtaples (ba li Latin, Jacobus Faber Stapulensis), ba gafuriata isura zura khö nawönia, ”Lö irai ikhamö tödöu hewisa lala Lowalangi ba wanolo niha mbanua enaʼö tola aboto ba dödöra Daromalinia.”
Ba ginötö daʼö, lö latehe Gereja Katolik hegöi ira teolog ba Paris ba wangogunaʼö Sura Niʼamoniʼö si no mufoʼeluaha ba li niʼogunaʼö si ero maʼökhö. Tobali, hadia zamarou tödö Lefèvre ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö ba li Prancis? Ba hewisa wa tola mofozu ia ba wanolo niha mbanua enaʼö aboto ba dödöra Daromali Lowalangi?
MANGALUI GELUAHA SINDRUHU MOROI BA DAROMALI LOWALANGI
Fatua lö tobali samoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö Lefèvre, iʼogunaʼö waʼaurinia ba wangalui hegöi ba wotatugöi faʼasindruhu geluaha karya klasik filsafat hegöi teologi. Iʼila wa asese labulöʼö teks meföna ba zi ngaotu fakhe faʼara börö wamoʼeluaha si fasala ba samaelungu. Ba wangaluinia geluaha sindruhu moroi ba teks meföna, ibörötaigö ihaogö ifahaʼö ia ba Zura Niʼamoniʼö si toʼölö laʼogunaʼö ba Gereja Katolik yaʼia daʼö Vulgata Latin.
Iʼodödögö wamahaʼö yaʼia ba Daromali Lowalangi ba ihalö rahu-rahu, ”famahaʼö sanandrösa ba zindruhu khö Lowalangi iʼasogö . . . waʼomuso dödö si lö mamalö-malö”. Börö daʼö ibatogö ifahaʼö ia Lefèvre ba filsafat, ba iʼogunaʼö fefu waʼabölönia ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö.
Me 1509, iʼasogö Lefèvre si tobali famatimbaisi moroi ba zi lima famoʼeluaha mbuku Zinunö ba li Latin,a simane famoʼeluaha Vulgata nifaresonia. Tenga simane ndra teolog ba götönia, iforege ba wangalui lala wamaʼema nösi Zura Niʼamoniʼö ba ”wehede salio muʼila eluaha”. Irege molua-lua nifaluania andrö khö ndra satua-tua tanö böʼö ba Zura Niʼamoniʼö hegöi ba reformasi.—Faigi kotak ”Hewisa Wa Tola Tedönisi Martin Luther khö Lefèvre”.
Angolifa döi Lowalangi ba faka ba mbuku Zinunö si so ba Fivefold Psalter, Edisi 1513
Hewaʼae tumbu Lefèvre ba agama Katolik, hizaʼi faduhu dödönia wa tola tefalua fefu wamohouni nifalua ba gereja andrö, ha na atulö wamahaʼö niha mbanua ba Daromali Lowalangi. Hizaʼi, hewisa wa tola molua-lua ba niha mbanua Daromali Lowalangi ba ginötö andrö na abölö oya tesura ia ba li Latin?
FAMOʼELUAHA ZURA NIʼAMONIʼÖ BA NIHA FEFU
Fehede famasao ba Injil zangoromaʼö wa edöna Lefèvre enaʼö tehenaigö Zura Niʼamoniʼö ba li niʼila fefu niha
Börö waʼomasi Lefèvre ba Daromali Lowalangi, andrö wa iʼalui lala enaʼö tola laʼokhögö daʼö fefu niha. Ba wogamö ohitö dödönia daʼö, me baŵa si Önö 1523, ifazökhi dombua jilid Injil nifoʼeluaha ba li Prancis faʼebuania ha monaha ba kandre-kandre. Börö me ide-ide ia, ha matonga mbölinia moroi ba mböli si toʼölö, andrö wa tola aoha ba niha si tosasa ba wangokhögö Sura Niʼamoniʼö.
Omuso sibai dödö niha mbanua wotemaʼö daʼö. Ira matua hegöi ira alawe, omuso sibai dödöra me labaso wehede Yesu ba li niʼilara irege buku si föföna tefazökhi si 1.200 ahori ba zi hauga waŵa.
LÖ FAʼATAʼU BA WANGOʼAWÖGÖ SURA NIʼAMONIʼÖ
Ba wehede famasao si so ba Injil, ba daʼö itutunö Lefèvre wa ifoʼeluaha daʼö ba li Prancis enaʼö tola aboto ba dödö ”niha mbanua” ba gereja ”zindruhu andrö simane yaʼira sangokhögö Injil ba li Latin”. Hizaʼi, hadia mbörö wa terou sibai dödö Lefèvre ba wanolo niha mbanua enaʼö aboto ba dödöra wamahaʼö Zura Niʼamoniʼö andrö?
Aboto ba dödö Lefèvre wa famahaʼö moroi ba wangera-ngera niha hegöi filsafat, möi famakiko ba Gereja Katolik. (Mareko 7:7; Kolose 2:8) Ba aboto dödönia wa no iadaʼa ginötönia teturiaigö Injil ”niʼamoniʼö andrö ba zi sagörö ulidanö, enaʼö lö tefaelungu saʼae niha börö wamahaʼö moroi ba wangera-ngera niha”.
Iʼodödögö göi Lefèvre ba wangombakha wa fasala mbua gera-era niha si fatuwu ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö ba li Prancis. Iʼoʼaya ira börö me so khöra wamini tödö, imane, ”Hewisa wamahaʼöra [niha] ba woloʼö fefu niwaʼö Yesu, na lö omasi ira na laʼila labaso niha mbanua Injil moroi khö Lowalangi andrö ba li niʼilara?”—Roma 10:14.
Te daʼö mbörö wa laʼalui lala ira teolog ba University of Paris, Sorbone, enaʼö ilau manö zi lö hede-hede Lefèvre. Me mbaŵa si Walu 1523, lö latemaʼö wamoʼeluaha ba li sasese niʼogunaʼö si ero maʼökhö hegöi mbua wangera-ngera si so ba Zura Niʼamoniʼö ba lawaʼö tödöra wa tola möi ”famaʼala daʼö ba Gereja”. Na tenga manö börö wanolo Razo Francis I moroi ba Prancis, ba no lahuku Lefèvre tobali si falimo.
”LÖ IFONINI-NINI” SAMOELUAHA BA WANGASIWAISI HALÖWÖNIA
Lö itehegö tobali famangoloi dödönia wabuʼa-buʼasa sebua andrö Lefèvre ba wamoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö. Me döfi 1524, me no aefa iʼasiwai wamoʼeluaha Buku Niʼamoniʼö Yunani (nifotöi Gamabuʼula Li si Bohou), ifazökhi mbuku Zinunö ba li Prancis enaʼö tola mangandrö niha si faduhu tödö ”soroi ba dödö si fao fangide-ngideʼö”.
Laʼanemaiʼö lafareso ira teolog ba Sorbonne zi no ifoʼeluaha Lefèvre. Labeʼe fareta enaʼö latunu Buku Niʼamoniʼö Yunani andrö föna niha sato, ba laʼoʼaya göi nisurania andrö ba lawaʼö wa no ”ifaogö ia khö Luther, samaelungu”. Me lakaoni ia ira teolog ba wangatulöʼö lala wangera-ngerania, ilau manö ”zi lö hede-hede” ba ilau mofanö ba Starsbourg. Ba ibini-biniʼö ia ba daʼö wanohugö famoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö. Hewaʼae so ösa niha zangumaʼö wa so khönia waʼadaʼu-daʼu, faduhu dödönia wa daʼö lala sabölö sökhi ba wameʼe fanema li khöra si lö mangositengagö ”mani-mani” fondrege zebua böli yaʼia daʼö sindruhu moroi ba Zura Niʼamoniʼö.—Mataiʼo 7:6.
Arakhagö döfi me no ilau mofanö, ituyu ia Razo Francis I tobali samahaʼö khö nononia si öfa fakhe faʼebua, töinia Charles. Börö halöwö andre wa tola oya ginötönia ba wangasiwai famoʼeluaha Sura Niʼamoniʼö. Me döfi 1530, lafazökhi Sura Niʼamoniʼö si no ahori mufoʼeluaha baero ba mbanua Prancis ba Antwerp, Belgia nitehegö Kaisaro Charles V.b
LÖ AʼOZU NIʼERA-ERA DÖDÖ SI SÖKHI
Sagötö faʼaurinia, manötöna sibai Lefèvre enaʼö laröi amakhoita niha si no toʼölö lafalua ba gereja ba lafuli ira ba wamahaʼö sindruhu moroi ba Zura Niʼamoniʼö. Faduhu sibai dödönia wa no ”atulö, wa lö tola löʼö ba niha Keriso ba wombaso hegöi ba wamahaʼö yaʼira samösa ba Zura Niʼamoniʼö”. Daʼö mbörö wa iforege sibai enaʼö tola laʼokhögö fefu niha Zura Niʼamoniʼö andrö. Hewaʼae na lö aʼozu iʼila wamohouni nifalua ba gereja, faduhu dödö niha ba nifalua Lefèvre ba wanolo niha mbanua enaʼö aboto ba dödöra Daromali Lowalangi.
a Iʼasogö Fivefold Psalter lima faosatö Zinunö ba kolom si faböʼö, so göi angolifa töi Lowalangi ba faka simane Tetragramaton yaʼia daʼö öfa hurufo Heberaiʼo ba döi Lowalangi.
b Lima fakhe aefa daʼö, me döfi 1535, samoeluaha Prancis sotöi Olivétan ifazökhi Sura Niʼamoniʼö si no ifoʼeluaha samösa si teʼodane-dane ba li si föföna. Iʼodaligö sibai nifoʼeluaha Lefèvre ba wamoʼeluaha Buku Niʼamoniʼö Yunani.